«

»

Giu 16 2018

The Spiritual Franciscans and Dante’s “Commedia”:  a lost readership. (AAIS Conference 2018)

 

 

 

AAIS (American Association for Italian Studies) Conference
Sant’Anna Institute, Sorrento 14-17 June 2018

DANTE’S READERS: A MATERIAL APPROACH

Organizers: Natale Vacalebre, University of Pennsylvania,
and Lorenzo Dell’Oso, University of Notre Dame

Alberto Forni

The Spiritual Franciscans and Dante’s Commedia :

a lost readership

My aim is to give a brief account of a new research on textual comparisons between Dante and Peter of John Olivi, particularly between the Commedia and the Lectura super Apocalipsim. The research has been published on the website

                                                             www.danteolivi.com

1. Dante’s  “sacred poem” as a book of the Holy Bible

  • In Paradiso XXV, 1-2 Dante defined the Commedia :

                il poema sacro  / al quale ha posto mano e cielo e terra

                the sacred poem / to which both heaven and earth have set their hand.

  • In his epistle to Cangrande della Scala Dante affirmed that the poem is “polisemos, hoc est plurium sensuum”, that is of many senses.

  • These senses were the four used by exegetes to interpret the Bible.

  • The first meaning is called literal. The other senses – allegorical, moral and anagogical – collectively called ‘mystical’, may be understood only through the literal meaning   although they are different.

  • Dante composed his “sacred poem”, in which he described a real vision like those of the ancient prophets, as if it were a book of the Bible.

 

2. The Commedia is a modern Apocalypse.
Dante conceived it this way for a specific readership:
the Spiritual Franciscans.

  • The Book of Revelation was the model for the Commedia. The “sacred poem” is a book written within (the mystical senses) and without (the literal meaning), just like the Apocalypse  runs : “et vidi librum scriptum intus et foris” (Rev. 5, 1).

  • Scholars usually only refer to the Apocalypse when passages of the Commedia specifically mention it, such as those in the Bolgia of the Simoniacs (Inferno XIX)  or the visions of the events of the chariot-Church at the end of Purgatorio XXXII.

  • Dante, who considered himself a new Saint John, actually conceived the Commedia as a new Apocalypse from the first to the last verse, so a specific audience could read it: the Spiritual Franciscans.

3. The Spiritual Franciscans

  • As Raoul Manselli wrote, the Spiritual Franciscans were not a political party or a faction; they were rather a vital ferment inside Friars Minor, who having become aware of their roots, firmly claimed the peculiarity of the Order.

  • They advocated the reinstatement of the rule of Saint Francis and the observance of absolute poverty within the Order. Based on the prophetic writings of Joachim of Fiore, the Spirituals awaited the novum saeculum, a new era that would have led to a universal palingenesis and the conversion of the Gentiles and the Jews.

  • Petrus Iohannis Olivi (1248-1298), a Provençal friar, was their leader.

4. The Spiritual’s book-emblem.
The Lectura super Apocalipsim by Petrus Iohannis Olivi.

  • Author of philosophical works and exegete of the entire Bible, Olivi was a lecturer of theology at the Franciscan convent of Santa Croce in Florence (1287-1289), where Dante probably attended his lessons (Beatrice died in 1290).

  • Olivi moved from Florence to Montpellier (1289) where he wrote the Lectura super Apocalipsim and he was still attending to it in 1297 before he died a year later in Narbonne.

  • This summa of life, ideals and way of thinking of this Franciscan, was also the Spirituals’ emblem and endured unparalleled persecution by ecclesiastic hierarchy after the author’s death, “when his bones were pitilessly unearthed and insulted, his works confiscated and destroyed, his name abhorred and never mentioned” (Raoul Manselli).

5. Eschatology in the Lectura super Apocalipsim

  • The Lectura super Apocalipsim brought the eschatological conception to its height which, to quote Arsenio Frugoni, “as well as the spiritual group’s ideology of struggle and reform it was actually a historical sentiment … which in 1300, the centenary year of the Nativity, had found as an activation in a sense of fullness of time, to which was to correspond a fact, a wonderful and new happening”.

  • In the sixth period of the Church – that is in 1300 – the second advent of Christ takes place. The first advent had been in the flesh, the third will be in the last judgment, the second advent is in the Spirit, namely in the conscience of Christ’s spiritual followers. A spiritual rebirth are leading to a novum saeculum.

  • It is also a period of psychological martyrdom, a fight between doubt and faith which even the most wary followers lose when faced with miracles and the authority and reputation of their persecutors, the Antichrist’s followers.

6. The Lectura super Apocalipsim in Italy

  • The manuscript of the Lectura super Apocalipsim circulated in Italy immediately after Olivi’s death : Ubertino da Casale had it by his side as he wrote the Arbor vitae in La Verna (1305). Dante abandoned the Convivio and started to write the Commedia (circa 1308) when he came across the Lectura super Apocalipsim. How did this exegesis, written in Latin, affect Dante’s vernacular?

 7. The relationship between the texts is technical
and based on specific and verifiable rules

  • The Italian scholars Ernesto Buonaiuti, Raoul Manselli and Ovidio Capitani have already compared the two texts, although they only covered the authors’ affinity of ideas. There is indeed a technical relationship that concerns the entire poem and each of the 14233  hendecasyllables, in which the theological concepts have been established and transformed.

  • The following criteria regulate the intense intertextual correspondence:

I. Groups of words in the Lectura are found in similar clusters placed freely in the Commedia as if they are threads taken from one warp and twisted with others in order to weave a new cloth. The use of identical terms in Latin and in the vernacular within a limited amount of text is too frequent to be a mere coincidence. These are not isolated words as they are placed in groups in a way that is neither commonplace nor expected. They are actually keywords.

II. An identical passage in the Lectura leads to several passages in the Commedia through the presence of the same group of words. This means that the exegesis of a passage in the Apocalypse was used at different stages during the composition of the poem.

Examples : Rev. 7:3-4Rev. 6:8

III. As suggested by Olivi in the Prologue, several passages of the Lectura may be collated through keywords, according to an analogical procedure typical of the distinctiones used by preachers.

Examples : Rev. 17:1

8. Meaning of the relationship between the texts.

The art of memory.

  • The literal meaning in the Commedia contains keywords to access the Lectura super Apocalipsim. This is art of memory.

  • Like imagines agentes, these keywords remind readers of a doctrinal book they have read before, which they mentally reread paraphrased in the vernacular, extensively updated according to the poet’s intent, in verses that lend “e piedi e mano” to the doctrine and provide contemporary and familiar exempla.

  • The literal sense, intended for readers in general, contains other ‘mystical’ meanings addressed to those who could have reformed the Church through their preaching, namely the Spiritual Franciscans or perhaps other Orders if the Lectura super Apocalipsim circulated therein. Read more.

9. The  periods (status) of the history of the Church

  • Although the Lectura maintains the same sequence of the twenty-two chapters in the Apocalypse, Olivi suggested a different way of understanding and grouping the text. This method is based on the seven periods (status) in the history of the Church.

  • The Apocalypse is divided into seven visions. Each vision may, in turn, be divided into seven elements, each of which refer to one of the seven periods (status) in the history of the Church.

  • The introduction of categories (the status) that are unrelated to the biblical text ensures that the commentary of the twenty-two chapters of the Apocalypse becomes a theology of history.

10. The Spiritual Topography of the Commedia

  • The Commedia is structurally arranged in a different way than appears to readers. Dante’s journey proceeds in cyclical septenaries, which are equivalent to Olivi’s seven periods of the Church.

  • The inner poem is organised according to progressive parts in which the keywords of each period prevail and disrupt the literal boundaries established by the cantos and the circles, terraces and heavens.

  • Hence, maps including the spiritual order of the Commedia may be drawn. The research has attained a Spiritual Topography of the “Commedia”  where hyper-textual links connect almost each verse or group of verses to the exegetical “cloth” provided by the Lectura super Apocalipsim, from which the “good tailor” made “the gown”, to quote the simile used by Saint Bernard in the Empyrean Heaven.

11. Dante used Olivi’s text, which he updated.

  • Olivi wrote in Latin whilst Dante promoted literature in the vernacular. Dante was interested in Aristotle and the Roman Empire whereas Olivi was against the ideas of the former and indifferent to the latter. Since they had entirely different interests Dante updated and interpreted the Lectura super Apocalipsim according to his own. Hence, their divergence of interests actually shows the extent to which Dante transformed Olivi’s text.

  • Moreover, by updating the Lectura super Apocalipsim, Dante could have bestowed sanctity, which until then was a prerogative of the Church, upon the Classics.

  • Examples Homer (Rev. 8:13); Aristotle (Rev. 4:3-4)

12. Dantesque Prophetism.
Realistic Particulars included in Universal History.

  • The spirit of prophecy, which does not merely foresee future events, considers any episode exemplary. As Isaias, Ezechiel and even Christ typically moved from the particular to the general and back so is in the Commedia (Rev. 13:1).

  • Ciacco affirms that the three most serious capital sins – pride, envy and avarice – caused the division of Florence (Inf. VI, 74-75). A specific urban incident was raised to a model of universal evil. The fame of Florence “si spande” throughout hell (Inf. XXVI, 1-3) and the city is the “pianta” of Lucifer (Par. IX, 127-128).

  • Spiritual readers would have literally interpreted “Nel mezzo del cammin di nostra vita” in the first verse of the poem as the author’s age, thirty-five, and noticed the reference to Christ our intercessor (“mediator noster”), whose life should be perfectly imitated and partook.

  • Dantesque realism is part of a universal history. The Lectura super Apocalipsim is a universal history of the Church, in which the characters of the poem are inserted.

    ExamplesSicilian Vespers (Rev. 6:12-17); “the glory of the tongue” (Purg. XI, 97-99)

13. All of Dante’s sources in the Commedia
correspond to the Lectura super Apocalipsim

  • The Lectura is the ‘book’ of the history of sapiential enlightenment with which everything else must agree.

  • In the poem Virgil, Ovid or Lucan, Boethius, Aristotle, Albert the Great or Thomas Aquinas, different types of poetic experience, philosophical aspects or knowledge of astronomy and even Scripture as such are all sources which, by means of intertextuality, relate to the Lectura.

14. Dante between the Middle Ages and the Renaissance

  • This research reinstates an entirely “mediaeval” Dante. Following Benedetto Croce’s invitation, readers are asked to “first become familiar with the fundamental lines of this mediaeval building and start to live in its representation, which is gloriously finished per se, yet for us it is strange in every way”. By means of an intimate metamorphosis, the Church’s sacred history was transmitted to humans on the aiuola che ci fa tanto feroci (the threshing floor that so incites our savagery).

  • Readers will actually discover how the “saeculum humanum” in the “sacred poem” claimed the freedom to use the vernacular in the spheres of nature and reasoning, the definition of a political regime and the enhancement of classical authors, whilst the sacred history of collective salvation, of which the Lectura super Apocalipsim is the last example, no longer has a future.

15. CONCLUSIONS

  • Dante, who considered himself a new Saint John and his work a new Apocalypse, targeted a readership of preachers and Church reformers.

  • This clerical readership failed to develop because the Spiritual Franciscans, who should have known Olivi’s Lectura, were persecuted and their book-emblem, which was censured in 1318-1319 and condemned in 1326, became clandestine and almost disappeared. The Roman Catholic Church was not reformed under the Avignon Papacy.

  • The spiritual language bearing the inner meanings of the poem was lost, leaving only the literal meaning and the host of interpretations and comments. This loss of awareness was the first symptom of the “mediaeval autumn”.

  • Nevertheless, the Commedia still reached the “glory of the tongue” by means of a substantial elaboration of Olivi’s Lectura super Apocalipsim.

  • This research has no intention of trying to understand Dante using a single formula since it aims to explore a new side.

[All quotations from the Lectura super Apocalipsim in the essays or articles published in this website have been drawn from the transcription, with notes and indexes, of ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 713, which has been available therein since 2009.  The Biblical passages to which the exegesis refers are in Roman type in “ ”; for sources please refer to the online edition. The critical edition by W. LEWIS (Franciscan Institute Publications, St. Bonaventure – New York, 2015) has not been considered due to the issues it poses, which are discussed in A. FORNI – P. VIAN, A proposito dell’edizione di Warren Lewis della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi. Alcune osservazioni, “Archivum Franciscanum Historicum” 109 (2016), pp. 99-161.
The text referring to the Commedia has been drawn from Dante Alighieri, La Commedia secondo l’antica vulgata, edited by G. PETROCCHI, Firenze 1994.]

 

***

Rev. 7:3-4

By unshamefully and magnanimously signing their foreheads, the angel of the sixth seal removes an impediment for the elect friends of God, the faith in whom they shall defend to the point of martyrdom. They, who He knew by name, are enrolled in the highest army of barons, decurions and knights which is distinguished from the vulgar infantry. This exegesis, in which the sixth period corresponds to the last six years of the building of the Temple following captivity in Babylon, is a sacred military symphony the themes of which flow through several passages: from the poetic signatio of Dante – friend of Beatrice – who is “sesto tra cotanto senno” in the group of the great poets in Limbo, to the apostolic signatio during the examination on the three theological virtues in the presence of Saints Peter, James and John; from Francesca and Paolo’s impossible friendship with God (who were both in a schiera) to the Florentine families mentioned by Cacciaguida, who bear “la bella insegna” of Ugo marquis of Tuscany, and were enrolled in a higher ranking army than Giano della Bella, the author of the famous Ordinances of Justice (1293) who too is decorated (“colui che la fascia col fregio”), though now takes sides with the populace, which corresponds to the vulgar infantry below the signed. Those who were elected ‘sixth’ and loved by God are the sacred evolution of those (De vulgari eloquentia, II, iv, 10-11) who, in the sixth book of the Aeneid, Virgil calls “Dei dilectos”, the tragic poets whose ardent virtues are raised to the heavens (Aen., VI, 129-131: “Pauci, quos aequus amavit / Iuppiter”), designated by the “astripeta aquila”. Perhaps reading the exegesis of the angel of the sixth seal (which goes well beyond the part concerning the signatio) influenced Dante’s decision to make the journey, attributing all the styles of poetry to a heavenly army? Read more (in Italian).

(I)

[Ap 7, 3] Clamat ergo (Ap 7, 3): “Nolite”, id est non audeatis; vel si ad bonos angelos loquitur, dicit “nolite” quia, ex quo ipse prohibuit, non debuerunt velle; “nocere”, scilicet per effrenatam temptationem vel per predicationis et gratie impeditionem, “terre et mari neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei nostri in frontibus eorum”.
Signatio hec fit per administrationem fidei et caritatis et per assumptionem ac professionem sacramentorum Christi distinctivam fidelium ab infidelibus. In hac etiam signatione includitur fides et devotio ad Christi passionem adorandam et imitandam et exaltandam. Fit autemin frontibus”, quando signatis datur constans et magnanimis libertas ad Christi fidem publice confitendam et observandam et predicandam et defendendam. In fronte enim apparet signum audacie et strenuitatis vel formidolositatis et inhertie, et signum gloriationis vel erubescentie.
Item prout in eodem exercitu eiusdem regis distinguuntur equites a peditibus et barones seu duces vel centuriones et decuriones a simplicibus militibus, sic videntur hic distingui signati ex duodecim tribubus a turba innumerabili fidelium post ipsos subiuncta. Designatur enim per hanc signationem specialis assumptio ipsorum ad professionem perfectionis evangelice et altioris militie christiane et ad maiorem configurationem et transformationem ipsorum in Christum crucifixum et, secundum Ioachim, ad passionem martiriorum in eis complendam. Sicut enim post transmigrationem Babilonis, quod deerat in constructione templi, in quadraginta sex annis facta, completum est in sex ultimis annis, ita nunc sub sexta apertione ordo sanctorum martirum consumationem accipiet. Unde in die illo qui [erit] medius inter utramque tribulationem, scilicet Babilonis et Antichristi, signabuntur multi Iudeorum et gentium signaculo sancte Trinitatis, ad complendum numerum sanctorum martirum infra scriptum et illam gloriosam multitudinem cuius est numerus infinitus. Hec Ioachim.

[Ap 7, 4] Igitur per hunc numerum, prout est certus et diffinitus, designatur singularis dignitas signatorum. Hii enim, qui sub certo nomine et numero et scriptura a regibus ad suam militiam vel curiam aut ad sua grandia vel dona ascribuntur, sunt digniores ceteris, qui absque scriptura et numero ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur. Sicut etiam Deus, in signum familiarissime notitie  et amicitie, Exodi XXXIII° (Ex 33, 17) dicit Moysi: “Novi te ex nomine”, cum tamen omnes electos suos communiter noverit ut amicos et hoc modo solos reprobos dicatur nescire, sic per hanc specialem et prefixam numerationem et consignationem designatur familiarior signatio et notitia et amicitia apud Deum.

Par. XXIV, 52-60, 115-117:

“Dì, buon Cristiano, fatti manifesto:
 fede che è?”. Ond’ io levai la fronte
 in quella luce onde spirava questo;
poi mi volsi a Beatrice, ed essa pronte
sembianze femmi perch’ ïo spandessi
l’acqua di fuor del mio interno fonte.
“La Grazia che mi dà  ch’io mi confessi”,
comincia’ io, “da l’alto primipilo,
faccia li miei concetti bene espressi”.

E quel baron che sì di ramo in ramo,
essaminando, già tratto m’avea,
che a l’ultime fronde appressavamo

Par. XXV, 10-18, 40-42, 52-57, 88-90, 112-114:

però che ne la fede, che fa conte
 l’anime a Dio, quivi intra’ io, e poi
Pietro per lei sì mi girò la fronte.
Indi si mosse un lume verso noi 
 di quella spera ond’ uscì la primizia   schiera
che lasciò Cristo d’i vicari suoi;
e la mia donna, piena di letizia,
mi disse: “Mira, mira: ecco il barone
 per cui là giù si vicita Galizia”.

“Poi che per grazia vuol che tu t’affronti
 lo nostro Imperadore, anzi la morte,
ne l’aula più secreta co’ suoi conti ” ……

“La Chiesa militante alcun figliuolo
non ha con più speranza, com’ è scritto
 nel Sol che raggia tutto nostro stuolo:
però li è conceduto che d’Egitto
vegna in Ierusalemme per vedere,
anzi che l militar li sia prescritto. ”

E io: “Le nove e le scritture antiche
pongon lo segno, ed esso lo mi addita,
de l’anime che Dio s’ha fatte amiche.”

“Questi è colui che giacque sopra ’l petto
del nostro pellicano, e questi fue
di su la croce al grande officio eletto”.

Par. IX, 139-142:

Ma Vaticano e l’altre parti elette
 di Roma che son state cimitero
a la milizia che Pietro seguette,
tosto libere fien de l’avoltero.

Inf. XXXIII, 31-33:

Con cagne magre, studïose e conte
 Gualandi con Sismondi e con Lanfranchi
s’avea messi dinanzi da la fronte.

Par. VI, 100-105:

L’uno al pubblico segno i gigli gialli
oppone, e l’altro appropria quello a parte,
sì ch’è forte a veder chi più si falli.
Faccian li Ghibellin, faccian lor arte
 sott’ altro segno, ché mal segue quello
sempre chi la giustizia e lui diparte

Par. XV, 139-141, 148; XVI, 22-27, 40-42, 127-132, 148-150:

Poi seguitai lo ’mperador Currado;
ed el mi cinse de la sua milizia,
tanto per bene ovrar li venni in grado.

e venni dal martiro a questa pace.

Ditemi dunque, cara mia primizia,
quai fuor li vostri antichi e quai fuor li anni
 che si segnaro in vostra püerizia;
ditemi de l’ovil di San Giovanni
quanto era allora, e chi eran le genti
tra esso degne di più alti scanni.

Li antichi miei e io nacqui nel loco
dove si truova pria l’ultimo sesto
 da quei che corre il vostro annüal gioco.

Ciascun che de la bella insegna porta
del gran barone il cui nome e ’l cui pregio
la festa di Tommaso riconforta,
da esso ebbe milizia e privilegio;
avvegna che con popol si rauni
oggi colui che la fascia col fregio.

Con queste genti, e con altre con esse,
vid’ io Fiorenza in sì fatto riposo,
che non avea cagione onde piangesse.

[Ap 21, 16; VIIa visio] “Et civitas in quadro posita est”, id est habens quattuor latera muri sub figura quadranguli iuncta, per quod designatur solida quadratura virtutum. […] “Et mensus est civitatem Dei cum arundine per stadia duodecim milia” (Ap 21, 16). Stadium est spatium in cuius termino statur vel pro respirando pausatur, et per quod curritur ut bravium acquiratur, secundum illud Apostoli Ia ad Corinthios, capitulo IX°: “Nescitis quod hii, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium?” (1 Cor 9, 24), et ideo significat iter meriti triumphaliter obtinentis premium. Cui et congruit quod stadium est octava pars miliarii, unde designat octavam resurrectionis. Octava autem pars miliarii, id est mille passuum, sunt centum viginti quinque passus, qui faciunt duodecies decem et ultra hoc quinque; in quo designatur status continens perfectionem apostolicam habundanter implentem decalogum legis, et ultra hoc plenitudinem quinque spiritualium sensuum et quinque patriarchalium ecclesiarum.

Par. XII, 130-135:

Illuminato e Augustin son quici,
che fuor de’ primi scalzi poverelli
che nel capestro a Dio si fero amici.
Ugo da San Vittore è qui con elli,
e Pietro Mangiadore e Pietro Spano,
lo qual giù luce in dodici libelli 

Par. XVIII, 121-126:

sì ch’un’altra fïata omai s’adiri
del comperare e vender dentro al templo
 che si murò di segni e di martìri.
O milizia del ciel cu’ io contemplo,
adora per color che sono in terra
tutti svïati dietro al malo essemplo!

(II)

[Ap 7, 3] Clamat ergo (Ap 7, 3): “Nolite”, id est non audeatis; vel si ad bonos angelos loquitur, dicit “nolite” quia, ex quo ipse prohibuit, non debuerunt velle; “nocere”, scilicet per effrenatam temptationem vel per predicationis et gratie impeditionem, “terre et mari neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei nostri in frontibus eorum”.
Signatio hec fit per administrationem fidei et caritatis et per assumptionem ac professionem sacramentorum Christi distinctivam fidelium ab infidelibus. In hac etiam signatione includitur fides et devotio ad Christi passionem adorandam et imitandam et exaltandam. Fit autem “in frontibus”, quando signatis datur constans et magnanimis libertas ad Christi fidem publice confitendam et observandam et predicandam et defendendam. In fronte enim apparet signum audacie et strenuitatis vel formidolositatis et inhertie, et signum gloriationis vel erubescentie.
Item prout in eodem exercitu eiusdem regis distinguuntur equites a peditibus et barones seu duces vel centuriones et decuriones a simplicibus militibus, sic videntur hic distingui signati ex duodecim tribubus a turba innumerabili fidelium post ipsos subiuncta. Designatur enim per hanc signationem specialis assumptio ipsorum ad professionem perfectionis evangelice et altioris militie christiane et ad maiorem configurationem et transformationem ipsorum in Christum crucifixum et, secundum Ioachim, ad passionem martiriorum in eis complendam. Sicut enim post transmigrationem Babilonis, quod deerat in constructione templi, in quadraginta sex annis facta, completum est in sex ultimis annis, ita nunc sub sexta apertione ordo sanctorum martirum consumationem accipiet. Unde in die illo qui [erit] medius inter utramque tribulationem, scilicet Babilonis et Antichristi, signabuntur multi Iudeorum et gentium signaculo sancte Trinitatis, ad complendum numerum sanctorum martirum infra scriptum et illam gloriosam multitudinem cuius est numerus infinitus. Hec Ioachim.

[Ap 7, 4] Igitur per hunc numerum, prout est certus et diffinitus, designatur singularis dignitas signatorum. Hii enim, qui sub certo nomine et numero et scriptura a regibus ad suam militiam vel curiam aut ad sua grandia vel dona ascribuntur, sunt digniores ceteris, qui absque scriptura et numero ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur. Sicut etiam Deus, in signum familiarissime notitie et amicitie, Exodi XXXIII° (Ex 33, 17) dicit Moysi: “Novi te ex nomine”, cum tamen omnes electos suos communiter noverit ut amicos et hoc modo solos reprobos dicatur nescire, sic per hanc specialem et prefixam numerationem et consignationem designatur familiarior signatio et notitia et amicitia apud Deum.

Purg. XXIII, 70-75; XXIV, 10-12, 16-18, 25-33, 94-99:

E non pur una volta, questo spazzo
girando, si rinfresca nostra pena:
io dico pena, e dovria dir sollazzo,
ché quella voglia a li alberi ci mena
che menò Cristo lieto a dire ‘Elì ’,
quando ne liberò con la sua vena.

“Ma dimmi, se tu sai, dov’ è Piccarda;
dimmi s’io veggio da notar  persona
tra questa gente che sì mi riguarda. ”

Sì disse prima; e poi: “Qui non si vieta
di nominar ciascun, da ch’è sì munta
nostra sembianza via per la dïeta.”

Molti altri mi nomò ad uno ad uno;
e del nomar parean tutti contenti,
sì ch’io però non vidi un atto bruno.
Vidi per fame a vòto usar li denti
Ubaldin da la Pila e Bonifazio
che pasturò col rocco molte genti.
Vidi messer Marchese, ch’ebbe spazio
già di bere a Forlì con men secchezza,
e sì fu tal, che non si sentì sazio.

Qual esce alcuna volta di gualoppo
lo cavalier di schiera che cavalchi,
e va per farsi onor del primo intoppo,
tal si partì da noi con maggior valchi;
e io rimasi in via con esso i due
che fuor del mondo sì gran marescalchi.

Purg. XXI, 19-24:

“Come!”, diss’ elli, e parte andavam forte:
“se voi siete ombre che Dio sù non degni,
chi v’ha per la sua scala tanto scorte?”.
E ’l dottor mio: “Se tu riguardi a’ segni
 che questi porta e che l’angel profila,
ben vedrai che coi buon convien ch’e’ regni.”

Purg. XXIX, 151-154; XXXII, 16-24:

E quando il carro a me fu a rimpetto,
un tuon s’udì, e quelle genti degne
parvero aver l’andar più interdetto,
fermandosi ivi con le prime insegne.

vidi ’n sul braccio destro esser rivolto
 lo glorïoso essercito, e tornarsi
col sole e con le sette fiamme al volto.
Come sotto li scudi per salvarsi
volgesi schiera, e sé gira col segno,
prima che possa tutta in sé mutarsi;
quella milizia del celeste regno
che procedeva, tutta trapassonne
pria che piegasse il carro il primo legno.

Par. XI, 118-123:

Pensa oramai qual fu colui che degno
 collega fu a mantener la barca
di Pietro in alto mar per dritto segno;
e questo fu il nostro patrïarca;
per che qual segue lui, com’ el comanda,
discerner puoi che buone merce carca.

Par. XII, 37-42:

L’essercito di Cristo, che sì caro
costò a rïarmar, dietro a la ’nsegna
 si movea tardo, sospeccioso e raro,
quando lo ’mperador che sempre regna
provide a la milizia, ch’era in forse,
per sola grazia, non per esser degna

 

 

[Ap 7, 3] Ex predictis autem patent alique rationes quare ante temporale exterminium nove Babilonis sit veritas evangelice vite a reprobis sollempniter impugnanda et condempnanda, et e contra a spiritalibus suscitandis ferventius defendenda et observanda et attentius et clarius intelligenda et predicanda, ut merito ibi sit quoddam sollempne initium sexte apertionis. Quamvis autem a pluribus fide dignis audiverim sanctum patrem nostrum Franciscum hanc temptationem pluries predixisse, et etiam quod per eius status professores esset malignius et principalius exercenda, nichilominus quasdam rationes breviter subinsinuo. […] Tertio ut spiritus in viris evangelicis tepefactus et quasi extinctus seu consopitus suscitetur et fortissime accendatur, et per hoc disponantur et etiam promereantur ad potenter sustinendum et triumphaliter devincendum subsequentem temptationem sub magno Antichristo venturam. Quarto quia expedit veritatem evangelice vite et regule per concertationem validam prius clarificari et exaltari ante magni Antichristi adventum, quia aliter non posset sibi triumphaliter resistere nec esset dare tunc plures perfectos Christi milites ab ipso martirizandos.

(III)

[Ap 7, 3] Clamat ergo (Ap 7, 3): “Nolite”, id est non audeatis; vel si ad bonos angelos loquitur, dicit “nolite” quia, ex quo ipse prohibuit, non debuerunt velle; “nocere”, scilicet per effrenatam temptationem vel per predicationis et gratie impeditionem, “terre et mari neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei nostri in frontibus eorum”.
Signatio hec fit per administrationem fidei et caritatis et per assumptionem ac professionem sacramentorum Christi distinctivam fidelium ab infidelibus. In hac etiam signatione includitur fides et devotio ad Christi passionem adorandam et imitandam et exaltandam. Fit autem “in frontibus”, quando signatis datur constans et magnanimis libertas ad Christi fidem publice confitendam et observandam et predicandam et defendendam. In fronte enim apparet signum audacie  et strenuitatis vel formidolositatis  et inhertie, et signum gloriationis  vel erubescentie.
Item prout in eodem exercitu eiusdem regis distinguuntur equites a peditibus et barones seu duces vel centuriones et decuriones a simplicibus militibus, sic videntur hic distingui signati ex duodecim tribubus a turba innumerabili fidelium post ipsos subiuncta. Designatur enim per hanc signationem specialis assumptio ipsorum ad professionem perfectionis evangelice et altioris militie christiane et ad maiorem configurationem et transformationem ipsorum in Christum crucifixum et, secundum Ioachim, ad passionem martiriorum in eis complendam. Sicut enim post transmigrationem Babilonis, quod deerat in constructione templi, in quadraginta sex annis facta, completum est in sex ultimis annis, ita nunc sub sexta apertione ordo sanctorum martirum consumationem accipiet. Unde in die illo qui [erit] medius inter utramque tribulationem, scilicet Babilonis et Antichristi, signabuntur multi Iudeorum et gentium signaculo sancte Trinitatis, ad complendum numerum sanctorum martirum infra scriptum et illam gloriosam multitudinem cuius est numerus infinitus. Hec Ioachim.

[Ap 7, 4] Igitur per hunc numerum, prout est certus et diffinitus, designatur singularis dignitas signatorum. Hii enim, qui sub certo nomine et numero et scriptura a regibus ad suam militiam vel curiam aut ad sua grandia vel dona ascribuntur, sunt digniores ceteris, qui absque scriptura et numero ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur. Sicut etiam Deus, in signum familiarissime notitie et amicitie, Exodi XXXIII° (Ex 33, 17) dicit Moysi: “Novi te ex nomine”, cum tamen omnes electos suos communiter noverit ut amicos et hoc modo solos reprobos dicatur nescire, sic per hanc specialem et prefixam numerationem et consignationem designatur familiarior signatio et notitia et amicitia apud Deum.

Inf. X, 35, 73-74, 93:

ed el s’ergea col petto e con la fronte

Ma quell’ altro magnanimo, a cui posta
restato m’era ………………………

colui che la difesi a viso aperto

Inf. I, 81, 129:

rispuos’ io lui con vergognosa  fronte.

oh felice colui cu’ ivi elegge!

Inf. II, 43-45, 61-63, 103-105, 121-125:

“S’i’ ho ben la parola tua intesa”,
rispuose del magnanimo quell’ ombra,
“l’anima tua è da viltade offesa”

l’amico mio, e non de la ventura,
ne la diserta piaggia è impedito
sì nel cammin, che vòlt’ è per paura

Disse: – Beatrice, loda di Dio vera,
ché non soccorri quei che t’amò tanto,
ch’uscì per te de la volgare schiera?

Dunque: che è? perché, perché restai,
perché tanta viltà nel core allette,
perché ardire e franchezza non hai,
poscia che tai tre donne benedette
curan di te ne la corte del cielo

Inf. IV, 100-102:

e più d’onore ancora assai mi fenno,
ch’e’ sì mi fecer de la loro schiera,
sì ch’io fui sesto  tra cotanto senno.

Inf. V, 85-87, 91-93:

cotali uscir  de la schiera ov’ è Dido,
a noi venendo per l’aere maligno,
sì forte fu l’affettüoso grido.

se fosse amico il re de l’universo,
noi pregheremmo lui de la tua pace,
poi c’hai pietà del nostro mal perverso.

Purg. XXVII, 133, 139-140:

Vedi lo sol che ’n fronte ti riluce ……

Non aspettar mio dir più né mio cenno;
 libero, dritto e sano è tuo arbitrio

Purg. XI, 133-135:

“Quando vivea più glorïoso”, disse,
liberamente nel Campo di Siena,
ogne vergogna diposta, s’affisse”

Purg. XIII, 103-105, 142-147:

“Spirto”, diss’ io, “che per salir ti dome,
se tu se’ quelli che mi rispondesti,
fammiti conto o per luogo o per nome”.

“E vivo sono; e però mi richiedi,
spirito eletto, se tu vuo’ ch’i’ mova
di là per te ancor li mortai piedi”.
“Oh, questa è a udir sì cosa nuova”,
rispuose, “che gran segno è che Dio t’ami;
però col priego tuo talor mi giova.”

Inf. III, 52-60, 79:

E io, che riguardai, vidi una ’nsegna
che girando correva tanto ratta,
che d’ogne posa mi parea indegna;
e dietro le venìa sì lunga tratta    7, 9
di gente
, ch’i’ non averei creduto
che morte tanta n’avesse disfatta.
Poscia ch’io v’ebbi alcun riconosciuto,
vidi e conobbi l’ombra di colui
che fece per viltade  il gran rifiuto.

Allor con li occhi vergognosi  e bassi

Inf. XXI, 64-66; XXII, 73-75:

Poscia passò di là dal co del ponte;
e com’ el giunse in su la ripa sesta,
mestier li fu d’aver sicura fronte.

Draghignazzo anco i volle dar di piglio
giuso a le gambe; onde ’l decurio loro
si volse intorno intorno con mal piglio.

 

***

Rev. 6:8

The she-wolf – a thin, hungry, redoubtable and murderous creature that dominated many people – has the same characteristics as the fourth beast in Daniel’s vision (Dan. 7:7), interpreted as the Saracen beast or the pale horse, mortified by hypocrisy, that appears upon the opening of the fourth seal (Rev. 6:8). Noteworthy is that Dante assigned to the Christians whatever had been provocatively attributed to the Jews, the pagans or Islam in the exegesis.
The beast is given power “over the four parts of the earth”, which it exercises with a sword, famine, death and other beasts. These four instruments literally mean four ways of defeating the enemies who are killed in battle or starved during sieges of the towns that were subsequently deserted and devastated by wild beasts. A sword also means the terror that this beast, which has occupied many lands, strikes in the heart and body with its military power. Famine denotes the absence of Christ’s restorative verb. Death indicates Mohammed’s law that leads to death. The ‘beasts’ keep company with beastly people. The sight of the skinny she-wolf (which, unlike the other wild animals, is called “bestia” Inf. I, 58, 88, 94), that “molte genti fé già viver grame”, strikes fear and “fa tremar le vene e i polsi” (ibid. 49-54, 88-90); when she has fed is hungrier than before (ibid. 97-99); she could even kill anyone that tries to cross her path (ibid. 94-96). When Beatrice descends into Limbo to meet Virgil, she affirms that Dante “ne la diserta piaggia è impedito / sì nel cammin, che vòlt’ è per paura” (Inf. II, 61-63); Lucia had said to her: “non vedi tu la morte che ’l combatte / su la fiumana ove ’l mar non ha vanto?” (ibid. 107-108). The river that may not be defeated by the sea corresponds to the Saracen beast in Olivi’s exegesis of Rev. 6, 3.8 that would not accept the Scripture nor listen to rational arguments and lasts until the Antichrist, unlike the Jewish, the pagans and heretics who fought against Christianity for some time and subsequently disappeared. Read more (in Italian).

 

[Ap 6, 8; IIa visio, apertio IVi sigilli] “Et ecce equus pallidus”, id est, secundum Ricardum, ypocritarum cetus per nimiam carnis macerationem pallidus et moribundus. “Et qui sedebat super eum”, scilicet diabolus, qui per pravam intentionem ypocritarum sedet in eis et per eos malitiam suam exercet, “nomen illi mors”. Hoc enim nomen bene diabolo convenit, quia per eum mors incepit et alios ad mortem trahere non cessat. “Et infernus”, id est omnes in inferno dampnandi, “sequeb[atur] eum”, quia omnes tales eum imitantur. […]
Deinde de eius potestate et sevitia subdit: “Et data est ei potestas in quattuor partes terre”, non quidem quod usque adhuc totum orbem possederit, sed quia versus orientem et occidentem et meridiem et aquilonem multas terras occupavit et in reliquos bellicum terrorem sue potestatis immisit et sepe exercuit, et secundum abbatem circa suum finem et circa introductionem Antichristi hoc plenius complebitur.
Quod autem dicit “gladio et fame et morte et bestiis”, significat ad litteram varios modos penarum et varios modos debellandi hostes. Et ad litteram videtur sic loqui, quia gentes solent primo in campali bello per gladium aut in propriis urbibus per obsidionem et famem occidi, et sic ibi [terra] gentibus deserta solent insurgere silvestres bestie omnia vastantes. Spiritualiter vero designat quattuor mala que immittit hiis quos ad suam sectam trahit, scilicet ‘gladium’ carnalis timoris et amoris penetrantis intima cordis et carnis; et ‘famem’, id est egestatem refective gratie et sapientie Christi; et ‘mortem’, id est mortiferam legem et sectam; et ‘bestias’, id est societatem gentium bestialium.

Inf. I, 49-54, 88-90, 94-99; II, 61-63, 107-108

Ed una lupa, che di tutte brame
sembiava carca ne la sua magrezza,
e molte genti fé già viver grame,
questa mi porse tanto di gravezza
con la paura ch’uscia di sua vista,
ch’io perdei la speranza de l’altezza.

Vedi la bestia per cu’ io mi volsi;
aiutami da lei, famoso saggio,
ch’ella mi fa tremar le vene e i polsi.

ché questa bestia, per la qual tu gride,
non lascia altrui passar per la sua via,
ma tanto lo ’mpedisce che l’uccide;
e ha natura sì malvagia e ria,
che mai non empie la bramosa voglia,
e dopo ’l pasto ha più fame che pria.

l’amico mio, e non de la ventura,
ne la diserta piaggia è impedito
sì nel cammin, che vòlt’ è per paura

non vedi tu la morte che  ’l combatte
su la fiumana ove  ’l mar non ha vanto?

***

Rev. 17:1

Chapter XVII of the Lectura, in which the damnation of Babylon is considered at length, contains a famous quote of Joachim of da Fiore: the “patres catholici” equated the apocalyptic harlot with Rome and, more precisely, with the multitudes of reprobates who, by their unjust deeds, oppose and blaspheme the Church of the righteous pilgrims on earth. Therefore, this harlot should not be sought in one place only, since the grain of the elect is diffused throughout the entire area of the Roman Empire and the reprobates’ straw is spread along the entire latitude. Olivi adds that the harlot represents the people and the Roman Empire both during the pagan period and the Christian age, during which she abundantly fornicated with the world (Rev. 17, 1).
This passage, which Olivi drew from the Calabrian abbot and on the basis of which we may say the friar believed that “the whole Church is certainly not ‘Babylon’ although she is guilty of serious misdeeds and the hierarchy of which she is formed may not be condemned and set aside without qualms” (R. Manselli), is suggestively and unsuspectedly transformed by Dante. At the end of Paradiso VI (vv. 127-142), wandering Rome of the righteous challenged by the reprobates, is impersonated by Romeo of Villeneuve: “Romeo, persona umìle e peregrina”, was the “giusto” minister of the count of Provence, Raymond Berenger, and “di cui / fu l’ovra grande e bella mal gradita”. To keep to the subject, this is a eulogy paid by “Giustiniano” after he had observed all the work performed in governing the world by virtue of the “sacrosanto segno” of the Eagle. The Provençals, who with “parole biece”, meaning envious and calumny, forced the just man to leave the court are “Babylon”. They represent the Rome of reprobates and wicked pilgrims: “e però mal cammina / qual si fa danno del ben fare altrui”. They have been punished, as so shall be the new Babylon, under the harsh Angevin yoke, after Beatrice, one of the four daughters of Raymond who Romeo gave in marriage to Kings, brought “la gran dota provenzale” to Charles I. When reading the verses, a Spiritual Franciscan would have also noticed the theme of the “margarita” as Justinian defines the second sphere of Mercury. The theme derives from the exegesis of the seventh vision describing heavenly Jerusalem. The city wall has twelve gates, and in the gates twelve angles and names written thereon, which are the names of the twelve tribes of the children of Israel (Rev. 21, 12): “on the east, three gates; on the north, three gates; on the south, three gates; and on the west, three gates” (Rev. 21, 13). The materials of which the gates are made is treated further: “And the twelve gates are twelve pearls” (“margarite”, Rev. 21, 21). Moreover, these pearls are small and thus represent evangelic humbleness and poverty. As Justinian says, the sphere of Mercury is a “picciola stella” and “margarita” (Par. VI, 112, 127). Romeo shines in this sphere “persona umìle e peregrina” who had to leave “povero e vetusto” the Provençal court which his work had made grand (ibid. 135, 139). The first cluster of words, hinged on pilgrim Rome of the righteous that had spread throughout the Empire, interweaves with the second, in which the themes of Franciscan poverty and humbleness resound, consonant by contrast with the second sphere that “si correda / d’i buoni spirti che son stati attivi / perché onore e fama li succeda” and therefore long less for true love and are blessed with a lesser merit (ibid. 112-117). Read more (in Italian).

[LSA, cap. XVII, Ap 17, 1 (VIa visio)] “Et venit ad me unus” (Ap 17, 1). Hic plene explicat dampnationem Babilonis et causam eius, scilicet culpam propter quam est iuste dampnanda. Ubi primo introducitur angelus invitans et elevans Iohannem ad videndum in spiritu dampnationem eius, ubi et commemorat flagitia eius. […] Dicit ergo: “Et venit unus de septem angelis, qui habeb[ant] septem phialas” (Ap 17, 1).
Secundum Ioachim, iste est sextus angelus cui magis quam quinque precedentibus datum est detegere occulta sacramenta. Et subdit quod angelus vocat Iohannem in signum quod discipuli non possunt intrare ad intellectum spiritalium doctorum, nisi illi per verbum eruditionis trahant corda illorum ad intelligentiam veritatis. Subdit etiam quod per hoc quod sic sollicite invitat eum ad videndum dampnationem et malitiam meretricis, designatur quod valde utile est hoc spiritaliter videre, quia qui hoc nescit de facili decipitur nutibus oculorum eius et a gloria eius.

Inf. I, 112-114

Ond’ io per lo tuo me’ penso e discerno
che tu mi segui, e io sarò tua guida,
e trarrotti di qui per loco etterno

Purg. XXXII, 103-105, 154-155

Però, in pro del mondo che mal vive,
al carro tieni or li occhi, e quel che vedi,
ritornato di là, fa che tu scrive.

Ma perché l’ occhio cupido e vagante
a me rivolse
……….

[segue 17, 1] Et subdit (Ioachim): «Hanc meretricem magnam dixerunt patres catholici Romam non quoad ecclesiam iustorum, que peregrinata est apud eam, sed quoad multitudinem reproborum, qui eandem apud se peregrinantem ecclesiam iniquis operibus impugnant et blasphemant. Non igitur in uno loco querendus est locus huius meretricis, sed sicut per totam aream romani imperii diffusum est triticum electorum, sic per lati-tudinem eius disperse sunt palee reproborum».*
Et nota quod hec mulier stat hic simul pro romana gente et imperio tam prout fuit quondam in statu paganismi quam prout fuit postmodum in fide Christi, multis tamen criminibus cum hoc mundo fornicata.

[LSA, cap. XXI, Ap 21, 21 (VIIa visio)] Quod autem hic per duodecim portas magis designentur illi per quos duodecim tribus Israel intrabunt ad Christum, patet ex hoc quod dicit nomina duodecim tribuum Israel esse scripta in hiis duodecim portis (Ap 21, 12), sicut nomina duodecim apostolorum et Agni sunt scripta in fundamentis (Ap 21, 14). Unde bene dicuntur esse margarite et ex margaritis, quia singulari cordis et corporis munditia et castimonia candescent tamquam ex rore celitus concepti et coagulati. Margarite enim dicuntur in conchilibus formari ex rore celesti eis imbibito. Sicut etiam margarite sunt parvule, sic ipsi erunt per evangelicam humilitatem et paupertatem parvuli.

Expositio, pars VI, distinctio I, f. 194ra-b.

Inf. XIII, 64-72

La meretrice che mai da l’ospizio
di Cesare non torse li occhi putti,
morte comune e de le corti vizio,
infiammò contra me li animi tutti;
e li ’nfiammati infiammar sì Augusto,
che ’ lieti onor tornaro in tristi lutti.
L’animo mio, per disdegnoso gusto,
credendo col morir fuggir disdegno,
ingiusto fece me contra me giusto.

Par. VI, 10, 112-114, 121-123, 127-142

Cesare fui e son Iustinïano

Questa picciola stella si correda
d’i buoni spirti che son stati attivi
perché onore e fama li succeda

Quindi addolcisce la viva giustizia
in noi l’affetto sì, che non si puote
torcer già mai ad alcuna nequizia.

E dentro a la presente margarita
luce la luce di Romeo, di cui
fu l’ovra grande e bella mal gradita.
Ma i Provenzai che fecer contra lui
non hanno riso; e però mal cammina
qual si fa danno del ben fare altrui.
Quattro figlie ebbe, e ciascuna reina,
Ramondo Beringhiere, e ciò li fece
Romeo, persona umìle e peregrina.
E poi il mosser le parole biece
a dimandar ragione a questo giusto,
che li assegnò sette e cinque per diece,
indi partissi povero e vetusto;
e se ’l mondo sapesse il cor ch’elli ebbe
mendicando sua vita a frusto a frusto,
assai lo loda, e più lo loderebbe.

Par. XV, 139-144

Poi seguitai lo ’mperador Currado;
ed el mi cinse de la sua milizia,
tanto per bene ovrar li venni in grado.
Dietro li andai incontro a la nequizia
di quella legge il cui popolo usurpa,
per colpa d’i pastor, vostra giustizia.

***

Homer

In Limbo, the earthly figure of the Empyrean, the term “suspended” describes both the state of those who hopelessly yearn for God in eternity and of those who by contemplating are capable of soaring above the others like an eagle. Homer’s flight above the others (Inf. IV, 94-96) was woven on the exegesis of the fourth trumpet (the fourth period of the history of the Church is, par excellence, that of the contemplatives). A quotation by Joachim of Fiore concerning Gregory the Great, who wrote a great deal about the end of the world and knew better than anyone else how fly through the midst of  the allegories “ac si arduas celi vias altius pre ceteris prevolavit” (Rev. 8:13), is applied to the “sire” of the poets. Read more (in Italian).

 

[LSA, cap. IV, Ap 4, 7-8 (radix IIe visionis)] Dividit (Ioachim) enim viginti quattuor legiones in quattuor partes secundum quattuor animalia, ita ut in leone accipiamus fortes in fide, in vitulo autem robustos in patientia, in homine preditos scientia, in aquila contemplatione suspensos. 

[LSA, cap. VI, Ap 6, 6 (IIa visio, apertio IIIii sigilli)] (secundum Ioachim) Per ordeum vero designatur (intelligentia) ystorica seu litteralis, que habet tres bilibres propter sex tempora laboriosa et servilia sub servitute legis currentia ab Abraam usque [ad] Iohannem Baptistam, que Mattheus enumerat per tres quaterdenas generationum (cfr. Mt 1, 1-17). Et quia quelibet quaterdena duas habet hebdomadas seu septenas, ideo hic vocantur “tres bilibres ordei”. […] Secunda (intelligentia) vero convenit secundo (animali), scilicet vitulo, quia instar vituli sulcat terram, id est terrena et corporalia gesta patrum, et etiam quia martires per vitulum designati predicaverunt paganis, qui ystoricam litteram legis et prophetarum non noverant, et ideo ante allegoriam oportuit eos doceri ystoriam. […]

Inf. II, 52-54

Io era tra color che son sospesi,
e donna mi chiamò beata e bella,
tal che di comandare io la richiesi.

Purg. IX, 19-21

in sogno mi parea veder sospesa
 un’aguglia nel ciel con penne d’oro,
con l’ali aperte e a calare intesa

Inf. IV, 43-45, 94-96

Gran duol mi prese al cor quando lo ’ntesi,
però che gente di molto valore
conobbi che ’n quel limbo eran sospesi.

Così vid’ i’ adunar la bella scola
di quel segnor de l’altissimo canto
che sovra li altri com’ aquila vola.

Inf. XXVIII, 61-63

Poi che l’un piè per girsene sospese,
Mäometto mi disse esta parola;
indi a partirsi in terra lo distese.

[LSA, cap. VIII, Ap 8, 13 (IIIa visio, IVa tuba)] Per aquilam designantur hic alti contemplativi quarti temporis, qui prophetico spiritu presenserunt et predixerunt mala que post finem quarti temporis debebant subsequi. Inter quos credit Ioachim per hanc aquilam specialius designari beatum papam Gregorium, qui utique fuit in quarto tempore, prout supra fuit in principio prenotatum. Ipse enim «libere plurima de mundi fine et de pressura seculi scripsisse dinoscitur, quique allegoriarum semitas ac si arduas celi vias altius pre ceteris prevolavit, neque enim invenitur alius similis eius, qui ista erumpnosa tempora appropinquasse in suis operibus testaretur». Hec Ioachim.

 

***

Aristotle

Limbo (Inf. IV) corresponds to the heavenly see before Christ opened the book sealed with seven seals (Rev. 4:2, 5:4). The opening of the book was wept for, desired and long-awaited by the ancient Fathers – “Item fletus hic quantus fuit in sanctis patribus ante Christum; cum etiam essent in limbo inferni, quanto desiderio suspirabant ut liber vite aperiretur eis et omnibus cultoribus Dei!” -, just as it is even now in the second Christ’s advent in the Spirit (i.e. in the conscience of Christ’s spiritual followers): “Quivi, secondo che per ascoltare, / non avea pianto mai che di sospiri”. As at the opening of the sixth seal the privileged signed army precedes the multitude, the group of five great poets likewise appoint Dante “sesto tra cotanto senno”. Whilst in the sixth period the Gentiles are converted “in spiritu magno et alto” (Rev. 19:1), in the Commedia the “spiriti magni” dwell in the noble castle – that is to say the ancient (before Christianity) and modern (the Mohammedans Avicenna, Averroës and Saladin) just people – in an ongoing Redemption process that looks at a new age of universal palingenesis and conversion which, in Dante’s case, is performed by means of poetry. According to Saint Paul’s letter to the Romans (11:25-26) the conversion of the Gentiles shall be fulfilled in the sixth period, before the conversion of the whole of Israel.
The ancient Fathers and Prophets, designated by the four and twenty ancients around the throne on which sits He who holds in his right hand a book sealed with seven seals (Rev. 4:4, 5:1), were partially enlightened and became part of a providential plan, that is to say, that under the veil of prophesy the book was revealed to them only to the extent to which they were entitled in the times they lived. Dante assigned the task of forerunners in the building of the Church to the “spiriti magni” that live in Limbo “in disio”, especially Aristotle “ ’l maestro di color che sanno” (Inf. IV, 130-135). The figure of the master of human reasoning is weaved with the threads of He who sits on the highest throne, with whom Aristotle shares the themes of highest wisdom, to sit, to be surrounded and honoured by the “famuli” (seniors), amongst whom, almost as if close advisors or attendants, sit Socrates and Plato. The divine qualities borne by Aristotle mean that he is the first custodian of “gubernationes et documenta” who then “per magistrorum consilium descendunt ad nos quasi a pastore uno” (cf. Ecclesiastes, 12:11).
These individuals “di grande autorità ne’ lor sembianti”, like the seniors who had been crowned for their authority “tamquam magne experientie et prudentie et maturi ac providi iudicii et consilii” (who Olivi believed could be “reges seu pontifices”), “parlavan rado, con voci soavi ”. This means they spoke rationally using human arguments: and from the throne (Rev. 4:5) proceeded lightnings, thunders and more modest earthly voices; “Voces enim in terra fiunt, tonitrua vero in celo seu ethere, vocesque sunt modice respectu tonitruorum […] “et voces”, scilicet doctrine rationalis et quasi humane […] “et voces”, id est et suaves ac rationabiles persuasiones et predicationes sunt facte”. Such is the “angelica voce” of Beatrice, who spoke “soave e piana” to Virgil (Inf. II, 56-57), and also that of king Solomon, who in the sphere of the Sun speaks from the “minor cerchio” with “una voce modesta, / forse qual fu da l’angelo a Maria” (Par. XIV, 34-36). Read more (in Italian).

 

[LSA, cap. IV, Ap 4, 3-4] “Et qui sedebat, similis erat aspectui”, id est aspectibili seu visibili forme, “lapidis iaspidis et sardini” (Ap 4, 3). Lapidi dicitur similis, quia Deus est per naturam firmus et immutabilis et in sua iustitia solidus et stabilis, et firmiter regit et statuit omnia per potentiam infrangibilem proprie virtutis. […]
“Et in circuitu sedis sedilia viginti quattuor” (Ap 4, 4), scilicet erant, nobiles quidem sedes prima tamen longe inferiores; “et super sedilia”, scilicet erant, “viginti quattuor seniores sedentes, circumamicti stolis albis, et in capitibus eorum corone auree”.
Ex coronis et sedilibus eorum patet quod erant quasi reges vel pontifices sub summo imperatore et iudice et tamquam eius consiliarii sibi assistentes et circumsedentes, propter quod describuntur esse seniores tamquam magne experientie et prudentie et maturi ac providi iudicii et consilii. […] Per coronas autem aureas designatur principatus seu prelationis auctoritas et premii ac meriti sanctorum dignitas. […]
Ad insinuandum autem quod liber signatus est comprehensivus summe sapientie Dei universi orbis gubernative et specialiter electorum suorum, Deus apparet hic tamquam summus et sapientissimus iudex et rector omnium, cuius gubernationes et documenta per magistrorum consilium descendunt ad nos quasi a pastore uno, prout dicitur Ecclesiastes ultimo (Ec 12, 11).
Per istos igitur anagogice designantur celestes angeli et potissime supremi; allegorice autem prophete et apostoli ceterique prelati, per quorum documenta et consilia a Deo accepta regitur universa ecclesia. Vel, secundum Ioachim, duodecim apostoli per quos ecclesia de gentibus intravit ad Christum, et alii duodecim futuri evangelici per quos omnis Israel et iterum totus orbis convertetur ad Christum.
Dicuntur autem esse “in circuitu sedis”, quia ad defensionem et protectionem sancte matris ecclesie ordinati sunt quasi murus eius et etiam sicut famuli eius. Sicut enim sedes Dei integratur ex ecclesia plenitudinis gentium et ex finali ecclesia reliquiarum Iudeorum et gentium tamquam ex parte sinistra et dextera, sic duodecim principes unius partis stant ad sinistram sedis et duodecim principes alterius partis stant ad dexteram eius. Per eorum autem sedilia designantur ecclesie eis subiecte. […]
Per stolas autem albas, quibus sunt induti, designatur candor glorie et singularis munditie, quam decet et oportet inesse primis et propinquioribus consiliariis et assessoribus purissimi Dei.

 

Inf. IV, 112-114, 130-135

Genti v’eran con occhi tardi e gravi,
di grande autorità ne’ lor sembianti:
parlavan rado, con voci soavi.

Poi ch’innalzai un poco più le ciglia,
vidi ’l maestro di color che sanno
seder tra filosofica famiglia.
Tutti lo miran, tutti onor li fanno:
quivi vid’ ïo Socrate e Platone,
che ’nnanzi a li altri più presso li stanno

 Par. XXVI, 19-27, 37-39

Quella medesma voce che paura
tolta m’avea del sùbito abbarbaglio,
di ragionare ancor mi mise in cura;
e disse: “Certo a più angusto vaglio
ti conviene schiarar: dicer convienti
chi drizzò l’arco tuo a tal berzaglio”.
E io: “Per filosofici argomenti
e per autorità che quinci scende
cotale amor convien che in me si ’mprenti: …

Tal vero a l’intelletto mïo sterne
colui che mi dimostra il primo amore
di tutte le sustanze sempiterne.”

Purg. XXXI, 106-108

Noi siam qui ninfe e nel ciel siamo stelle;
pria che Beatrice discendesse al mondo,
fummo ordinate a lei per sue ancelle.

 

Par. XXXII, 118-120

Quei due che seggon là sù più felici
per esser propinquissimi ad Agusta,
son d’esta rosa quasi due radici

Inf. II, 55-57; Purg. X, 34-39; Par. XIV, 34-36

Lucevan li occhi suoi più che la stella;
e cominciommi a dir soave e piana,
con angelica voce, in sua favella

L’angel che venne in terra col decreto
de la molt’ anni lagrimata pace,
ch’aperse il ciel del suo lungo divieto,
dinanzi a noi pareva sì verace
quivi intagliato in un atto soave,
che non sembiava imagine che tace.

E io udi’ ne la luce più dia
del minor cerchio una voce modesta,
forse qual fu da l’angelo a Maria

 

[Ap 4, 5] Voces enim in terra fiunt, tonitrua vero in celo seu ethere, vocesque sunt modice respectu tonitruorum.
[Ap 8, 5] “et voces”, scilicet doctrine rationalis et quasi humane […]
[Ap 11, 19] “et voces”, id est et suaves ac rationabiles persuasiones et predicationes sunt facte.

[Ap 4, 9-10] “Et cum darent illa quattuor animalia gloriam et honorem et benedictionem sedenti super tronum, viventi in secula seculorum, proc[i]debant viginti quattuor seniores ante sedentem in trono”. Supradictam laudem vocat dare Deo “gloriam”, [quia] ascribit Deo suam essentialem gloriam qua est in se essentialiter beatus et gloriosus. Dat etiam “honorem”, quia est actus quo Deus a laudantibus honoratur et quo se subiciunt ei tamquam summe reverendo et tamquam Deo suo summe ab eis honorando.
[Ap 5, 12] “Honor” vero est dignitas summi dominii super omnia, ac reverentia et recognitio summe subiectionis et famulatus Christo ab omnibus exhibita gratis vel invite.

[Ap 5, 4] Deinde subditur gemitus Iohannis procedens ex desiderio apertionis et ex visa impossibilitate et indignitate omnium ad ipsam complendam. Ait enim: “Et ego flebam multum, quoniam nemo dignus inventus est aperire librum nec videre illum”. Iohannes tenet hic typum omnium sanctorum patrum salvatorem et divine gratie et glorie promeritorem et impetratorem et largitorem desiderantium et pro eius dilatione et inaccessibilitate gementium. Hic autem gemitus pro tanto est in sanctis post Christi adventum pro quanto ad ipsum pro consumatione totius ecclesie et pro gratia et gloria per ipsum impetranda et largienda toto corde suspirant, et pro quanto cum humili gemitu recognoscunt nullum ad hoc fuisse potentem et dignum nisi solum Christum; potissime tamen designat cetum et statum contemplativorum, qui pre ceteris altius et viscerosius ad istud suspirant. […] Item fletus hic quantus fuit in sanctis patribus ante Christum; cum etiam essent in limbo inferni, quanto desiderio suspirabant ut liber vite aperiretur eis et omnibus cultoribus Dei!

 

Inf. IV, 25-27

Quivi, secondo che per ascoltare,
non avea pianto mai che di sospiri
che l’aura etterna facevan tremare

***

Novum saeculum

In the sixth period (status) of the history of the Church (i.e. in the modern times), a spiritual rebirth led to a novum saeculum. Although Olivi was very cautious about using pagan authors, his statement concerning this renovatio and Virgil’s Fourth Eclogue spiritually and even literally correspond perfectly. In this era renewed through the Spirit of Christ, awaited as eagerly as in the Augustan age, an inner revolution is accomplished through words that convert and soften the hearts, which the inner voice whispers to preachers to urge them to speak freely.  All the malice of the past falls on the ‘sixth’ period.  Whereas, as a man Christ had hitherto taught with His outer voice, and as the Word, through intellectual enlightenment, as the Spirit He thenceforth taught through the pleasure of love (cf. Rev. 2:7). The inner voice replaced the outer doctrine: perfect parts for Beatrice and Virgil respectively, when the latter left the floor to the former in the Garden of Eden.

 

[LSA, prologus, Notabile VI] Tertia ratio magis litteralis est quia ut quidam finis sollempnis et quoddam sollempne initium novi seculi monstretur esse in sexto statu et plenius in septimo […]

[LSA, prologus, Notabile VII] […] sicque tertio, reiecta tota vetustate huius seculi, renovaretur et consumaretur seculum per gloriam et in gloria Christi. […]
Huius autem figurale exemplum precessit in veteri testamento. Nam Eleazarus primogenitus Aaron factus est post ipsum pontifex summus, ac deinde Finees filio eius statuit Deus pactum sacerdotii eterni propter zelum Dei quem habuit contra Madianitas. Et tamen circa tempus Helii erant summi pontifices non de stirpe Eleazari, sed de stirpe Itamar fratris sui; sub David autem prelata est usque ad duplum stirps Eleazari. Nam ex tunc habuit sedecim pontifices et sedecim sortes, quarum Sadoc fuit princeps. Stirps vero Itamar non habuit nisi octo, quarum Abiatar princeps fuit, quem Salomon de pontificatu reiecit et Sadoc omnibus prefecit. Deus autem Ezechielis XLIIII° promittit quod in templo futuro, de quo ibi agitur, soli filii Sadoc erunt sacerdotes in Dei sanctuario ministrantes, reliquis vero sufficiat quod sint editui templi et ianitores portarum eius et ministri sacerdotum (Ez 44, 10-16). Constat autem quod hoc non fuit impletum usque ad tempus Christi. Nam Zacharias, pater Iohannis, fuit pontifex de octava sorte stirpis Itamar. Consimiliter autem pontificatus Christi fuit primo stirpi vite evangelice et apostolice in Petro et apostolis datus, ac deinde utiliter et rationabiliter fuit ad statum habentem temporalia commutatus, saltem a tempore Constantini usque ad finem quinti status. Pro quanto autem multi sanctorum pontificum fuerunt regulares et in suis scriptis et in habitu sui cordis preferentes paupertatem Christi et apostolorum omnibus temporalibus ecclesie datis, pro tanto quasi usque ad duplum preeminuit primus ordo sacerdotii apostolici. Congruum est ergo quod in fine omnino redeat et assurgat ad ordinem primum, ad quem spectat iure primogeniture et perfectionis maioris et Christo conformioris. Ad istum autem reditum valde, quamvis per accidens, cooperabitur non solum multiplex imperfectio in possessione et dispensatione temporalium ecclesie in pluribus comprobata, sed etiam multiplex enormitas superbie et luxurie et symoniarum et causidicationum et litigiorum et fraudum et rapinarum ex ipsis occasionaliter accepta, ex quibus circa finem quinti temporis a planta pedis usque ad verticem est fere tota ecclesia infecta et confusa et quasi nova Babilon effecta.

[LSA, cap. II, Ap 3, 12 (VIa victoria)] In huius[modi] autem mente tria inscribuntur, scilicet excessiva visio vel contemplatio deitatis trium personarum, et totius civitatis seu collegii sanctorum, quam dicit descendere de celo a Deo tum quia tota a Deo oritur et sic quod est inferior eo et sua immensitate per celum designata, tum quia per humilitatem non solum Deo sed etiam suo proprio ac celesti loco reputat se indignam, tum quia prout Iherusalem sumitur pro militanti ecclesia descendunt eius gratie a Deo et a hierarchia beatorum.
Vocat autem eam novam propter novitatem glorie vel gratie, unde et precipue significat hic civitatem beatorum, et post hoc illam que erit in sexto et septimo statu, et post hoc illam que reiecta vetustate legalium fuit in quinque primis statibus Christi, et post hoc totam universaliter ab initio mundi. Vocatur etiam Iherusalem, id est visio pacis, quia vel ipsa fruitur vel ad ipsam suspiratur.
Tertium quod sibi [in]scribitur est contemplatio Christi secundum quod homo et secundum quod redemptor noster et mediator. Dicitur autem nomen suum esse novum, tum propter novitatem sue resurrectionis et glorie, tum quia unio sue deitatis cum humanitate in eadem persona et universaliter omnia que in ipso sunt miram continent et preferunt novitatem.
Et attende quomodo a Deo incipiens et in eius civitatem descendens, reascendit et finit in se ipsum, quia contemplatio incipit in Deo et per Dei civitatem ascendit in Christum eius regem, in quo et per quem consumatissime redit et reintrat in Deum, et sic fit circulus gloriosus.
Item, secundum quosdam, inscribitur sibi nomen Dei Patris quando sue paternitatis imago sic illi imprimitur ut merito possit dici abba seu pater spiritualis religionis et prolis. Nomen vero Iherusalem nove sibi inscribitur, cum per suavitatem amoris est eius mens digna ut vocetur sponsa Christi et mater pia et nutritiva spiritalis prolis.

[LSA, cap. XII, Ap 12, 7 (IVa visio, IIum prelium)] Tertio ut modus loquendi in hac quarta visione conformetur proprietatibus quarti status virginum et angel[ic]orum et anachoritarum seu contemplativorum, unde et ecclesia descripta est hic sub typo Virginis matris Christi, non carnali indumento sed celesti et solari indute, nec quasi stans in terra cum hominibus et bestiis sed tamquam stans in celo cum angelis, unde et infra describit virgineam prolem eius tamquam agnos incorruptos et citharedos et Agni Dei indivisos socios (cfr. Ap 14, 1-5).

Purg. XXII, 67-72

Facesti come quei che va di notte,
che porta il lume dietro e sé non giova,
ma dopo sé fa le persone dotte,
quando dicesti: ‘Secol si rinova;
torna giustizia e primo tempo umano,
e progenïe scende da ciel nova’.

Egloga IV, 5-7

Magnus ab integro saeclorum nascitur ordo
iam redit et Virgo, redeunt Saturnia regna;
iam nova progenies caelo demittitur alto.

***

The spirit of prophecy

Whilst discussing Babylon’s king, Isaias also speaks against all similar nations, and Lucifer the prince of devils and pride as if he were king of great Babylon (Is 14, 12-21). Ezechiel, speaking against Tyre, also discusses the nations and the supreme cherub in the midst of the stones of fire (Ez 28, 14-19). Likewise Christ attributes all the evil coming from every generation of reprobates to the especially evil generation of Jewish reprobates in his times, upon which shall fall all the blood shed from Abel the just (Mt 23, 35-36). The author of the Apocalypse who, speaking about the beast that arises from the sea (the Saracen beast, Rev. 13:1-10) and has seven heads (that correspond to the seven status of the Church) equally went on to discuss the mass of reprobates who, from the creation to the end of the world, fight against the Church of elects. Dante also discusses his Florence which he believes a model of universal evil.

 

[LSA, cap. XIII, Ap 13, 1 (IVa visio, Vum prelium)] Tertio nota quod mos est scripture prophetice, dum de uno speciali agit sub quo spiritus propheticus invenit locum idoneum ad exeundum et dilatandum se, a specialibus ad generalia ascendere et expandi ad illa, iuxta quod Isaias, loquendo de Babilone et eius rege, dilatat se ad loquendum contra totum orbem Babiloni similem et contra Luciferum regem omnium superborum et malorum quasi regem magne Babilonis (cfr. Is 14, 12-21). Sic etiam Ezechiel, loquendo contra Tirum, diffundit se ad totum orbem et ad supremum Cherub de medio lapidum ignitorum, id est sanctorum angelorum, deiectum (Ez 28, 14-19). Sic etiam Christus Matthei XXIII° (Mt 23, 35-36) ascribit omnia mala totius generationis omnium reproborum generationi male Iudeorum sui temporis, tamquam a particulari ascendens ad generale et tamquam universale reducens ad suum particulare, cum ait quod omnis sanguis iustorum impie effusus a sanguine Abel iusti usque ad sanguinem Zacharie veniet super generationem istam. Sic ergo in proposito, occasione bestie sarracenice, dilatatur spiritus propheticus ad totam bestialem catervam omnium reproborum, que ab initio mundi usque ad finem pugnat contra corpus seu ecclesiam electorum et per septem etates seculi habet capita septem; specialiter tamen a Christo usque ad finem mundi per septem ecclesiastica tempora habet septem principalia capita contra septem ecclesie spiritales status et exercitus.

Inf. I, 1-2

Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai  per una selva oscura

Inf. XXVI, 1-3

Godi, Fiorenza, poi che se’ sì grande,
che per mare e per terra batti l’ali,
e per lo ’nferno tuo nome si spande!

Par. IX, 127-132

La tua città, che di colui è pianta
che pria volse le spalle al suo fattore
e di cui è la ’nvidia tanto pianta,
produce e spande il maladetto fiore
c’ha disvïate le pecore e li agni,
però che fatto ha lupo del pastore.

Purg. XXXIII, 85-90

“Perché conoschi”, disse, “quella scuola
c’hai  seguitata, e veggi sua dottrina
come può seguitar la mia parola;
e veggi vostra via da la divina
distar cotanto, quanto si discorda
da terra il ciel che più alto festina”.

Inf. I, 79-80

Or se’ tu quel Virgilio e quella fonte
che spandi di parlar sì largo fiume?

Par. XXIII, 40-45

Come foco di nube si diserra
per dilatarsi sì che non vi cape,
e fuor di sua natura in giù s’atterra,
la mente mia così, tra quelle dape
fatta più grande, di sé stessa uscìo,
e che si fesse rimembrar non sape.

***

Sicilian Vespers

Perceptive readers would have recognised the earthquake upon the opening of the sixth seal, that moved islands and mountains which were believed to be safe and stable (Rev. 6:12-17; 16:18-20), in the unforeseen Sicilian Vespers revolt, discussed by Charles Martel (Par. VIII, 67-75), or the captivity of the Avignon Papacy represented by the harlot “sicura, quasi rocca in alto monte” who the giant subsequently dragged into the forest (Purg. XXXII, 148-160). Read more (in Italian)

[LSA, cap. VI, Ap 6, 13-14 (apertio VIi sigilli, IIIum initium)] Quantum etiam ad tertium initium sexte apertionis, fiet utique grandis terremotus subvertens fidem plurium contra evangelice regule veritatem et contra spiritum vite eius, et ideo tunc “sol” plenius fiet “niger”, et “luna” crudelis ut “sanguis” tam in electos quam in se invicem per seditiones et bella. Unde suscitationem spiritus preibunt in ecclesia quedam bella subvertentia insulas et montes (cfr. Ap 6, 14), id est urbes et regna. […] propter que omnia plures non solum boni, sed etiam mali fortiter perterrebuntur non solum a visu et perpessione tantorum malorum, sed etiam suspicione et expectatione longe maiorum (cfr. Ap 6, 13). Tunc etiam plures signabuntur ad militiam spiritalem, quamvis sint pauci respectu multitudinis reproborum.

[Ap 6, 14-17; IVum initium] Tunc etiam montes, id est regna ecclesie, et “insule”, id est monasteria et magne ecclesie in hoc mundo quasi in solo seu mari site, movebuntur “de locis suis” (Ap 6, 14), id est subvertentur et eorum populi in mortem vel in captivitatem ducentur. Tunc etiam, tam propter illud temporale exterminium quod sibi a Dei iudicio velint nolint sentient supervenisse, quam propter desperatum timorem iudicii eterni eis post mortem superventuri, sic erunt omnes, tam maiores quam medii et minores, horribiliter atoniti et perterriti quod preeligerent montes et saxa repente cadere super eos. Ex ipso etiam timore fugient et abscondent se “in speluncis” et inter saxa montium (cfr. Ap 6, 15-17). Est enim tunc nova Babilon sic iudicanda sicut fuit carnalis Iherusalem, quia Christum non recepit, immo reprobavit et crucifixit. Unde Luche XXII[I]° predicit ei Christus mala consimilia istis, dicens (Lc 23, 28): “Filie Iherusalem, nolite flere super me, sed super vos ipsas flete”, et paulo post (23, 30): “Tunc incipient dicere montibus: Cadite super nos, et collibus: Cooperite nos”.

[Ap 6, 12; apertio VIi sigilli, IIum initium] Preterea in initio ordinis Francisci “factus est terremotus” (Ap 6, 12) in pluribus partibus, puta in comitatu tholosano tunc temporis per crucesignatos dissipato, unde et urbs Biterris, in qua fui nutritus, fuit vel tertio vel quarto anno huius ordinis destructa per eosdem. In Italia etiam et in ultramarinis partibus fuerunt ex tunc procellose commotiones et subversiones. Ex tunc etiam Tartari publice subverterunt et ceperunt plurimas terras in oriente et aquilone, ita quod Ungariam, terram christianorum, circa tricesimum annum nostri ordinis intraverunt et fere dissipaverunt.

Inf. XXXIII, 79-84:

Ahi Pisa, vituperio de le genti
del bel paese là dove ’l sì suona,
poi che i vicini a te punir son lenti,
muovasi la Capraia e la Gorgona,
e faccian siepe ad Arno in su la foce,
sì ch’elli annieghi in te ogne persona!

[Ap 7, 1; apertio VIi sigilli] Secundum autem Ioachim, per eos (per quattuor angelos stantes super quattuor angulos terre) designantur gentes infideles seu heretici, qui sunt in circuitu ecclesie prohibentes doctores christianos ne verbum Dei predicent populis eis subiectis.

Par. VIII, 58-78:

Quella sinistra riva che si lava
di Rodano poi ch’è misto con Sorga,
per suo segnore a tempo m’aspettava, 6, 9
e quel corno d’Ausonia che s’imborga
di Bari e di Gaeta e di Catona,
da ove Tronto e Verde in mare sgorga.
Fulgeami già in fronte la corona
di quella terra che ’l Danubio riga
poi che le ripe tedesche abbandona.
E la bella Trinacria, che caliga
tra Pachino e Peloro, sopra ’l golfo
che riceve da Euro maggior briga,
non per Tifeo ma per nascente solfo,
attesi  avrebbe li suoi regi ancora,   6, 9
nati per me di Carlo e di Ridolfo,
se mala segnoria, che sempre accora
li popoli suggetti, non avesse
 mosso Palermo a gridar: ‘Mora, mora!’.
E se mio frate questo antivedesse,
l’avara povertà di Catalogna
già fuggeria, perché non li offendesse

[Ap 6, 12; apertio VIi sigilli, IIum initium] Unde “sol” fidei et ecclesiastici regiminis “factus est niger” (Ap 6, 12) et quasi “saccus” de pilis porcorum et ferarum contextus. Ex hoc etiam “luna”, id est plebs illis subdita, “facta est” velut “sanguis”, id est sanguine luxurie et homicidiorum turpiter fedata.

[LSA, cap. XVI, Ap 16, 20 (radix VIe visionis)] Deinde effectum huius iudicii insinuat quoad duas partes pene eterne. Quarum prima est pena dampni, scilicet privatio omnis boni iocundi, et hanc tangit cum subdit: “Et omnis insula fugit, et omnes montes non sunt inventi” (Ap 16, 20). Sicut in terra nichil firmius et eminentius aut tutius quam montes, sic in mari nichil stabilius et humane quieti aptius quam insule, et ideo per consumptionem seu non inventibilem subversionem vel per translationem omnium montium et insularum, tam hic quam supra sub apertione sexti sigilli (cfr. Ap 6, 14), designatur consumptio vel subversio solidiorum et eminentiorum et immobiliorum statuum et urbium et ecclesiarum et regnorum totius carnalis ecclesie.

Purg. XXXII, 148-150, 157-160

Sicura, quasi rocca in alto monte,
seder sovresso una puttana sciolta
m’apparve con le ciglia intorno pronte

poi, di sospetto pieno e d’ira crudo,
disciolse il mostro, e trassel per la selva,
tanto che sol di lei mi fece scudo
a la puttana e a la nova belva.

***

“The glory of the tongue”

When reading, in Purgatorio XI, once proud Oderisi da Gubbio’s statement that the honour of the art of miniature (l’alluminar) had passed to Franco Bolognese, Cimabue’s leadership in painting was eclipsed by Giotto and the “glory of tongue” had been transferred from Guido (Guinizzelli) to the other Guido (Cavalcanti) and others too (to he who was “sesto tra cotanto senno”), a Spiritual reader would have remembered the exegesis of the first Church of Asia (Ephesus: Rev. 2:5) and of the sixth (Philadelphia: Rev. 3:11), which had both been threatened that their leadership be transferred should they consider themselves irreplaceable where all the churches are in the hands of Christ alone. This occurred in the translatio of the first church of Jerusalem to Rome, the former being an honoured teacher and enlightener (“per eam illuminati ”), as it shall when the Church passes from the fifth to the sixth status. Read more (in Italian).

 

[LSA, cap. II, Ap 2, 5 (Ia visio, Ia ecclesia)] Deinde, si non se correxerit, comminatur ei casum totalem dicens (Ap 2, 5): “Sin autem, venio tibi”, id est contra te. Dicit autem “venio”, non ‘veniam’, ut ex imminenti propinquitate sui adventus ipsum fortius terreat. “Et movebo candelabrum tuum de loco suo, nisi penitentiam egeris”, id est evellam a me et a fide mea in quo es fundata, secundum illud Apostoli Ia ad Corinthios III°: “Fundamentum aliud nemo potest ponere, preter id quod positum est, quod est Christus Ihesus” (1 Cor 3, 11). […]
Si vero queratur plenior ratio sui casus vel translationis predicte, potest colligi ex tribus. Primum est inanis gloria et superba presumptio de suo primatu et primitate, quam scilicet habuit non solum ex hoc quod prima in Christum credidit, nec solum ex hoc quod fideles ex gentibus ipsam honorabant et sequebantur ut magistram et primam, tamquam per eam  illuminati in Christo et tracti ad Christum, sed etiam ex gloria suorum patriarcharum et prophetarum et divine legis ac cultus legalis longo tempore in ipsa sola fundati. […]
Consimiles fere rationes invenies de ultimo casu novissimi cursus quinti temporis ecclesiastici et translationis primatus Babilonis in novam Iherusalem, et iterum casus et translationis ultime et reprobe partis septimi status in celestem Iherusalem.
Ad humiliationem autem sue superbie et manifestationem primatus Christi super legalia et super omnia secula valet quod premittitur Christus tenere in sua dextera “septem stellas” (Ap 2, 1), id est omnes preclaros principes et prelatos omnium ecclesiarum presentialiter precurrere ac visitare omnes ecclesias presentes et futuras. Ex quo patet quod Christus est summus rex et pontifex, et quod multe alie sollempnes ecclesie preter Ierosolimitanam ecclesiam sunt et esse debebant sub Christo, ita quod non oportebat eam superbire de suo primatu.

Inf. I, 82-87

O de li altri poeti onore e lume,
vagliami  ’l lungo studio e  ’l grande amore
che m’ha fatto cercar lo tuo volume.
Tu se’ lo mio maestro e  ’l mio autore,
tu se’ solo colui da cu’ io tolsi
lo bello stilo che m’ha fatto onore.

Purg. XXII, 64-66, 73

Ed elli a lui: “Tu prima m’invïasti
verso Parnaso a ber ne le sue grotte,
e prima appresso Dio m’alluminasti.”

Per te poeta fui, per te cristiano 

[LSA, cap. III, Ap 3, 11 (VIa ecclesia)] Item sicut soli primo comminatus est translationem sue ecclesie de loco suo, sic soli sexto significat quod, si non perseveraverit, eius corona ad alium transferetur. Cuius mistica ratio est quia sicut primus status habuit primatum respectu totius secundi generalis status mundi, qui ab Apostolo vocatur tempus seu ingressus plenitudinis gentium (Rm 11, 25), sic sextus habebit primatum respectu totius tertii generalis status mundi duraturi usque ad finem seculi. Ne ergo de suo primatu superbiant aut insolescant, quasi non possint ipsum perdere aut quasi alius nequeat substitui eis et fieri eque dignus, insinuatur eis predicta translatio. Secunda ratio est quia uterque eorum substitutus est alteri. Nam gloria que fuerat sinagoge parata et pontificibus suis, si in Christum credidissent, translata fuit ad primitivam ecclesiam et ad pastores eius. Sic etiam gloria parata finali ecclesie quinti status transferetur propter eius adulteria ad electos sexti status, unde et in hoc libro vocatur Babilon meretrix circa initium sexti status dampnanda. Notandum tamen quod per hoc verbum docemur numerum electorum ad complendam fabricam civitatis superne sic esse prefixum quod si unus per suam culpam corruat, alterum oportet substitui ne illa fabrica remaneat incompleta.

Purg. XI, 79-84, 88, 94-99, 121-123

“Oh!”, diss’ io lui, “non se’  tu Oderisi,
l’onor d’Agobbio e l’onor di quell’ arte
ch’ alluminar chiamata è in Parisi?”.
“Frate”, diss’ elli, “più ridon le carte
che pennelleggia Franco Bolognese;
l’onore è tutto or suo, e mio in parte.”

Di tal superbia qui si paga il fio

Credette Cimabue ne la pittura
tener lo campo, e ora ha Giotto il grido,
sì che la fama di colui è scura.
Così ha tolto  l’uno a l’altro Guido
la gloria de la lingua; e forse è nato
chi l’uno e l’altro caccerà del nido.

“Quelli è”, rispuose, “Provenzan Salvani;
ed è qui perché fu presuntüoso
a recar Siena tutta a le sue mani.”

Inf. IV, 100-102

e più d’onore ancora assai mi fenno,
ch’e’ sì mi fecer de la loro schiera,
sì ch’io fui sesto tra cotanto senno.