«

»

Set 20 2015

« MOSTRÒ CIÒ CHE POTEA LA LINGUA NOSTRA »

 

 

La Divina Commedia è un universo di segni. Il senso letterale contiene parole che sono chiavi di accesso a un altro testo, la Lectura super Apocalipsim dell’Olivi. Si tratta di un procedimento di arte della memoria: le parole-chiave operano sul lettore come imagines agentes che lo sollecitano verso un’opera di ampia dottrina, che già conosce, ma che rilegge mentalmente parafrasata in volgare, aggiornata secondo gli intenti propri del poeta, in versi che le prestano “e piedi e mano” e la dotano di exempla contemporanei e noti. Nel senso letterale del “poema sacro”, riservato a tutti, sono incardinati gli altri sensi interpretativi: allegorico, morale, anagogico (che Dante, nell’Epistola a Cangrande, definisce collettivamente “mistici” o “allegorici”). Dante considerava la sua opera come Scrittura sacra e mirava non solo a un pubblico di laici, ma anche di predicatori e riformatori della Chiesa. Questo pubblico di chierici non si formò, perché gli Spirituali (non un gruppo organizzato, ma di sensibilità comune), che dovevano conoscere la Lectura oliviana, furono perseguitati e il loro libro-vessillo, censurato nel 1318-1319 e condannato nel 1326, fu votato alla clandestinità e alla quasi sparizione. Ma la Commedia e la Lectura, testualmente tanto unite, furono anche gli ultimi testimoni, nel Medioevo cristiano, dell’inserimento dell’individuo nell’ordine universale secondo i giudizi di Dio, di una storia della salvezza collettiva, prima che l’individuo restasse solo.

Il rapporto tra Commedia e Lectura super Apocalipsim si fonda su precise e verificabili norme. Gruppi di parole ravvicinate presenti nella Lectura super Apocalipsim si ritrovano, con parole altrettanto ravvicinate, ma liberamente collocate nelle forme più varie, nella Commedia, quasi fili tratti da altro ordito e, intrecciati con altri, tessuti in uno nuovo. Il fenomeno risulta troppo diffuso perché sia casuale. Non si tratta di parole isolate, ma collocate in una rosa entro spazi testuali ristretti; gli accostamenti non sono banali o scontati. Non c’è calco o riscrittura; il travaso non è di frasi – e non potrebbe esserlo dalla prosa in poesia – ma di elementi semantici che sono segnali, in un’alta retorica del significante. La compresenza risulta evidente per quanto, nel lessico della Commedia, proviene dal latino, si tratti di latinismi o di termini già entrati nell’uso fiorentino. Ma anche le voci fiorentine di ogni strato sociale, o quelle tratte da altri dialetti della penisola, i gallicismi, gli arabismi, i neologismi concordano con l’esegesi apocalittica, talora anche per consonanza fonica, circondati da signacula che sollecitano il lettore verso l’altro testo.

Qui di seguito viene mostrato (in un centinaio di esempi, ma potrebbero essere molti di più) come, a partire da singole parole, nello stesso verso o nei versi immediatamente circostanti se ne registrano altre che si riferiscono al medesimo luogo dell’esegesi apocalittica (non al solo testo dell’Apocalisse, ma a questo e alla sua esegesi). Un medesimo luogo della Lectura conduce infatti, tramite la compresenza delle parole, a più luoghi della Commedia. Ciò significa che l’esegesi di un unico passo dell’Apocalisse è stata utilizzata in momenti diversi della stesura del poema.

Si veda, ad esempio, come tutte le occorrenze del lemma ‘smarrire’, nelle sue varie forme, si accompagnino strettamente a elementi semantici che rinviano ad Ap 3, 2-3, cioè all’esegesi dell’istruzione data a Sardi, la quinta delle sette chiese d’Asia alle quali Giovanni scrive nella prima visione. L’essere il vescovo di questa chiesa “quasi sopitus … sic fuit otiosus et torpens …” viene reso con il verbo smarrire, appropriato nelle varie forme alle situazioni più diverse, ma in modo che una precisa semantica circostanziata rinvii con parole-chiave la memoria del lettore ad Ap 3, 2-3. ‘Smarrire’, nelle sue varie forme, si accompagna a latinismi o a parole di origine latina corrispondenti nell’esegesi, ma anche il latinismo “torpente” – che sta nell’inciso di Ap 3, 2-3 al quale si riferisce lo ‘smarrire’ – si accompagna a signacula similari. Similmente si riferiscono alla quinta chiesa la forma “qual era”, o i gallicismi “rimembrare” e “abbandonai” (corrisponde a “corruit”).

Più luoghi della Lectura possono essere collazionati tra loro, secondo un procedimento analogico tipico delle “distinctiones” ad uso dei predicatori. La scelta non è arbitraria. Vi predispone lo stesso testo scritturale, poiché l’Apocalisse contiene espressioni, come Leitmotive, che ritornano più volte. È determinata da parole-chiave che collegano i passi da collazionare. È suggerita dallo stesso Olivi, nel prologo, per una migliore intelligenza del testo. L’introduzione di categorie estranee di per sé al testo sacro – la divisione della storia della Chiesa in sette “stati”, ciascuno dei quali raccolga trasversalmente l’esegesi dei singoli elementi settenari in cui sono divise le visioni apocalittiche progressivamente narrate – fa sì che un commento sui ventidue capitoli dell’Apocalisse si trasformi in una teologia della storia. Dal fatto che il confronto fra i testi mostri una collazione così intensa di parti della Lectura discende l’esistenza di una sua organizzazione analogica per “stati” e della materia riferita a questi per lemmi o piuttosto per parole-chiave. La “mutua collatio” di parti della Lectura arricchisce il significato legato alle parole e consente uno sviluppo tematico. Ne è un esempio il lemma “fama”, nelle sue varie distinzioni: i passi principali, propri della quinta chiesa (Ap 3, 1-5), si possono collazionare con altri luoghi della Lectura, sia la materia esegetica riferibile allo stesso stato o ad altri, per connessione con il medesimo lemma (“fama”: Ap 3, 7, sesta chiesa; cap. XI in fine, quarto stato) o con una sua forma (“famosi”: Ap 18, 7, sesta visione, quinta parte) o con un lemma affine (“nomen”: Ap 7, 4, seconda visione, sesto sigillo). Si veda, ad esempio, come le parole di Cacciaguida sulla “fama” degli “alti Fiorentini” (Par. XVI, 86-87) rinviano al tempo (il quarto stato) in cui ‘fiorirono’, nella loro altezza, i solitari anacoreti del quarto stato, ma poi passarono dalla perfezione al gloriarsi e di qui all’esaltazione e infine alla rovina. Le successive parole di Cacciaguida sulla discendenza dai Ravignani e dall’alto Bellincione (Par. XVI, 97-99) introducono un segno (“disceso”) riferito allo stato successivo, cioè alla “vita condescensiva” propria del quinto stato, nel quale la vita associata prevale sulla solitaria. Così l’essere ‘fiorentino’ si insinua tra le maglie dell’armatura teologica, scavato nel “visus est floruisse ad horam” a proposito del quarto ordine nella citazione gioachimita del quinto libro della Concordia.

La contestualità delle parole-segni può essere constatata in vario modo. Si può partire da singole parole. Ad esempio, “volgare”, hapax a Inf. II, 105, è ivi congiunto con “schiera” e intimamente connesso ad “amico” del verso 61. I tre elementi sono compresenti nella ristretta esegesi di Ap 7, 3-4, che racchiude una serie di elementi semantici relativi alla “signatio” degli amici di Dio ascritti all’eletta schiera, non quella volgare, della milizia che all’apertura del sesto sigillo difenderà la fede con libera e costante magnanimità. Alla stessa esegesi si riferisce “pubblico”, che sta con “segno” (Par. VI, 100; hapax). “Necessità” è con “veloce” a Inf. VII, 89, con “convien” a Inf. XII, 86-87; a “di necessità” (Purg. XXX, 63) fanno seguito signacula – “vidi” (64), “velata” (65), “vel” (67), “manifesta” (69) – tutti rinvianti, come negli altri canti, alla “necessitas” di Ap 1, 1.

Oppure si possono seguire gli sviluppi tematici su un singolo luogo della Lectura. Ad esempio, all’esegesi di Ap 1, 13 si riferiscono “parenti” (Inf. I, 68), “mammelle” (Inf. XX, 52), “precinto” (Inf. XXIV, 34; Par. XXVII, 113), “zona” (Par. X, 69; XXIX, 3), tutti termini accostati ad altri contenuti nella medesima esegesi. Si noterà che il rinvio non è sempre letterale, cioè alla parola o al verbo dal medesimo significato, ma è anche per somiglianza fonica. “Mantoani, Manto” si riferiscono alla città e al suo eponimo, ma rinviano la memoria a “poderis”, al manto dell’efod da cui era avvolto Aronne in uno spiritualismo storico-geografico che permea il “poema sacro”. Un altro caso è “Nesso” (Inf. XII, 67). La triade dei Centauri nella fossa del Flegetonte è anche una ‘pessima Trinità’ e un’incarnazione infernale dell’ω, che ha un fondo e due archi (il Padre-“Chiron” e il Figlio-“Folo”) dal cui mezzo esce una ‘virgola’ (lo Spirito Santo, che è “nexus” fra i due-“Nesso”: cfr. Ap 1, 8). “Romeo, persona umìle e peregrina” (Par. VI, 135) fa segno della peregrinante Roma dei giusti impugnata dai malvagi, come descritta da Gioacchino da Fiore in un passo citato da Olivi ad Ap 17, 1. E il gallicismo “umìle” reca al lettore l’immagine di un’umiltà tutta francescana con l’esegesi delle “margarite” della Gerusalemme celeste che gli sovviene (Ap 21, 12).

Forme verbali scelte a campione – “dipartirsi” (la collazione fra Ap 1, 4 e 5, 6, passi entrambi dedicati allo Spirito uno e settiforme, consente ulteriori confronti con multiplicata/o); forme di “fallire” (inserite in un contesto che fa segno del quinto stato); “giurare” (tutte le occorrenze portano ad Ap 10, 4-7); “imaginar”; forme di “indurre” (l’esegesi, ad Ap 16, 13-14, dei tre spiriti immondi al modo delle rane è indifferentemente applicata ai conti di Romena come a Francesco e Domenico); “intenerisce” (hapax ; nelle prime due terzine di Purg. VIII ci sono ben otto signacula della materia dottrinale relativa al quinto stato della Chiesa); “manduca, manicar” (hapax); “parturir”; “patire, patio”; “ponta”; “usurpa”; “vacante, vaca” – registrano gli stessi fenomeni. Rinviano a temi del quinto stato (Ap 9, 2; 12, 17) “grommate” a Inf. XVIII, 106, in senso traslato (“sicut bibita superiori et puriori et maiori parte vini  vasis magni restant pauce reliquie cum fecibus quibus sunt propinque et quasi commixte”; da notare la concordanza fonica di “alito” con “alis”) e (Ap 12, 17) “gromma”, in senso proprio, a Par. XII, 114; ad Ap 12, 17 (“sublevata”) fa pure riferimento “leve” (togliere) a Purg. XXV, 39.

Un termine comune come “luogo” (Inf. XXXIV, 125), se inserito in una rosa significante, conduce a un preciso punto dottrinale (Ap 20, 11; settima visione); se accostato, ad esempio, a “remoto” (Inf. XXXIV, 127) rimanda ad altro punto (Ap 1, 9: la descrizione di Patmos).

L’hapax  “meretrice” è riferito alla curia imperiale (Inf. XIII, 64), “puttana” alla Chiesa di Roma (Purg. XXXII, 149); in entrambi i casi il riferimento è ad Ap 17, 1. Sempre alla meretrice del capitolo XVII (Ap 17, 4) rinvia l’aggettivo “studïose” (Inf. XXXIII, 31; avverbio nel testo latino); ricenti (Inf. XVI, 11: “presentes”) ad Ap 11, 6; “sospirosa” (Purg. XXXIII, 4; hapax: “suspiriosa”) ad Ap 7, 7 (l’interpretazione di Simeone, una delle dodici tribù d’Israele); “presuntüoso” (Purg. XI, 122; hapax: “superba presumptio”). “Ogne” accomuna il gallicismo “villa” (Inf. I, 109) con “paroffia” (Par. XXVIII, 84; hapax) e indirizza la mente del lettore ad Ap 18, 17 («“Et omnis gubernator” … quia quidam monachorum in civitatibus manent, quidam vero parrochias in villulis habent»; ma per la “gran villa” di Inf. XXIII, 95 cfr. Ap 11, 8). A Purg. V, 61, “pace”, insieme con “ben nati” del verso che precede, sollecita la memoria verso l’interpretazione della tribù di Beniamino, l’ultima delle dodici (Ap 7, 8). L’esegesi della seconda chiesa (Smirne, Ap 2, 9) è invece richiamata da “compassion” (Purg. XIII, 54; hapax) e al commento (“nec habebant veritatem huius nominis significati”) danno veste  le parole “Savia non fui, avvegna che Sapìa / fossi chiamata” (ibid., 109-110).

Il duro parlare di Farinata – “Fieramente furo avversi / a me e a miei primi e a mia parte” (Inf. X, 46-47) dovevano rammentare il falso papa il quale, nel rivivere del seme di Federico II (bisogna considerare che Dante, che qui si differenzia dall’Olivi, interpreta in bonam partem questo ritorno), opererà contro la regola evangelica “expellens clericos et priores episcopos qui semini Frederici et specialiter illi imperatori et sibi et suo statui fuerant adversati” (Ap 13, 18).

L’espressione “fuor che” (Inf. XXI, 41) è variazione sarcastica su quanto viene detto alla torpente e smarrita quinta chiesa d’Asia (Sardi, Ap 3, 3) circa il sopravvenire di Cristo come un ladro (“fur”: “furo”), eccettuando però dai suoi difetti alcuni buoni (“Bonturo”).

Gallicismi come “gaetta” (Inf. I, 42; hapax); “lusinghe” (Inf. XVIII, 125); “crucciato” (Inf. XXII, 132) sono accostati, nel breve spazio testuale, a termini di origine latina con uguale significato (“macolato”, v. 33), o assimilabili per analogia (“capelli” [v. 121], cfr. ad Ap 9, 8: “quia principibus carnalibus et effeminatis adulatorie blandiuntur et adherent sicut capilli ornantes capita mulierum”; “irato” [v. 133], ma cfr. ad Ap 9, 8: “Per cruciatum [tormento] … designat etiam iram).

Alluminar” (hapax), che la lettera di Purg. XI, 81 riferisce all’arte della miniatura (“enluminer”) rinvia a un contesto che riguarda la translatio del primato di singoli istituti o chiese che hanno tenuto o tengono nella storia un primato solo temporaneo (Ap 2, 5), dove “alluminar” significa spiritualmente l’illuminazione data da Cristo e che rende primi e maestri, cosa di cui non si deve insuperbire (e nel girone dei superbi la translatio primatus è proprio il tema principale: nell’arte della miniatura, nella pittura, nella poesia). Non si sottrae a una translatio che rinvia ad Ap 2, 5 (tacendo però il motivo del superbire) neanche il “maestro” Virgilio, sia nei confronti di Dante (Inf. I, 85-87) come nei confronti di Stazio (Purg. XXII, 64-66).

Flailli” (Par. XX, 14; hapax), come vengono definite le luci beate che formano l’aquila nel cielo di Giove, mostra nel contesto segni che portano ad Ap 14, 1-3, cioè al canto dei compagni dell’Agnello i quali, stando sul monte Sion, sono anche i supremi reggitori del mondo. È quindi riferibile ai “canti”, o meglio, in una fase precedente, a un unico suono udito – “ex multis et quasi innumerabilibus guttis, proceditque quasi tamquam unus sonus et quasi ab uno sonante” (Ap 14, 2) │ “di molti amori / usciva solo un suon di quella image” (Par. XIX, 20-21); “per molte luci, in che una risplende” (Par. XX, 6) -; “canti / da mia memoria labili e caduci”  (Par. XX, 11-12) │“Et nemo poterat dicere canticum, nisi illa centum quadraginta quattuor milia” (Ap 14, 3). La derivazione dal francese flavel (flauti) fa pensare a uno strumento, e ciò non è estraneo ai compagni dell’Agnello la cui voce è “sicut citharedorum citharizantium cum citharis suis” (Ap 14, 2), esegesi che dà vita a numerose variazioni, soprattutto nel Paradiso, sostituendo alla cetra altri strumenti (giga, arpa, lira). “Flailli” rima con “squilli” e con “lapilli”: quest’ultimo lemma (hapax) conduce alla terza vittoria (Ap 2, 17), per la quale viene dato Cristo “lapillus parvulus et solidus”; i “lapilli” sono “lucidi”, aggettivo anch’esso appartenente alla rosa semantica offerta da Ap 2, 17 (cfr. altre soluzioni con “lucido” a Purg. XV, 69). I beati tacciono e poi l’aquila inizia a parlare: una situazione simile al passaggio (descritto nel notabile V del prologo) dalla seconda visione (che si conclude con il silenzio all’apertura del settimo sigillo) alla terza (i dottori tubicinanti). I dottori (Ap 8, 6) “interno flatu inflant ora et tandem perflant tubas flatu oris sui … concipiunt et emittunt spiritalem intelligentiam, que est similis flatui procedenti ex tuba”: così i “flailli, / ch’avieno spirto sol di pensier santi”, che formano l’aquila (e le danno un’unica voce) confluiscono nella ‘tromba’ (“la sampogna”) del “benedetto rostro” (cfr. come i temi di Ap 8, 6, preceduti dal silenzio, si registrino, distribuiti fra san Pietro e Dante, a Par. XXVII).

L’arabismo “alchìmia” (Inf. XXIX, 137) è circondato da tre signacula che rinviano ad Ap 9, 7 (terza visione, quinta tromba: seconda “mala proprietas” delle locuste), due dei quali vi si connettono per somiglianza fonica (“Capocchio-caput ”, “simiasimilis”). L’esegesi di Ap 9, 7 è però già venuta alla mente del lettore accorto a Inf. VIII, 46 con il gallicismo “orgogliosa” (hapax) in un contesto dove altra parola (“lutto”) rinvia ad Ap 18, 7 (sesta visione, quinta parte); e altre ancora (“brago”, “regi”, “qui staranno”, “dispregi”) ad Ap 13, 3 (quarta visione, sesta guerra). I tre passi della Lectura sono analogici per parole-chiave (glorianturglorificavit, regesregio).

Un altro arabismo, “arzanà” (hapax), e la sua specificazione “de’ Viniziani” (Inf. XXI, 7), avrebbe condotto il lettore, per radicale somiglianza fonica, ad Ap 14, 8 (“arzanà”-“exarsit”; “Viniziani”-“vinum”), nel senso dell’ira ardente dell’avvinazzata Chiesa carnale contro la spirituale e che ora per arte divina le si ritorce contro. Quel lettore avrebbe ritrovato il legame vino-ira (che acceca, come ad Ap 15, 8, passo connesso ad Ap 14, 8 dal ‘fumo’) a Par. XIX, 140-141, nelle parole dell’aquila sul re di Serbia Stefano II Urŏs Milutin – “quel di Rascia / che male ha visto il conio di Vinegia”.

Al linguaggio scientifico appartiene tetragono (hapax), che a Par. XVII, 24 richiama la “solida quadratura virtutum” designata dai quattro lati uguali del muro che difende la Gerusalemme celeste descritta nella settima visione (Ap 21, 16). Alla “civitas in quadro posita”, alla sua misura per stadi (Ap 21, 16) e al congiungersi agli angoli dei lati del muro (Ap 21, 12) fanno riferimento signacula come “quattro” (Par. I, 39), “quadrel” (II, 23), “quadranti” (XIV, 102), accompagnati da altri che concorrono a sollecitare la memoria del lettore verso quei luoghi esegetici.

Alla settima visione, e precisamente a Cristo “caput anguli” della città celeste, che ha anche una sua espressione infernale (Ap 21, 12), si riferisce ancora la forma lombarda “co” (capo) accompagnata dal lemma “ponte” (l’angolo di congiunzione è anche “archus”; è “paxillus”, per cui “pal” a Inf. XIX, 47; è ornato “sub discreta et subtili incisione”, di qui “discreta” a Inf. XXXI, 54).

Il latinismo “meare”, e la sua variante “derivare” nelle varie forme, porta invece, per i signacula circostanti, all’esegesi del fiume luminoso che scorre nel mezzo della Gerusalemme celeste, dove è presente l’espressione “dirivatur seu communicatur” (Ap 22, 1-2).

I latinismi abbondano, è noto, nel Paradiso. Si vedano alcuni esempi in Par. VI: “labi” (hapax, v. 51), dove i passi dottrinali collegati da parole-chiave (casus, cadens; defluunt, defluit) sono tre; verso di essi la memoria viene indirizzata, mentre si legge altro nella lettera dei versi: “l’orgoglio de li Aràbi … l’alpestre rocce” (i Cartaginesi di Annibale → gli orgogliosi anacoreti del quarto stato, inclini a forti opere e a un’ardua vita, ma poi disfatti per la loro superbia: prologo, notabile V), “passaro … labi” (Ap 17, 15: le acque su cui siede la meretrice sono i popoli che passano come acque), “Po” (Ap 2, 5: “paulatim defluit”). Ancora, “delubro” (Par. VI, 81; hapax) si accompagna con “sereno” (v. 56) e con “pace” (v. 80) rinviando ad Ap 15, 8, in un contesto (le imprese dell’aquila) strutturato sui sette stati oliviani e sulla loro esegesi apocalittica. L’espressione “fatto avea … era fatturo” (v. 83) richiama Ap 1, 6 («“fecit nos regnum” … quia facturus est … regnum attribuit nobis quasi passive seu subiective │ lo regno … ch’a lui soggiace (v. 84)».

Tre latinismi posti negli ultimi versi del poema sono segni, sempre accompagnati, di altrettanti luoghi della Lectura: “contenenza” (Par. XXXIII, 117; hapax) di Ap 4, 2-3 (la magnificenza della sede divina); “indige” (v. 135; hapax) di Ap 4, 2 (le visioni sempre più alte alle quali Giovanni “indigebat superelevari a Deo”); “velle” (v. 143) di Ap 22, 17 (l’invito dello Spirito di Cristo alle nozze dell’Agnello, alle quali “nullus cogitur nec potest venire nisi per desiderium et voluntarium consensum │ma già volgeva il mio disio e ’l velle”).

Il medesimo fenomeno, di parole-segni accostate, in spazi testuali ristretti, ad altre riferibili allo stesso luogo esegetico o a più luoghi analogicamente collazionabili fra loro, si registra in altri latinismi della terza cantica. Ad esempio nel parlare dell’aquila: “crebra” (Par. XIX, 69; hapax), “inòpe” (Par. XIX, 111; hapax); oppure altrove: “coarta” (hapax, connesso con “scrittura” a Par. XII, 125-126); “candente” (hapax, con “Santo Spiro” a Par. XIV, 76-77); “cloaca” (Par. XXVII, 25; hapax, dove “puzza”, al verso seguente, fa segno di “puteus”); “concipio” (Par. XXVII, 63); “nescia”  (hapax a Par. XXVI, 74; al verso seguente un altro latinismo – “la stimativa” – deriva dal secondo dei due passi collazionabili relativi al “fur” [Ap 3, 3; 16, 15]); “testo” (Par. XXVII, 118; hapax). Alcuni latinismi sono tratti direttamente dalla Scrittura – “conservo” (Purg. XIX, 134; hapax); “pusillo” (Par. XI, 111; hapax) – ma sono incastonati fra altri segni che appartengono all’esegesi del sacro testo. Altri rivelano una citazione scritturale insospettata: ne è esempio la variazione paolina “verrà …disceda”  (Purg. XX, 15): “nisi venerit discessio primum” (2 Th, 2, 3). L’espressione “viste sazie”, a Inf. XVIII, 136, ricorda Isaia 66, 24: “et erunt usque ad satietatem visionis omni carni”; “Ben fa Bagnacaval, che non rifiglia” (Purg. XIV, 115) è memore di Isaia 54, 1: “Letare, sterilis que non paris”.

Nella seconda cantica, “tumor” (Purg. XI, 119; hapax) indirizza ad Ap 8, 8; “rimendo” (Purg. XIII, 107; hapax) all’explicit della Lectura, accompagnato com’è, nel verso successivo, da “sé ne presti”; “drudo” (Purg. XXXII, 155), seguìto da “la flagellò” (v. 156), rifà il verso a “et flagellis castigare illos quos amo” come detto (nell’interpretazione di Riccardo di San Vittore) da Cristo alla diletta settima chiesa (Laodicea, Ap 3, 19).

Profani” (Inf. VI, 21; hapax), accostato a “cani”, suggerisce Ap 21, 8 e 22, 15 (settima visione; «“Foris”, scilicet sunt vel erunt, “canes” – Ecuba “forsennata latrò sì come cane” (Inf. XXX, 20); assiser (Inf. XIV, 69) da Capaneo, con ardua variazione, conduce a Tobia 12, 15 (“Raphael dicit se esse unum de septem astantibus ante Dominum”); curro (Inf. XVII, 61; hapax) è inserito in un contesto che dalle borse con le colorate armi nobiliari degli usurai risale all’esegesi delle corazze dei cavalieri ad Ap 9, 17-19 (sesta tromba) e dei segni certi dei seguaci dell’Anticristo ad Ap 13, 17 (sesta guerra). La rima “curro/azzurro” poteva forse suscitare l’idea della contemplazione (il carro è per antonomasia quello di Elia, che la designa [Ap 10, 1], è contemplazione simulata dalla corazza “iacinctina”; degli usurai si dice che dal “certo colore e certo segno … par che ’l loro occhio si pasca”).

Gli “scacchi” (Par. XXVIII, 93) sono circondati da signacula – “cerchi” (90); “’l numero loro” (92); “’l doppiar … s’inmilla” (93) –  che rimandano non solo ad Ap 5, 11 (“Et vidi et audivi vocem angelorum multorum in circuitu troni et animalium et seniorum. Et erat numerus eorum milia milium”), passo normalmente citato nei commenti (con riferimento però a Tommaso d’Aquino), ma anche ad Ap 9, 16 (“Et numerus equestris exercitus vicies milies dena milia”). L’avverbio sostantivato “ubi” (Par. XXVIII, 95) fa parte di una rosa di segni che portano ad Ap 14, 4 (“Et sequuntur Agnum quocumque ierit”).

Anche le derivazioni prefissali mostrano un’intensa ricerca di collegamento con il testo esegetico e insieme la volontà di coniare nuovi vocaboli: “appulcro” (Inf. VII, 60); “trasumanar” (Par. I, 70); “intuassi” (Par. IX, 81); “s’indraca” (Par. XVI, 115) e altri scavati in Ap 12, 4.6; “’mparadisa” (Par. XXVIII, 3); “s’interpuose” (Par. XXIX, 98).

La Lectura super Apocalipsim è un vero e proprio “liber concordiae”. Il detto del Mosca, “capo ha cosa fatta” (Inf. XXVIII, 107), concorda con “Factum est” (Ap 16, 17), cioè con la fine di tutto consumata nel versamento della settima coppa, come giurato dall’angelo di Ap 10, 5-7 che leva la mano in alto (le mani in Daniele 12, 6-7), al modo in cui il dannato leva i suoi “moncherin”. I serpenti tratti da Lucano, che stipano la settima bolgia (Inf. XXIV, 82ss.), concordano con la vita bestiale degli inizi del sesto stato (i serpenti furono creati nel sesto giorno) descritta ad Ap 13, 1 (in collazione con Ap 16, 1), con il capo della bestia che sembrava ucciso ma che poi rivive (così Vanni Fucci, così la fenice) lì dove si tratta della sesta e più grande guerra contro la Chiesa indotta dal drago che sta sull’arena del mare (Ap 12, 18) e condotta dall’Anticristo che si finge morto e resuscitato (Ap 13, 3), con i cavalli (non citati nei versi) dalle code simili a serpenti che hanno teste (elementi citati) di Ap 9, 19 (sesta tromba); cenere, polvere, dolersi, miseria – attribuite al “superbo” dannato e a Pistoia – sono altrettante chiavi che aprono la memoria alla dottrina espressa ad Ap 5, 1 (chiusura del quarto sigillo) e nella sesta visione, che descrive l’incenerimento della nuova Babilonia (Ap 17, 16; 18, 10.19), prefigurata da quello del “’l superbo Ilïón” (Inf. I, 75, con radicale cambiamento di significato dell’aggettivo di virgiliana memoria; Purg. XII, 61-63).

Pompeana” è aggettivo iscritto nella rosa di signacula che porta all’esegesi della voce come una tromba udita da Giovanni (Ap 1, 10), che unita a quella della “vox aquarum multarum” (Ap 19, 6) si ritrova nella fama delle opere volpine di Guido da Montefeltro (Inf. XXVII, 78) e nel suonare della voce di Cesare (Par. XI, 68-69).

Almeno quattro appelli al “lettore” (su quindici) indirizzano costui ad Ap 21, 17 (settima visione), dove si tratta delle visioni, nelle quali appaiono molte cose mostruose e inconsuete che si mescolano con quelle consuete, e ciò serve a elevare il contemplante o il lettore in uno stato di stupore.

L’“Italia” corrisponde alla Giudea, di questa le sono attribuite le prerogative: già terra di frutti e di erbe, creata perché si dedicasse al culto divino, con la sua ostinata durezza verso Cristo da giardino si è fatta deserto, ma alla fine dei tempi si convertirà con umiltà. La particella affermativa “del bel paese là dove ’l suona” (Inf. XXXIII, 80) concorda con l’interpretazione della parola ebraica “Amen”, che compare più volte nell’Apocalisse: “id est sic fiat … vere et fideliter sit … fiat hoc quod dictum est … vere sic sit et fiat … vere ita est … id est verus seu veritas” (Ap 1, 6-7; 3, 14; 5, 14; 7, 12; 19, 4; 22, 20-21), assumendo così un valore spirituale di conferma e di umile lode. Lo stesso vale per il bolognese “sipa” (Inf. XVIII, 61) e per “ita” (Inf. XXI, 42; “un de li anzïan di Santa Zita”: è la santa turba dei seniori a dire “Amen”), che riprende la forma latina. A Purg. XXX, 56 la ripetizione “anco … ancora” rende le due parole consecutive del testo sacro “Etiam. Amen” (Ap 1, 7), dove l’uso di due avverbi, uno latino l’altro ebraico, viene interpretato nel senso del piangere in ogni lingua (cfr. “per anche” a Inf. XXI, 39).

Anche le parole plebee cooperano a segnalare la dottrina che la lettera nasconde: “porco” (Inf. XIII, 113), insieme a “de la selva”  (ibid., 117), indica l’esegesi di Ap 9, 11 (“aper de silva”), e ivi invia anche “attraversato” a Inf. XXIII, 118. “Zuffa” (Inf. XXII, 135 : “rixa”; “rissa” è a Inf. XXIII, 5) porta ad Ap 9, 7 e lo stesso avviene con “animose” (Inf. X, 37). “Merda” (Inf. XXVIII, 27) sembra riferirsi alla progressiva discesa verso il basso (la stessa del Veglio di Creta) rimproverata al vescovo di Efeso (Ap 2, 5: “cum enim ceperint venter et femora apparere, id est eius turpitudo et malitia denudari │ la corata pareva e ’l tristo sacco” (ibid., 26); all’ “es sonorum” potrebbe far riferimento “si trulla” [ibid., 26]), esegesi corroborata da quella della quinta chiesa (Ap 3, 2) che ha “già” perduto (“perdere”) le opere maggiori e sta per perdere anche le minori (“le minugia”). “S’incrocicchia” (Inf. XVIII, 101) rimanda a una rosa semantica propria del secondo stato (dei martiri), utilizzata anche in altri luoghi del poema; “fuia”, con “anciderà” (Purg. XXXIII, 44) ad Ap 3, 3 (“fur … occidat”); “greggia” (Inf. XV, 37; Par. X, 94) alla famiglia dell’Agnello di cui si dice ad Ap 5, 1; “puzzo” al “puteus” di Ap 9, 1-2; “introcque” (Inf. XX, 130) sembra collocarsi, per il “non ti nocque” che precede di due versi, ad Ap 7, 2 (dove si parla del passaggio fra due tribolazioni). L’osceno gesto del superbo Vanni Fucci, che fa “le fiche” (Inf. XXV, 1-3), è circondato da signacula che portano all’angelo dal volto solare (Ap 10, 5-7), ma fa segno anche dell’apertura del sesto sigillo ad Ap 6, 13 («“sicut ficus mittit grossos suos” … non erant “ficus” mature per devote caritatis suavitatem, nec parve per humilitatem, sed grosse per inflantem superbiam et immature per interne virtutis defectum»: ficus è femminile; è il dito grosso a essere ficcato tra il medio e l’indice). “Com’ a scaldar si poggia tegghia a tegghia” (Inf. XXIX, 74) è grottesca appropriazione ai due falsari Griffolino e Capocchio di un punto dell’esegesi dell’apertura del quarto sigillo – “sic Paulus de tribu Beniamin est in Roma iunctus Petro” (Ap 6, 8) – alla quale rinvia anche “collega” (Domenico lo è di Francesco) a Par. XI, 119. La zona è pervasa dai temi del quarto stato commisti con quelli del quinto. Al quarto sigillo appartengono, nel sostentarsi reciproco dei due dannati con la falsa maschera dei Dioscuri della Chiesa di Roma, “sedere” (Inf. XXIX, 73: la sede romana o latina), “Latino” (v. 88); “Latin”, “guasti” (v. 91: il cavallo pallido); alla quarta coppa conduce “scaldar” (“estuare”: Ap 16, 8). Di maggior numero sono i signacula relativi al quinto stato: “dal capo al piè” (v. 75; prologo, notabile VII: “a planta pedis usque ad verticem est fere tota ecclesia infecta”); “aspettato”, “segnorso” (v. 77: ‘attendere’ è tema fondamentale nell’esegesi dell’apertura del quinto sigillo, ad Ap 6, 9-11); “vegghia” (v. 78; quinta chiesa); “il morso” (v. 79; quinta tromba, Ap 9, 5: “remorsus”); pizzicor (v. 81; Ap 9, 5: “pungitivus”); soccorso (v. 81; prologo, notabile XII: non c’è più un Carlo Magno a recare soccorso alla Chiesa romana!). La ripetizione, parziale e variata, di questi signacula consente confronti inusitati (Inf. XXIX, 73-84 con Purg. X, 82-93 o ancora Inf. XVII, 46-51 con Purg. XX, 109-115 e con Par. VI, 94-96).

 

AVVERTENZE

Tutte le citazioni della Lectura super Apocalipsim presenti nei saggi o negli articoli pubblicati su questo sito sono tratte dalla trascrizione, corredata di note e indici, del ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 713 ((area della Francia meridionale), a disposizione fin dal 2009 sul sito medesimo. Come dimostrano gli innumerevoli segni vergati nei margini e nelle interlinee, il codice parigino era certamente nelle mani dei censori che, nel 1318-1319, esaminarono la «pestifera postilla» per incarico di papa Giovanni XXII. Su di esso, infatti, collazionarono i sessanta articoli estratti considerati eretici o erronei [cfr. P. Vian, Appunti sulla tradizione manoscritta della «Lectura super Apocalipsim» di Pietro di Giovanni Olivi, in Editori di Quaracchi 100 anni dopo. Bilancio e prospettive, Atti del Colloquio Internazionale, Roma 29-30 maggio 1995 (Scuola Superiore di Studi Medievali e Francescani. Pontificio Ateneo Antonianum), a cura di A. Cacciotti e B. Faes de Mottoni, Roma, 1997, pp. 373-409: pp. 395-401; A. Forni – P. Vian, Un codice curiale nella storia della condanna della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi: il Parigino latino 713, «Collectanea Franciscana» 81 (2011), pp. 479-558; 82 (2012), pp. 563-677]. Nessun altro testimone, dei sedici trasmessici (dei quali ben dodici di area italiana), ha una simile importanza per antichità, autorevolezza e valore storico.

Nelle tabelle dove si confrontano Lectura e Commedia, è segnalato il capitolo e il versetto dell’Apocalisse (Ap) tra [ ], oppure il notabile del prologo della Lectura ; i passi scritturali ai quali si riferisce l’esegesi sono in tondo compresi tra “ ”. Gli interventi sul testo operati nella trascrizione sono fra [ ], per la loro giustificazione si rinvia al testo della Lectura pubblicato su questo sito, dove si troveranno anche i riferimenti alle fonti, esplicite o implicite. Eventuali inserzioni nel testo di elementi chiarificativi, ad esso estranei, sono tra ( ).

Non viene presa in considerazione l’edizione critica a cura di W. LEWIS (Franciscan Institute Publications, St. Bonaventure – New York, 2015) per le problematiche da essa poste, che sono discusse in “Archivum Franciscanum Historicum” 109 (2016), pp. 99-161. Il testo della Commedia citato è in Dante Alighieri, La Commedia secondo l’antica vulgata, a cura di G. PETROCCHI, Firenze 1994.

[All quotations from the Lectura super Apocalipsim in the essays or articles published in this website have been drawn from the transcription, with notes and indexes, of ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 713, which has been available therein since 2009.  The Biblical passages to which the exegesis refers are in Roman type in “ ”; for sources please refer to the online edition.   The critical edition by W. LEWIS (Franciscan Institute Publications, St. Bonaventure – New York, 2015) has not been considered due to the issues it poses, which are discussed in “Archivum Franciscanum Historicum” 109 (2016), pp. 99-161.  The text referring to the Commedia has been drawn from Dante Alighieri, La Commedia secondo l’antica vulgata, edited by G. PETROCCHI, Firenze 1994.]

I colori sono dei marcatori (sostituibili, se si vuole, con altri tipi) della presenza ciclica nei versi dei temi relativi ai singoli sette stati, cioè alle categorie storiche che organizzano il materiale esegetico offerto dall’Olivi. L’Apocalisse si divide in sette visioni: le sette chiese d’Asia, i sette sigilli, le sette trombe, la donna vestita di sole (le sette guerre sostenute dalla Chiesa), le sette coppe, il giudizio di Babylon nelle sette teste del drago, la Gerusalemme celeste. Le prime sei visioni possono essere a loro volta divise in sette momenti, ciascuno dei quali riferibile a uno dei sette stati. Assembrando, per le prime sei visioni, tutti i primi elementi (chiesa, sigillo, tromba, guerra, coppa, momento del giudizio di Babylon), tutti i secondi, i terzi e così di seguito, si ottengono sette gruppi di materia teologica, corrispondenti al complesso dei temi afferenti a ciascuno dei sette stati. A questi sette gruppi se ne aggiungono altri due: l’esegesi della settima visione (senza articolazioni interne) e l’esegesi di capitoli del testo scritturale, o di parti di essi, introduttivi delle successive specificazioni delle singole visioni per settenari, che l’Olivi definisce «radicalia» o «fontalia». Si ottengono in tal modo nove gruppi: le parti proemiali, i sette assembramenti di settenari e la settima visione. Il grande prologo della Lectura, articolato in tredici notabilia, può essere anch’esso riaggregato secondo i sette stati.
A ogni gruppo è arbitrariamente assegnato un diverso colore: Radici (verde), I stato (verde acqua), II stato (rosso), III stato (nero), IV stato (viola), V stato (marrone), VI stato (blu), VII stato (indaco), VII visione (fucsia). Talora, per maggiore visibilità e resa, sono utilizzati colori diversi da quelli stabiliti (come l’arancione).
In questa sede non si tratta dei contenuti dottrinali, che sono esposti in vari saggi, pubblicati sul sito: I. Dante all’«alta guerra» tra latino e volgare. Postilla alle ricerche di Gustavo Vinay sul De vulgari eloquentia; II. L’agone del dubbio, ovvero il martirio moderno (Francesca e la «Donna Gentile») ; III. Il sesto sigillo (capitoli 1-10); cap. 11 (“Un cinquecento diece e cinque”), cap. 12 (“Il Veltro”); IV.“Lectura super Apocalipsim” e “Commedia”. Le norme del rispondersi ; V. Il Cristo di Dante ; VI. Amore angelico  (Par. XXIII, 103-111); Topografia spirituale della Commedia: oltre al file principale, sono stati approfonditi: Il terzo stato. La ragione contro l’errore ; La settima visione (La Gerusalemme celeste, Ap XX-XXII) ; Lectura Dantis: Inferno VI, Inferno X; Inferno XXVIPar. XII, 124-126. Ai sopraindicati saggi si rinvia qui nelle tabelle dimostrative. Per esempio, l’indicazione [III, 3, tab. XXVI], posta dopo la numerazione progressiva, rinvia al terzo saggio e al capitolo dove viene spiegata la singola tabella; oppure [La settima visione, III] rinvia alla parte ‘topografica’ già pubblicata.
Sugli aspetti generali della ricerca, cfr. Pietro di Giovanni Olivi e Dante. Un progetto di ricerca, «Collectanea Franciscana», 82 (2012), pp. 87-156.

Segni convenzionali:

* (hapax)

** (tutte le occorrenze)

[L] latinismi

[G] gallicismi

[A] arabismi

____________________________________________________________________________________________________________

1 [III, 1d, tab. VIII, 1-7; 2b, tab. XI, 1-9]

[Ap 3, 2-3; Va ecclesia] “Esto vigilans” (Ap 3, 2), id est non torpens vel dormiens, sed attente sollicitus de salute tua. Ille enim dormit, qui in peccatis quiescit quasi sopitus et negligit curare de salute anime sue. Quia vero iste, tamquam episcopus, tenebatur sollicite curare non solum de sua salute sed etiam subditorum suorum, ideo pro utroque monetur ut vigilet. […] Sunt enim nonnulli qui ea quibus apud homines videntur magni magis diligunt, et ea sine quibus in conspectu Dei iustificari non possunt parvipendunt, querentes de minimo crescere et de maximo minui. Qui autem maiora coram Deo negligit, minora etiam coram hominibus iuste perdit. […] Quare autem monet eum vigilare et moritura opera confirmare, ostendit subdens: Non enim invenio opera tua plena coram Deo meo”, id est etsi coram hominibus videntur plena virtute et caritate, sunt tamen istis vacua coram Deo.
In mente ergo habe” (Ap 3, 3), id est attente recogita, “qualiter acceperis”, scilicet a Deo priorem gratiam, “et audieris”, ab homine scilicet per predicationem evangelicam, “et serva”, scilicet illa que per predicationem audisti  et per influxum gratie a Deo primitus accepisti. Vel recogita qualiter per proprium consensum accepisti fidem et gratiam et statum eius, prout a me et a ceteris tibi predicantibus audivisti. “Et serva” ea “et penitentiam age”, scilicet de tuis malis, quasi dicat: si digne recogitaveris gratiam tibi prius impensam et qualiter prius accepisti eandem, servabis eam et penitentiam ages. Innuit etiam per hoc quod sic fuit otiosus et torpens, quod in mente non habuit qualiter acceperit et audierit statum et gratiam sue perfectionis, et quod ideo sic corruit. Que quidem nimis correspondenter patent in hoc cursu novissimo quinti temporis ecclesiastici.
Deinde comminatur eidem iudicium sibi occulte et inopinate superventurum si non se correxerit, unde subdit: “Si ergo non vigilaveris, veniam ad te tamquam fur”, qui scilicet venit latenter et ex improviso ut bona auferat et possessorem occidat. Unde subdit: “et horam nescies qua veniam ad te”. Iustum enim est ut qui se ipsum per negligentiam et torporem nescit, nesciat horam iudicii sui et exterminii. Talis etiam propter suas tenebras non videt lucem, ac erronee credit et optat se diu in prosperitate victurum et Dei iudicium diu esse tardandum, et etiam spe presumptuosa sperat se esse finaliter salvandum, propter quod Ia ad Thessalonicenses V° dicit Apostolus quod “dies Domini veniet in nocte sicut fur. Cum enim dixerint: pax et securitas, tunc superveniet eis repentinus interitus” (1 Th 5, 2-3). Quibus autem, scilicet sanctis, et quare non veniet sicut fur ostendit subdens: “Vos autem, fratres, non estis in tenebris, ut vos dies illa tamquam fur comprehendat; omnes enim vos estis filii lucis et diei. Igitur non dormiamus sicut et ceteri, sed vigilemus et sobrii simus. Qui enim dormiunt nocte dormiunt” et cetera (ibid., 5, 4-7). […] Deinde a predicto defectu excipit quosdam illius ecclesie, subdens: “Sed habes pauca nomina in Sardis” (Ap 3, 4). Nomina sumit pro personis quarum nomina sunt. Per nomina etiam intelligit personas merito sue sanctitatis notas Christo. Item proprium donum gratie, quod unusquisque accepit, dat cuique viro quasi proprium nomen ut cognoscatur ex nomine. Caritas autem Dei, in quantum communis omnibus bonis, dat commune nomen sanctis ut vocentur cives Iherusalem. “Qui non coinquinaverunt”, scilicet sordibus vitiorum et precipue carnalium, “vestimenta sua”, id est virtutes suas quibus quasi vestibus ornantur et vestiuntur, vel corpora sua que sunt quasi vestes anime, vel opera sua que sunt quasi vestes extrinsece ipsarum virtutum. “Ambulabunt mecum in albis”, scilicet vestibus, “quia digni sunt”. Per vestes albas intelligitur hic singularis candor et decor glorie correspondens merito predicte munditie.

smarrire**

(Inf. I, 3: era smarrita)

(Inf. II, 64: sia … smarrito)

(Inf. V, 72: fui … smarrito)

(Inf. X, 125: se’ tu … smarrito)

 

(Inf. XIII, 24: smarrito)

(Inf. XV, 50: mi smarri’)

(Inf. XXIV, 116: smarrito)

(Purg. VIII, 35: si smarria)

 

(Purg. VIII, 63: smarrita)

(Purg. XII, 35: smarrito)

(Purg. XVI, 11: smarrirsi)

(Purg. XIX, 14: smarrito)

(Par. II, 6: rimarreste smarriti)

(Par. XXVI, 8-9: sia … smarrita)

(Par. XXX, 119: non si smarriva)

(Par. XXXIII, 77: sarei … smarrito)

 

qual era (4); nel pensier rinova (6)

(64); tardi (65); per quel ch’i’ ho di lui nel cielo udito (66)

ebbiudito (70); quasi (72)

ripensando (122); (125); La mente tua conservi quel ch’udito / hai  (127-128); attendi (129)

riguarda ben (20)

fosse pien (51; cfr. fosse tutto pieno, 79)

non sa (112); guardando (117)

aspettando (24); scender giùe (25); scese (32); a guardia (38); scendesse (46); di sotto  (47)

giudice (53); prima (59); udita  (61); si raccolse (62); di sùbito (63); sedea (65); bianche bende (74); dritto zelo (83); ali (106); raccolta (109)

quasi, riguardar (35)

occhi, aere puro (XV, 145); viso, grosso (XVI, 4); fummo (5); occhio (7)

mi svegliò (33)

servando (14)

tardo (13) → cfr. v. 74 (nescïa, sùbita, vigilia)

bianche stole (129); poca gente (132)

mi ricorda (79)

[Prologus, Notabile I; Vus status] Quintus fuit vite communis, partim zeli severi partimque condescensivi, sub monachis et clericis temporales possessiones habentibus. […] In quinto (eminet) zelus rectitudinis et ira iudicialis ac vita condescensiva et conventualis. […] In quinto iusti zelatores et pii regularis sanctimonie.

[Notabile V; Vus status] Quia vero ecclesia Christi usque ad finem seculi non debet omnino extingui, ideo oportuit eam in quibusdam suis reliquiis tunc specialiter a Deo defendi et in unam partem terre recolligi, qua nulla congruentior sede Petri et sede romani imperii, que est principalis sedes Christi. Ideo in quinto tempore, quod cepit a Karolo, facta est defensio et recollectio ista, tuncque congrue instituta est vita condescensiva, ut nequeuntibus in arduis perdurare daretur locus gratie in mediocri statu.

[Notabile XII; Vus status] Quintus vero status pluribus ex causis debuit diu durare. Prima est quia eius condescensio potuit in multitudine diutius perdurare tamquam eius infirmitati proportionalis. […] Sexta, secundum Ioachim, est quia quintus status post quattuor animalia, id est post quattuor ordines perfectorum, tenuit typum generalis sedis, et ideo debuit in multitudine habundare.

[Ap 6, 9/11; IIa visio, apertio Vi sigilli] Secundo responditur executionem predicte iustitie debere differri propter complendum numerum electorum et quia interim sufficit sanctis glorificatio animarum suarum, ibi: “Et date sunt illis” et cetera (Ap 6, 11). Secundum hoc ergo, per “animas interfectorum” “subtus  altare Dei” visas intelliguntur anime priorum martirum et etiam ceterorum sanctorum, qui per fortem penitentiam crucifixerunt et occiderunt vitia et concupiscentias carnis. “Altare” autem “Dei” est crux et passio Christi, vel Christus crucifixus vel veritas fidei eius. Nam super hoc nos et nostra bona offerimus Deo Patri. Dicuntur autem stare sub hoc altari, tum quia vere sunt sub Christo et eius passione et veritate sue fidei et reverentur eam tamquam superiorem, tum quia a Christo et a sue passionis merito proteguntur et custodiuntur, tum quia sub alis sue glorie stant absconse nobis et malis huius mundi quasi infra Christum et sub Christo sepulte, tum quia ob huius altaris fidei devotionem et ad eius imitationem immolate sunt, unde dicit: “animas interfectorum propter verbum Dei”, id est propter predicationem seu confessionem fidei eius factam verbo vel facto. Vel “propter verbum”, id est preceptum, “Dei”, quod in se implebant. “Et testimonium quod habebant”, id est propter testificationem Dei et sue fidei, quam in sua confessione et predicatione habebant, et etiam in corde et opere. […] Deinde subduntur duo propter que iudicium hoc debet convenienter differri ad tempus. Primum est sufficiens glorificatio animarum sanctarum, unde subdit (Ap 6, 11): “Et date sunt illis singule stole albe”. Duas quidem stolas albas, id est glorias et quasi vestes gloriosas, sunt habiture, quarum prima et principalissima est in anima, secunda vero erit in earum corpore. De prima ergo loquitur hic. Secundum est numerus sanctorum martirum et electorum adhuc complendus et nondum completus. Unde subdit: “Et dictum est illis ut requiescerent”, scilicet in gloria preaccepta, “tempus adhuc modicum”, quasi dicat: non multo tempore, sed modico, volo vos expectare hoc iudicium, nec cum aliquo labore vestri, sed cum pura requie et pace quam dedi vobis, “donec impleantur”, id est ad plenum compleantur, “conservi eorum et fratres [eorum], qui interficiendi sunt sicut et illi”.

[Ap 9, 1-2; IIIa visio, Va tuba (III, 10. 4, tab. C)] Secundo tangitur gravitas mali de aperto iam puteo exeuntis, cum ait: “et ascendit fumus putei sicut fumus fornacis magne, et obscuratus est [sol et] aer de fumo putei” (Ap 9, 2). Fumus iste est omne extrinsecum malum opus et signum de cordali flamma luxurie et avaritie et superbie et ire et invidie et  malitiose astutie procedens. Et quanto iste fumus est maior et gro[ss]ior et de maiori ac peiori flamma exiens, tanto plus pungit et confundit oculos intuentium, et tanto plus non solum coram fidelibus sed etiam coram infidelibus diffamat et obscurat solarem claritatem fidei et ecclesie et religionis perducentis ad cultum veri solis Christi, sicut aer sua perspicuitate perducit nostrum visum ad solem et radios solis usque ad oculum nostrum. Vel per hoc designatur quod multi prelati ecclesiarum et religionum, qui prius erant quasi sol, et multi spirituales, qui prius erant quasi aer purus a sole illuminatus, corrumpuntur et denigrantur a fumo tante laxationis.

2 [III, 1d, tab. VIII, 2; 2b, tab. XI, 2-4, 7]

[Ap 3, 2-3; Va ecclesia] “Esto vigilans” (Ap 3, 2), id est non torpens vel dormiens, sed attente sollicitus de salute tua. Ille enim dormit, qui in peccatis quiescit quasi sopitus et negligit curare de salute anime sue. Quia vero iste, tamquam episcopus, tenebatur sollicite curare non solum de sua salute sed etiam subditorum suorum, ideo pro utroque monetur ut vigilet. […] Sunt enim nonnulli qui ea quibus apud homines videntur magni magis diligunt, et ea sine quibus in conspectu Dei iustificari non possunt parvipendunt, querentes de minimo crescere et de maximo minui. Qui autem maiora coram Deo negligit, minora etiam coram hominibus iuste perdit. […] Quare autem monet eum vigilare et moritura opera confirmare, ostendit subdens: “Non enim invenio opera tua plena coram Deo meo”, id est etsi coram hominibus videntur plena virtute et caritate, sunt tamen istis vacua coram Deo.
In mente ergo habe” (Ap 3, 3), id est attente recogita, “qualiter acceperis”, scilicet a Deo priorem gratiam, “et audieris”, ab homine scilicet per predicationem evangelicam, “et serva”, scilicet illa que per predicationem audisti  et per influxum gratie a Deo primitus accepisti. Vel recogita qualiter per proprium consensum accepisti fidem et gratiam et statum eius, prout a me et a ceteris tibi predicantibus audivisti. “Et serva” ea “et penitentiam age”, scilicet de tuis malis, quasi dicat: si digne recogitaveris gratiam tibi prius impensam et qualiter prius accepisti eandem, servabis eam et penitentiam ages. Innuit etiam per hoc quod sic fuit otiosus et torpens, quod in mente non habuit qualiter acceperit et audierit statum et gratiam sue perfectionis, et quod ideo sic corruit. Que quidem nimis correspondenter patent in hoc cursu novissimo quinti temporis ecclesiastici.
Deinde comminatur eidem iudicium sibi occulte et inopinate superventurum si non se correxerit, unde subdit: “Si ergo non vigilaveris, veniam ad te tamquam fur”, qui scilicet venit latenter et ex improviso ut bona auferat et possessorem occidat. Unde subdit: “et horam nescies qua veniam ad te”. Iustum enim est ut qui se ipsum per negligentiam et torporem nescit, nesciat horam iudicii sui et exterminii. Talis etiam propter suas tenebras non videt lucem, ac erronee credit et optat se diu in prosperitate victurum et Dei iudicium diu esse tardandum, et etiam spe presumptuosa sperat se esse finaliter salvandum, propter quod Ia ad Thessalonicenses V° dicit Apostolus quod “dies Domini veniet in nocte sicut fur. Cum enim dixerint: pax et securitas, tunc superveniet eis repentinus interitus” (1 Th 5, 2-3). Quibus autem, scilicet sanctis, et quare non veniet sicut fur ostendit subdens: “Vos autem, fratres, non estis in tenebris, ut vos dies illa tamquam fur comprehendat; omnes enim vos estis filii lucis et diei. Igitur non dormiamus sicut et ceteri, sed vigilemus et sobrii simus. Qui enim dormiunt nocte dormiunt” et cetera (ibid., 5, 4-7).

torpente* [L] (Par. XXIX, 19)

prima quasi (19)

3

qual era

(Purg. XXVIII, 49)

(Par. XII, 67)

(Par. XVIII, 51)

(Par. XXI, 19)

 

 

rimembrar (49); perdette (50); primavera (51)

Fede (62); per lui l’assenso diede (64)

→ cfr. (Ap 3, 1/4-5)  vv. 35, 38, 39, 40

——– [trasmutai]

4

rimembranza*, rimembrare** [G]

(Inf. XI, 79: non ti rimembra)

(Inf. XVI, 12: me ne rimembri)

(Inf. XXVIII, 73: rimembriti)

 

(Purg. VI, 145: rimembre)

(Purg. XII, 20: rimembranza)

(Purg. XIV, 104: rimembro)

(Purg. XXVIII, 49: rimembrar)

(Purg. XXXI, 99: rimembrar)

(Par. III, 61: rimembrar)

(Par. XXIII, 45: rimembrar)

(Par. XXX, 26: lo rimembrar)

 

Se tu riguardi ben (85); mente (86) → cfr. Ap 20, 12 [III, 2b, tab. XI-7]

aspetta (14: Ap 6, 11)

→ cfr. Top. ad loc. [prologus, notabilia III (73: Medicina; 75: dichina), V (71: terra), XIII (71: latina)]

tardi (130); tu ricca, tu con pace  (137)

puntura (20); pii (21)

—————

qual era (49); perdette (50); primavera (51)

udissi  (98)

negletti (56); primi (60); [vi trasmuta (60)]

riguarda qual (46)

—————

[Prologus, Notabile I; Vus status] Quintus fuit vite communis, partim zeli severi partimque condescensivi, sub monachis et clericis temporales possessiones habentibus. […] In quinto (eminet) zelus rectitudinis et ira iudicialis ac vita condescensiva et conventualis. […] In quinto iusti zelatores et pii regularis sanctimonie.

[Ap 9, 5; IIIa visio, Va tuba] Per cruciatum autem designatur hic pungitivus remorsus conscientie et timor gehenne, qui fidelibus in gravia peccata cadentibus non potest de facili deesse. Designat etiam iram et offensam quam temporaliter dampnificati et iniuriati a predictis locustis habent contra eas […].

 

5

abbandonai [G] (Inf. I, 12)

 

non so (10); tant’ era pien di sonno (11)

6 [III, 12, tab. CXXIV]

gaetta* [G] (Inf. I, 42)
 

lor nidi fanno (Inf. XIII, 10)

 

leggera e prestapel macolato (32-33)

le brutte Arpie (10)

 

[Ap 18, 2] “Et facta est habitatio demoniorum et custodia omnis spiritus immundi et custodia omnis volucris immunde et odibilis”. Demones sunt […] “volucrespropter agilem velocitatem et superbiam; “immundi” autem sunt propter maculas suorum vitiorum, “odibiles” vero propter excessum malitie et impietatis et arrogantie. […] “et habitabunt ibi strutiones, et pilosi saltabunt ibi” (Is 13, 19/21).

[Ap 13, 2] Deinde qualitatem bestie describit, subdens: “Et bestia, quam vidi, similis erat pardo”, scilicet per maculosas varietates duplicis et dolose astutie […].

7 [III, 2c, tab. XII-5 bis]

parenti [L] (Inf. I, 68)

mammelle (Inf. XX, 52)

precinto** [L]

(Inf. XXIV, 34)

(Par. XXVII, 113)

zona** [L]

(Par. X, 69)

(Par. XXIX, 3)

mantoani (69)

ricuopre (52); Manto (55)

 

vestito (31)

luce e amor  (112); cinge (114)
manto (Par. XXIII, 112)

 

cinger, la figlia di Latona (67)

cinto (5)

[Ap 1, 13] Tertia (perfectio summo pastori condecens) est sacerdotalis et pontificalis ordinis et integre castitatis et honestatis sanctitudo, unde subdit: “vestitum podere. Poderis enim erat vestis sacerdotalis et linea pertingens usque ad pedes, propter quod dicta est poderis, id est pedalis: pos enim grece, id est pes latine. Poderis enim, secundum aliquos, erat tunica iacinctina pertingens usque ad pedes, in cuius fimbriis erant tintinabula aurea, et de hac videtur dici illud Sapientie XVI[II]° (Sap 18, 24): “In veste poderis, quam habebat, totus erat orbis terrarum, et parentum magnalia in quattuor ordinibus lapidum erant sculpta”. […] Precingi vero ad mamillas designat restrictionem omnis impuri cogitatus et affectus cordis. Intellectus enim et voluntas sunt quasi due mamille mentis, propinantes lac sapientie et amoris. […] Cingi vero zona aurea est ex mero et solido caritatis ardore eam servare.

8 [III, 1c, tab. VI-3]

volgare* (Inf. II, 105)

schiera (105); amico (61)

 

[Ap 7, 4] ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur … noverit ut amicos […].

9 [III, 12, tab. CXXIV]

[Ap 21, 8; VIIa visio] Deinde subdit octo crimina reproborum quibus non dabitur gloria sed potius pena eterna, dicens (Ap 21, 8): “Timidis autem”, qui scilicet timore mortis seu pene temporalis fidem negant vel accipere fugiunt; “et incredulis”, qui scilicet ex duritia sue infidelitatis non credunt Deum vel eius bona futura; “exsecratis”, qui scilicet sacra violant vel tamquam profani sunt a sacris anathematizati sive reiecti iudicio divino vel ecclesiastico; “homicidis”, scilicet voluntate vel inductione vel opere; “fornicatoribus”, id est carnali voluptati turpiter subiectis; “venefic[is]”, qui scilicet per veneni potiones alios proditorie nituntur occidere, vel qui veneno doctrine erronee vel mali exempli animas hominum necant; “idolatris”, in quibus et subintelliguntur avari secundum Apostolum (cfr. Eph 5, 5); “et omnibus mendacibus”, scilicet pernicioso mendacio.

[Ap 22, 15; VIIa visio] Quarto loquitur ut comminator sive iudiciarius reiector impiorum a prefata gloria, dicens (Ap 22, 15): “Foris”, scilicet sunt vel erunt, “canes”, id est immundi et sanctorum vitam detractoriis latratibus lacerantes, “et impudici” et cetera. Septem ponit; nam ultimum, scilicet “mendacium”, duplicat prout est in affectu et effectu. Per hec autem septem intelligit omnia peccata mortalia, et semper hic et alibi intellige hec dici de finaliter impenitentibus.

profani* [L] (Inf. VI, 21)

 

forsennata* (Inf. XXX, 20)

caninamente latra (14); cani (19)

 

latrò, cane (20)

10 [III, 3, tab. XXVII]

[Ap 22, 18-19; VIIa visio] “Contestor” et cetera (Ap 22, 18). Premissa confirmatione huius libri per auctoritatem angeli et Christi et etiam Iohannis, ubi supra ait: “Et ego Iohannes” et cetera (Ap 22, 8), hic confirmat hoc auctoritate propria, et hoc cum comminatione valida, dicens: “Contestor ego”, id est protestor vel testis consisto vel tamquam contestis Christi denuntio “omni audienti verba prophetie huius libri”, denuntio scilicet id quod subditur: “Si quis apposuerit ad hec”, scilicet aliquid mendosum, “apponet Deus super illum plagas scriptas in libro isto; (Ap 22, 19) et si diminuerit ”, scilicet mendose subtrahendo vel negando, aliquid “de verbis libri prophetie huius, auferet Deus partem eius de libro vite”, ut scilicet non habeat partem in substantiali gloria Dei, qui est liber vite, “et de civitate sancta”, ut scilicet non sit civis in ea nec habeat partem in eius societate, “et de hiis que scripta sunt in libro isto”, ut scilicet non sit particeps bonorum que promittuntur et docentur in eo.
Nota primo quod non intendit hic loqui contra illos qui expositorie et explicative et extra ipsum textum expositiones circa hunc librum apponunt, aut qui in suis expositionibus aliqua de textu abbreviant seu abbreviato modo suis glosaturis interserunt, sed solum loquitur de hiis, qui corrumpendo seriem et veritatem textus, fallaciter aliqua addunt  vel subtrahunt. Erant enim in Asia tunc quidam heretici, pluresque erant in orbe futuri, qui ut suos errores firmius fovere possent, de facili apponerent vel minuerent aliquid in hoc libro. Ad horum igitur, ut dicit Ricardus, presumptionem refrenandam, excommunicationis adiungit sententiam et ostendit qua animadversione dignus est qui aliquid in hoc libro addere vel auferre presumit.
Secundo nota quod quia contra duos errores, scilicet false additionis et false subtractionis, habebat duas partes eterne dampnationis comminari, scilicet penam summi dampni amissionis glorie Dei et sanctorum et penam sensus plagarum infernalium, idcirco usitato more scripture per pulchram correpondentiam coaptavit scilicet unum uni sibi similius et aliud alteri; false enim additioni correspondet appositio plagarum et false ablationi correpondet ablatio vite beate. Intelligendum est tamen utramque penam utrique fraudi deberi.

appulcro* (Inf. VII, 60)

fu apposto* (Inf. XXIV, 139)

s’interpuose* (Par. XXIX, 98)

 

Mal dare e mal tener, pulcro (58); ha tolto posti (59)

falsamente (139)

disdegno (89); mente (100)

11 [III, 2c, tab. XII-3 sexies, septies]

necessità

(Inf. VII, 89)

(Inf. XII, 87)

 

veloce (89)

convien (86)

[Ap 1, 1] Nota etiam quod potius dicit revelatio quam visio, quia magis significat donum et gratiam revelantis et archanam occultationem eius, nisi dono Dei eius velamen auferatur seu aperiatur. […] Et ideo dicit quod est “apocalipsis Ihesu Christi”, id est a Ihesu Christo facta, “quam dedit illi Deus”, scilicet Pater et tota Trinitas; “dedit”, inquam, non solum ut eam sciret, sed etiam “palam facere”, id est ad manifestandum, “servis suis que oportet fieri cito”. In quo tangit causam materialem, quia est de futuris que non ex absoluta necessitate, sed respectu infallibilitatis divine prescientie et respectu utilitatis ac necessitatis ecclesie et respectu iustitie Dei retributive et respectu malitie reproborum, “oportet fieri”.

di necessità (Purg. XXX, 63)

 

vidi (64); velata (65); vel (67); manifesta (69)

12 [III, 2c, tab. XII-3 decies]

Nesso (Inf. XII, 67)

 

fossa, arco (52); Chirón (71); Folo (72)

[Ap 1, 8] Signanter etiam vocat se “alpha et o”. Quia “a” est figure triangularis, et ideo designat trinitatem personarum in unitate essentie. “O” vero apud Grecos est figure circularis habentis in summo quandam aperturam, de cuius fundo exit media virgula existens inter duos archus et cornua illius circuli. Per circulum autem significatur unitas et eternitas Dei, per aperturam vero apertio sue caritatis et potentie ad creandum et largiendum dona sua creatis, per duos etiam archus et cornua designantur Pater et Filius, et per mediam virgulam ex eorum medio procedentem designatur Spiritus Sanctus ab utroque procedens et utriusque nexus.

13 [I, 3. 5, tab. XL]

meretrice (Inf. XIII, 64)

puttana (Purg. XXXII, 149)

 

 

li occhi putti (65)

in pro tieni or li occhi (103-104); l’occhio cupido e vagante / a me rivolse (154-155)

[Ap 17, 1] Dicit ergo: “Et venit unus de septem angelis, qui habeb[ant] septem phialas” (Ap 17, 1). Secundum Ioachim, iste est sextus angelus cui magis quam quinque precedentibus datum est detegere occulta sacramenta. Et subdit quod angelus vocat Iohannem in signum quod discipuli non possunt intrare ad intellectum spiritalium doctorum, nisi illi per verbum eruditionis trahant corda illorum ad intelligentiam veritatis. Subdit etiam quod per hoc quod sic sollicite invitat eum ad videndum dampnationem et malitiam meretricis, designatur quod valde utile est hoc spiritaliter videre, quia qui hoc nescit de facili decipitur nutibus oculorum eius et a gloria eius.

14 [III, 11. 4, tab. CXVI bis]

[Ap 9, 11] Rex autem harum locustarum recte vocatur “Exterminans” (Ap 9, 11), ut insinuetur esse ille de quo in Psalmo dicitur: “Vineam de Egipto transtulisti”, id est ecclesiam de statu gentilitatis eduxisti, “et plantasti eam; ut quid destruxisti maceriam eius, et vindemiant eam omnes qui pretergrediuntur viam. Exterminavit eam aper de silva” et cetera (Ps 79, 9/13-14), quasi dicat: multi heretici quidem transeuntes et pretergredientes viam intulerunt ecclesie dampna que ad tempus poterant tolerari, quia etsi perdebatur fructus, ipsa tamen in statu suo integra permanebat. Sed ille qui dicitur “aper de silva et singularis ferus” intolerabiliter “exterminavit eam”, ita ut non videatur esse vinea Dei sed potius sinagoga diaboli. Iste autem aper sepe dicitur misticus Antichristus, assimilatus Caiphe pontifici Christum condempnanti et Herodi Christum illudenti. Sequens autem aper, magnus scilicet Antichristus, assimilatur Neroni pagano imperanti toti orbi et Simoni mago dicenti se Deum et filium Dei. Sequitur (Ap 9, 12): “Ve unum abiit, et ecce veniunt adhuc du[o] ve”, id est due tribulationes maxime. Predictam tribulationem, quamquam iuxta modum predictum sit trina, vocat “unum ve”, quia omnes insimul sunt commixte et quia spectant ad idem quintum tempus et in hoc quinto centenario ab imperio collato Karolo magno omnes tres precipue inundant, et quia secunda et tertia radicaliter manant ex prima et firmantur in ipsa, et etiam quia omnes tres concurrent et convenient in fine contra spiritum Christi, sicut Saducei et Pharisei ac Pilatus et Herodes convenerunt in unum contra Christum, quamvis essent inimici et diversarum sectarum.

porco  (Inf. XIII, 113)

 

de la selva (117)

15

attraversato (Inf. XXIII, 118)

 

Quel (115); convenia (116); ne la via (118)

16 [III, 1d, tab. VIII-1]

fuor che (Inf. XXI, 41)

 

 

Bonturo (41); furo (45)

[Ap 3, 3] Deinde comminatur eidem iudicium sibi occulte et inopinate superventurum si non se correxerit, unde subdit: “Si ergo non vigilaveris, veniam ad te tamquam fur” (Ap 3, 3) […] dicit Apostolus quod “dies Domini veniet in nocte sicut fur. Cum enim dixerint: pax et securitas, tunc superveniet eis repentinus interitus” (1 Th 5, 2-3). […] Deinde a predicto defectu excipit quosdam illius ecclesie, subdens: “Sed habes pauca nomina in Sardis” (Ap 3, 4). […] Caritas autem Dei, in quantum communis omnibus bonis, dat commune nomen sanctis ut vocentur cives Iherusalem.

17 [I, 2. 3, tab. II]

[Ap 1, 7] Sed de malis specialiter subdit: “et qui eum pupugerunt”, scilicet in cruce, quasi dicat: illum, quem despexerunt et despectum viderunt, videbunt tunc cum summa potentia et gloria venientem ad eos condempnandos. Per pungentes autem designare universaliter intendit omnes qui cum finali impenitentia ipsum offenderunt. “Et plangent se super  eum”, id est super offensis quas sibi intulerunt, non quidem ex horrore culpe sed solo terrore et cruciatu pene, secundum illud Sapientie V° (Sap 5, 3): “intra penitentiam agentes et pre angustia spiritus gementes”. “Plangent” etiam “se super eum”, id est super iudicio et supplicio quod inferet eis et super gloria eius quam amiserunt.
Plangent”, inquam, “omnes tribus terre”. Secundum Ricardum, “tribus terre” vocat omnes terrena diligentes et terrena Christo preferentes. Et ut certius sibi credatur confirmat hoc in duplici lingua, scilicet gentili et hebrea, dicendo: “Etiam. Amen”, id est vere plangent se. “Amen” enim est hebreum, sed “etiam” est latinum, pro quo est ibi adverbium grecum, quia hic liber fuit scriptus in greco. Utraque autem lingua, scilicet greca et latina, est gentilis. Per hec autem innuit quod in omni lingua fidelium hoc confirmabitur, et omnis lingua reproborum hoc clamabit experimento penarum compulsa.

[Ap 1, 6] “Amen”, id est sic fiat; vel “amen”, id est vere et fideliter sit ei.

[Ap 22, 20] Deinde ad magis confirmandum subdit: “Dicit”, scilicet predicta, “qui testimonium perhibet ipsorum”, scilicet Christus, secundum Ricardum: «Christus enim cuncta que in hoc libro sunt attestatur». Posset tamen dici quod Iohannes dicit hoc de se ipso. Nam et in fine evangelii sui consimiliter dicit: “Hic est discipulus ille qui testimonium perhibet de hiis” (Jo 21, 24), et sicut hic confirmative subdit: “Etiam. Amen”, sic et ibi subdit: “Et scimus quia verum est testimonium eius”. Posuit autem hebreum “amen”, et ultra hoc adverbium grecum pro quo nos habemus latine “etiam”, ut innuat hoc omnimode et in omni lingua esse indubitabiliter asserendum.

 

sipa* (Inf. XVIII, 61)

 

pungenti (51); sforzami (53); piango (58); anzi (59); tante lingue (60); fede, testimonio (62)

18 [I, 2. 3, tab. II]

anco ancora*

(Purg. XXX, 56)

 

 

perdeo (52); pianger piangere (56)

19 [I, 2. 4, tab. V-VI; III, 12, tab. CXXIX-CXXX]

[Ap 1, 6] “Amen”, id est sic fiat; vel “amen”, id est vere et fideliter sit ei.

[Ap 5, 14] Sequitur (Ap 5, 14): “Et quattuor animalia dicebant: Amen”, id est fiat hoc quod dictum est. Vel “amen”, id est vere ita est. “Et viginti quattuor seniores ceciderunt in facies suas et adoraverunt”, scilicet sedentem in trono. Non enim est de textu “viventem in secula seculorum”, nec Ricardus habet hic sed solum supra, capitulo quarto (Ap 4, 9).

[Ap 7, 11-12] “Et omnes angeli stabant in circuitu troni […] et seniorum et quattuor animalium, et ceciderunt in conspectu troni in facies suas”, scilicet se profunde humiliando Deo, “et adoraverunt Deum (Ap 7, 12) dicentes: Amen”, id est vere sic sit et fiat sicut hec sancta turba decantat et orat. Dicunt enim “Amen” confirmando laudem sancte turbe et ei iocunde correspondendo et congratulando et Deum pariter conlaudando.

 

ita* (Inf. XXI, 42)

anzïan, Santa (38); anche (39)

 

Inf. I, 106; XXXIII, 80

Di quella umile Italia fia salute

del bel paese là dove ’l suona

20

[Prologus, Notabile III; II status] Item (zelus) est septiformis prout fertur contra quorundam ecclesie primitive fatuam infantiam (I), ac deinde contra pueritiam inexpertam (II), et tertio contra adolescentiam levem et in omnem ventum erroris agitatam (III), et quarto contra pertinaciam quasi in loco virilis et stabilis etatis se firmantem (IV), quinto contra senectutem remissam (V), sexto contra senium decrepitum ac frigidum [et] defluxum (VI), septimo contra mortis exitum desperatum et sui oblitum (VII).

[Notabile XIII; II status] Status vero militie martirum conformatur confirmationi, per quam christiani proprie ponuntur in statu pugilum et roborantur ad pugnam, unde et signo crucis insigniuntur in fronte.

[Ap 8, 9; IIIa visio, II tuba] “Et tertia pars navium interiit”, scilicet illa pars fidelium doctorum, qui verbo et exemplo et elemosinarum suffragio vel aliis piis obsequiis portabant et deducebant alios per mare gentilium quasi naves eorum, que nequivit vel noluit tantam persecutionem pati, interiit apostatando a fide. Vel, secundum Ricardum, per habentes animas intelliguntur hii qui inter gentiles videbantur magis rationales; per naves vero hii qui aliorum erant vectores et sustentatores, qui quidem fidem respuendo et in infidelitate permanendo eterne morti deputati disperierunt. Secundum autem Ioachim, “mons” iste “magnus” fuit Nicholaus, unus de septem diachonibus primis, qui succensus zelo maligno, nominatam heresim condidisse narratur. Sicut enim de apostolica ecclesia egressi sunt pseudoapostoli impugnantes apostolicam libertatem, quibus tamen restitit Paulus cum coadiutoribus suis, sic de septem diachonibus, quorum est legere et super humeros honus passionis Christi portare, exierunt Nicholaite, qui predicationem secundi temporis heretica pravitate fedaverunt.

s’incrocicchia (Inf. XVIII, 101)

 

per senno (86); con parole (91); Isifile ingannò (92); martiro (95); spalle (102)

il segno lor di santa croce (Purg. II, 49)

fronte (58); esperti (62)

si segnaro (Par. XVI, 24)

püerizia (24)

21 [III, 2d. 3, tab. XX-8]

[Ap 9, 2; IIIa visio, Va tuba] Secundo tangitur gravitas mali de aperto iam puteo exeuntis, cum ait: “et ascendit fumus putei sicut fumus fornacis magne, et obscuratus est [sol et] aer de fumo putei” (Ap 9, 2). Fumus iste est omne extrinsecum malum opus et signum de cordali flamma luxurie et avaritie et superbie et ire et invidie et  malitiose astutie procedens. Et quanto iste fumus est maior et gro[ss]ior et de maiori ac peiori flamma exiens, tanto plus pungit et confundit oculos intuentium, et tanto plus non solum coram fidelibus sed etiam coram infidelibus diffamat et obscurat solarem claritatem fidei et ecclesie et religionis perducentis ad cultum veri solis Christi, sicut aer sua perspicuitate perducit nostrum visum ad solem et radios solis usque ad oculum nostrum. Vel per hoc designatur quod multi prelati ecclesiarum et religionum, qui prius erant quasi sol, et multi spirituales, qui prius erant quasi aer purus a sole illuminatus, corrumpuntur et denigrantur a fumo tante laxationis.

[Ap 12, 17; IVa visio, Vum prelium] Videtur tamen quod post Christum et martires ubique dispersos egit de ecclesia post Constantinum in unum collecta et duabus alis, id est duobus ordinibus doctorum scilicet et anachoritarum altivolis, adornata et in altum sublevata, et tam in deserto gentilitatis quam in deserto contemplative solitudinis alimentum sue refectionis habente. Post hoc autem restabat agere de reliquis tam predicti temporis quam de reliquis in quinto statu relictis. Utrique enim signanter vocantur reliqui seu reliquie, quia sicut bibita superiori et puriori et maiori parte vini vasis magni restant pauce reliquie cum fecibus quibus sunt propinque et quasi commixte, sic de plenitudine purissimi vini doctorum et anachoritarum tertii et quarti temporis remanserunt reliquie circa tempora Sarracenorum; ac deinde pluribus ecclesiis per Sarracenos vastatis et occupatis, Grecisque a romana ecclesia separatis, remansit in quinto tempore sola latina ecclesia tamquam reliquie prioris ecclesie per totum orbem diffuse.

grommate (Inf. XVIII, 106)

 

muffa  (106); alito (107); occhi  (108)

gromma (Par. XII, 114)

 

orbita  (112); derelitta  (113); muffa  (114)

22 [III, 2d. 3, tab. XX-6]

leve* (Purg. XXV, 39)

 

si beve (37); si rimane (38); alimento (39); vasello (45)

23

[Ap 9, 8] Sexto describit plenius malas proprietates locustarum, ponens septem malas et ultimo octavam superius tactam sed [hic] quoad aliquid magis explicitam, scilicet quod habent vim scorpionis et potestatem nocendi quinque mensibus. Pro quarta dicit (Ap 9, 8): “Et habebant capillos sicut capillos mulierum”, quia realiter sunt molles et effeminati et alios ad mollitiem protrahentes. […] per “capillos” vero “mulierum”, qui longiores sunt capillis virorum, designatur assiduitas operandi, quia quasi de suo labore viventes religiosos esse iactitant et modestos. Puto tamen per hoc magis designari mollitiem carnalem et superfluitatem rerum quam in occulto habent, et etiam quia principibus carnalibus et effeminatis adulatorie blandiuntur et adherent sicut capilli ornantes capita mulierum, et etiam quia suis credentibus, qui non sunt de suis perfectis, concedunt omnem luxuriam et avaritiam.

 

lusinghe [G] (Inf. XVIII, 125)

molle

(Inf. XIX, 86)

(Par. XIX, 124)

 

molli

(Purg. XXIV, 124)

 

capelli asciutti (121)

 

suo re (86)

lussuria (124)

 

 

no i volle Gedeon compagni (124)

[Ap 14, 3-4] Quintum autem de prerogativis istorum est ipsorum perfecta et immaculata puritas, unde subdit: “qui empti sunt de terra” (Ap 14, 3), id est sanguine Christi redempti et ab omni terrestri vita et terrenorum amore abstracti et expurgati. “Hii sunt qui cum mulieribus non sunt coinquinati” (Ap 14, 4), id est per nullam muliebrem seu carnalem corruptionem vel mollitiem. “Virgines enim sunt”, scilicet tam mente quam carne. Quamvis sub nomine virginum possint hic designari quicumque sancti post corruptionem carnis castificatissimi, sicut utique Magdalena fuit et apostolus Petrus, qui uxorem et filiam habuit, proprie tamen et anthonomasice videtur hic loqui de sanctis virginibus mente et carne, et precipue de illis qui de tribubus Israel sunt in statu sexto et septimo ad perfectionem evangelicam singulariter eligendi.

24 [III, 7b, tab. L bis]

sazie (Inf. XVIII, 136)

 

viste (136)

[Ap 19, 17-18] Quantum autem ad Antichristum et eius complices tunc dampnatos, prefata manducatio carnium eorum designat gaudium sanctorum de glorificatione Christi et de ablatione impedimentorum perfecti cultus Dei ex condempnatione reproborum consurgente et clarius illuscente, unde Isaie ultimo dicit Deus quod sancti “egredientur et videbunt cadavera virorum, qui prevaricati sunt in me, et erunt usque ad satietatem visionis omni carni” (Is 66, 24), id est omni homini. Pro utroque autem sensu est illud Iob XXXIX°, ubi de aquila dicitur: “Ubicumque cadaver fuerit, statim adest” (Jb 39, 30).

25 [III, 3, tab. XXIII; Il terzo stato, tab. App. 8]

[Ap 9, 5/7-8] Per cruciatum autem designatur hic pungitivus remorsus conscientie et timor gehenne, qui fidelibus in gravia peccata cadentibus non potest de facili deesse. Designat etiam iram et offensam quam temporaliter dampnificati et iniuriati a predictis locustis habent contra eas […] Sexto describit plenius malas proprietates locustarum, ponens septem malas et ultimo octavam superius tactam sed [hic] quoad aliquid magis explicitam, scilicet quod habent vim scorpionis et potestatem nocendi quinque mensibus. Pro prima dicit (Ap 9, 7): “Et similitudines”, id est species seu imagines, “locustarum” erant “similes equis paratis in prelium”, id est sunt fortes et animosi et prompti et a demonibus, quasi ab equitibus, agitati ad omnem rixam et vindictam et ad litigia causidicationum et ad ledendum homines tam spiritualiter quam temporaliter. […] Pro quinta dicit: “Et dentes e[a]rum sicut dentes leonum erant” (Ap 9, 8), tum per crudelitatem detractionum vitam et famam alienam corrodentium et precipue suorum emulorum, tum propter impiam rapacitatem temporalium.

zuffa (Inf. XXII, 135)

 

compunto (Inf. XXII, 124); crucciato (132); irato (133); prestamente (147); rissa (Inf. XXIII, 5); danno (14); ira (16); crudeli (17)

animose (Inf. X, 37)

pronte (37)

26 [III, 2d. 2, tab. XIX-2; 11. 4, tab. CXVI bis]

[Ap 16, 13-14] Hec igitur erit preparatio ad facilius producendum carnalem ecclesiam in errores Antichristi magni et orientalium regum. De quorum adductione, et per quorum suggestionem adducentur, ostendit subdens: “(Ap 16, 13) Et vidi de ore drachonis et de ore bestie et de ore pseudoprophete tres spiritus immundos exire in modum ranarum. (Ap 16, 14) Sunt enim spiritus demoniorum facientes signa et procedunt ad reges totius terre congregare illos in prelium ad diem magnum Dei omnipotentis”. Per hos autem tres spiritus designantur tam suggestiones astute et subtiles et quasi spiritales, quam demones per se et per ora malignorum hominum suggerentes et inducentes, quam [qui]dam homines astut[i] et dolos[i] Antichristi nunti[i] et imbaxatores et quasi corretari[i] ad congregandum hos reges mundi ut veniant in prelium contra Babilonem, id est contra ecclesiam carnalem. […] Per hoc autem quod dicit quod “sunt spiritus demoniorum facientes signa”, ostendit quod demones erunt sic familiares illis nuntiis per quos facient signa, seu illi per ipsos demones, quod quasi sensibiliter totum poterit ascribi ipsis spiritibus demonum. Si etiam per solos pseudoprophetas facient signa, tunc videtur quod nuntii a drachone et bestia et pseudopropheta missi erunt pseudoprophete, et secundum hoc dicuntur ex trino ore ipsorum exire, quia ex ipsorum trium concordi consilio et beneplacito ibunt. Item ex hoc quod dicit eos ire ad congregandos reges, videtur quod antequam congregaverint eos non essent illi reges omnino subiecti Antichristo, nisi forte vadant ad reges ad hoc, ut libentius et animosius et unanimius ad bellum conveniant  et concurrant.

m’indussero (Inf. XXX, 89)

s’induca (Par. XII, 34)

famiglia (88); tre, mondiglia (90)

ad una militaro  (35); messo, famigliar (73); consiglio (75)

[Ap 9, 5-6] Quinto describit gravitatem doloris predictorum lesuram consequentis et concomitantis, unde subdit: (Ap 9, 5) “sed ut cruciarent mensibus quinque, et cruciatus eorum ut cruciatus scorpii, cum percutit hominem. (Ap 9, 6) Et in diebus illis querent homines mortem et non invenient eam et desiderabunt mori, et fugiet mors ab illis”. […] Quod autem ait (Ap 9, 5), “dictum” esse “illis”, id est prohibitum seu non permissum, “ne occiderent eos, sed ut cruciarent mensibus quinque”, dicit Ioachim non esse hoc dictum de morte eterna, sed de totali extinctione fidei. Quod est intelligendum respectu illorum carnalium quos non omnino in suum errorem trahunt, sed solum suis stimulis in dubium valde cruciativum inducunt […]

induce (Par. XIX, 119)

duol (118)

27 [III, 7b, tab. L]

[Ap 17, 3-5] “Et vidi mulierem sedentem super bestiam coccineam” (Ap 17, 3), id est sanguine et colore coccineo tinctam et rubricatam. Nota quod sicut quodlibet caput bestie aliquando dicitur bestia, aliquando vero distinguitur ab ea sicut caput a corpore vel sicut rex a sua gente, sic mulier ista in quantum est carnalis et bestialis dicitur bestia, in quantum vero quondam prefuit et regnavit super bestiales gentes mundi et adhuc super plures bestiales sibi subditas dominatur, dicitur sedere super bestiam. Que quidem bestia tempore paganorum et hereticorum fuit sanguine martirum cruentata, nunc autem sanguine seu strage animarum et impia persecutione spiritus et spiritualium et etiam quorumcumque quos impie affligit est cruentata, et etiam abhominando sanguin[e] luxuriarum suarum.
“Et mulier erat circumdata purpura et coccino et inaurata auro et lapide pretioso” (Ap 17, 4), id est studiose et pompose ornata carnalibus ornamentis et deliciis et divitiis et gloria huius mundi. Per purpuram etiam et coccinum, seu vestes coloris coccinei, potest intelligi crudelitas eius in martires et in alios quorum sanguine seu occisione fuit cruentata.
“Habens poculum aureum in manu sua plenum abhominatione et immunditia fornicationis eius”. Quamvis per “fornicationem eius” intelligatur hic omne peccatum mortale Deo et sanctis immundum et abhominabile, precipue tamen pro isto tempore crimen sue horrendissime luxurie et symonie, pro tempore vero paganismi crimen idolatrie et etiam luxurie, quibus tamquam omnium regina et magistra potavit non solum se sed etiam omnes gentes sibi subiectas. Eius autem calix seu “poculum” dicitur “aureum”, quia eius temporalis gloria et potestas apparet sibi et omnibus mundanis pretiosissima et gloriosissima sicut aurum.
“Et in fronte eius nomen scriptum misterium” (Ap 17, 5), id est magni misterii seu significantie, unde et quidam libri habent “misterii” in genitivo. Quod autem sit hoc nomen subdit, scilicet “Babilon magna, mater fornicationum et abhominationum terre”. Quia enim non abscondit confusionem suorum criminum et luxuriarum, sed etiam publice omnibus aperit et ingerit et de ipsa gloriatur et gaudet, et de hoc habet nomen apud omnes famosum, ideo dicitur hoc habere scriptum in fronte. Frons enim est sublimis et evidens locus corporis et faciei.

studïose* (Inf. XXXIII, 31)

 

maestro, donno (28); fronte (33)

28 [La settima visione, III]

luogo (Inf. XXXIV, 125)

 

terra, pria (122); per paura di lui (123); fuggir (125)

[Ap 20, 11] Dicit etiam quod “a conspectu” sedentis “fugit terra et celum”, tum quia omnes habitantes in celo et in terra pre nimio terrore furoris eius, aut pre summa reverentia maiestatis eius, in propriam parvitatem et nichilitatem resilient ac si essent sibi ipsis adnichilati, unde dicit quod “locus non est inventus ab eis”, id est sic facti sunt quasi nichil ac si nusquam essent; tum quia sicut lux candelarum et etiam stellarum disparet ad adventum solis ac si esset adnichilata seu obscurata, sic ad fulgorem glorie Christi omnia alia respectu eius erunt quasi nichil. Ricardus vero legit hoc de fuga seu transitu prioris speciei celi et terre, unde subdit quod “locus non est inventus ab eis”, scilicet secundum statum priorem.

29 [III, 10. 2, tab. XCVII]

luogo (Inf. XXXIV, 127)

 

remoto (127)

[Ap 1, 9] Ecce quod locus erat divinis contemplationibus et visionibus aptus, tamquam remotus et quietus et secretus ac deliciis et divitiis carnalibus vacuus.

30 [I, 2.14, tab. XXX-3; III, 7e, tab. LXVIII]

alluminar* [G] (Purg. XI, 81)

 

m’alluminasti (Purg. XXII, 66)

 

 

onor2 (80); onore (84); superbia (88)

prima2 (64, 66)

[Ap 2, 5] Si vero queratur plenior ratio sui casus vel translationis predicte, potest colligi ex tribus. Primum est inanis gloria et superba presumptio de suo primatu et primitate, quam scilicet habuit non solum ex hoc quod prima in Christum credidit, nec solum ex hoc quod fideles ex gentibus ipsam honorabant et sequebantur ut magistram et primam, tamquam per eam illuminati in Christo et tracti ad Christum, sed etiam ex gloria suorum patriarcharum et prophetarum et divine legis ac cultus legalis longo tempore in ipsa sola fundati.

31

maestro (Inf. I, 85)

onore, lume (82); tu se’ solo (86); onore (87)

[Ap 2, 5] Si vero queratur plenior ratio sui casus vel translationis predicte, potest colligi ex tribus. Primum est inanis gloria et superba presumptio de suo primatu et primitate, quam scilicet habuit non solum ex hoc quod prima in Christum credidit, nec solum ex hoc quod fideles ex gentibus ipsam honorabant et sequebantur ut magistram et primam, tamquam per eam illuminati in Christo et tracti ad Christum, sed etiam ex gloria suorum patriarcharum et prophetarum et divine legis ac cultus legalis longo tempore in ipsa sola fundati.

32 [III, 11. 4, tab. CXVI bis]

alchìmia [A] (Inf. XXIX, 137)

 

Capocchio (136); falsai (137); scimia (139)

[Ap 9, 7] “Et super capita eorum”, scilicet equorum, “tamquam corone similes auro”, id est gloriantur cum male fecerint, et per superbiam et per temporalis glorie affluentiam et per preliorum suorum victoriam reputant se quasi coronatos et reges, et etiam quia sperant et promittunt sibi premia eterna. Dicit autem “tamquam corone”, quia eorum spes et gloria non est vera sed vana et falsa, nec est verum aurum, id est vera gloria, sed falso similis.

33

orgogliosa* [G] (Inf. VIII, 46)

 

si tegnon or là sù gran regi (49)

 

 

 

 

 

 

con lutto (37)

 

 

[Ap 9, 7] “Et super capita eorum”, scilicet equorum, “tamquam corone similes auro”, id est gloriantur cum male fecerint, et per superbiam et per temporalis glorie affluentiam et per preliorum suorum victoriam reputant se quasi coronatos et reges, et etiam quia sperant et promittunt sibi premia eterna. Dicit autem “tamquam corone”, quia eorum spes et gloria non est vera sed vana et falsa, nec est verum aurum, id est vera gloria, sed falso similis.

[Ap 18, 7] “Quantum glorificavit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum”. Le “tantum” non significat hic absolutam equalitatem quantitatis, sed equalitatem proportionis et iustitie. Signanter autem notat eius culpam de duobus, scilicet de superba gloria et de carnali voluptate, quia hec duo sunt radices omnium aliorum.

 

34

brago (Inf. VIII, 50)

 

regi (49); qui staranno (50); dispregi (51)

 

[Ap 13, 13] […] et quod “impinget et corruet et non invenietur, et stabit in loco suo vilissimus et indignus decore regio” (Dn 11, 18-20), dicit Ioachim quod tunc Antichristus ex parte recipiet fructum operis sui, id est tunc amittet regnum.

35 [I, 3.2, tab. XXXIII-1; III, 3, tab. XXII]

furo avversi (Inf. X, 46)

a me e a miei primi e a mia parte (47)

[Ap 13, 18] […] et exinde expellens clericos et priores episcopos qui semini Frederici et specialiter illi imperatori et sibi et suo statui fuerant adversati […]

 

36

assiser [L] (Inf. XIV, 69)

 

l’un d’i sette (68)

[Prologus, Notabile XIII] […] Raphael dicit se esse unum de septem astantibus ante Dominum (Tb 12, 15) […]

37

ricenti (Inf. XVI, 11)

 

piaghe (10); e vecchie (11)

[Ap 11, 6] […] monstrando eis plagas mundi preteritas et presentes et etiam futuras, quas ipsi carnales non attendunt nec sapientialiter sentiunt nisi cum ab istis aperiuntur.

38

arzanà* (Inf. XXI, 7)

 

 

 

 

 

 

Vinegia* (Par. XIX, 141)

Viniziani (7)

 

 

 

 

 

 

e quel di Rascia* (140);
che male ha visto (141)

[Ap 14, 8] Sicut vinum carnaliter delectat et inebriat et suo fervore et ebrietate ad iram effrenatam et furibundam provocat, sic carnalis ecclesia se et omnes gentes sibi subiectas inebriavit et corrupit fedis carnalitatibus et symoniacis cupiditatibus et terrena gloria huius mundi, et dum erat in paganismo inebriavit omnes idolatria sua, et tunc et nunc tamquam ebria exarsit in ira[m] contra viros spiritales et contra vires et influxus Spiritus sancti.

[Ap 15, 8] Unde Gregorius, Moralium V° super illud Iob V° (Jb 5, 2): “Virum stultum interficit iracundia”, dicit: «Ira per vitium oculum mentis excecat; ira autem per zelum turbat, quia quo saltim recta emulatione concutitur eo contemplatio, que non potest nisi tranquillo corde percipi, dissipatur. […]». “Fumo”, inquam, procedente “a maiestate Dei et de virtute eius”, et hoc non solum influxu ire, sed etiam quia quanto plus sancti attendunt offensam et iram maiestatis Dei reverende et zelande, et quanto plus sunt ea et eius virtute repleti, tanto acrius irascuntur et perturbantur contra Dei contumelias et offensas.

 

39 [La settima visione, I. 5]

co (Inf. XXI, 64)

     (Purg. III, 128)

 

 

ponte  (64); giunse (65)

ponte  (128)

[Ap 21, 12] In scripturis tamen sepe angulus sumitur pro fortitudine et ornatu, quia in angulis domorum, in quibus parietes coniunguntur, est fortitudo domus. Unde Christus dicitur esse factus in caput anguli et lapis angularis; et Iob I° dicitur “ventus” [concussisse] “quattuor angulos domus” ut dirueret ipsam domum (Jb 1, 19), et Zacharie X°, ubi agitur de futura fortitudine et victoria regni Iude, dicitur quod “ex ipso” erit “angulus et paxillus et archus prelii” (Zc 10, 4), id est robusti duces qui erunt aliorum sustentatores sicut angulus et paxillus […].

Inf. XXIV, 67-69, 79-81

Non so che disse, ancor che sovra ’l dosso
fossi de l’arco  già che varca quivi;
ma chi parlava ad ire parea mosso.

Noi discendemmo il ponte  da la testa
dove s’aggiugne con l’ottava ripa,
e poi mi fu la bolgia manifesta

40 (cfr. 25)

[Ap 9, 5] Per cruciatum autem designatur hic pungitivus remorsus conscientie et timor gehenne, qui fidelibus in gravia peccata cadentibus non potest de facili deesse. Designat etiam iram et offensam quam temporaliter dampnificati et iniuriati a predictis locustis habent contra eas […].

[Ap 9, 8] Pro quinta (proprietate) dicit: “Et dentes e[a]rum sicut dentes leonum erant”, tum per crudelitatem detractioum vitam et famam alienam corrodentium et precipue suorum emulorum, tum propter impiam rapacitatem temporalium.

crucciato [G] (Inf. XXII, 132)

 

irato (133)

ira (Inf. XXIII, 16)

 

danno (14); crudeli (17)

Inf. III, 100-102

Ma quell’ anime, ch’eran lasse e nude,
cangiar colore e dibattero i denti,
ratto che ’nteser le parole crude.

41 [La settima visione, I. 5]

pal (Inf. XIX, 47)

 

 

mi giunse (44)

[Ap 21, 12] In scripturis tamen sepe angulus sumitur pro fortitudine et ornatu, quia in angulis domorum, in quibus parietes coniunguntur, est fortitudo domus. Unde Christus dicitur esse factus in caput anguli et lapis angularis; et Iob I° dicitur “ventus” [concussisse] “quattuor angulos domus” ut dirueret ipsam domum (Jb 1, 19), et Zacharie X°, ubi agitur de futura fortitudine et victoria regni Iude, dicitur quod “ex ipso” erit “angulus et paxillus et archus prelii” (Zc 10, 4), id est robusti duces qui erunt aliorum sustentatores sicut angulus et paxillus […].

42 [La settima visione, I. 5]

[Ap 21, 12] In scripturis tamen sepe angulus sumitur pro fortitudine et ornatu, quia in angulis domorum, in quibus parietes coniunguntur, est fortitudo domus. Unde Christus dicitur esse factus in caput anguli et lapis angularis; et Iob I° dicitur “ventus” [concussisse] “quattuor angulos domus” ut dirueret ipsam domum (Jb 1, 19), et Zacharie X°, ubi agitur de futura fortitudine et victoria regni Iude, dicitur quod “ex ipso” erit “angulus et paxillus et archus prelii” (Zc 10, 4), id est robusti duces qui erunt aliorum sustentatores sicut angulus et paxillus […]. In ornatu vero sunt angulares prominentie que fiunt in columpnis et portis, unde III° Regum VI° dicitur quod Salomon “in ingressu” sancti sanctorum “fecit postes angulorum quinque” (3 Rg 6, 31), in quibus scilicet postibus hostia figebantur. Unde et Ricardus, in quodam tractatu de templo exponens hoc, dicit quod postes aliquando ita dolantur ut habeant angulos quattuor et aliquando quinque et aliquando senos aut septenos aut etiam octenos. Potest ergo hic sumi duodenarius angulorum pro redundanti ornatu virtutum sub discreta et subtili incisione exterius prominentium, aut ultra hoc pro perfectis sociis unicuique duodecim portarum, id est principalium ducum et doctorum, annexis, iuxta quod Luchas et Silas et Titus et Thimoteus et Dionysius et consimiles erant apostolo Paulo connexi et in officio predicationis et regiminis cooperantes.

discreta (Inf. XXXI, 54)

sottilmente (53); s’aggiugne (56)

 

 

43

pace (Purg. V, 61)

ben nati (60)

[Ap 7, 8] Post hoc autem duodecimo ascenditur ad extaticam contemplationem et pacem que exsuperat omnem sensum, per quam quidem tota mens moritur sibi ipsi et huic vite ut transeat ad dexteram Dei, et hec designatur per Beniamin, qui in Psalmo dicitur “adole[s]centulus in mentis excessu” (Ps 67, 28), et qui interpretatur filius dextere dictusque est primo a matre Bennoni, id est filius doloris, quia in partu eius obiit pro dolore (cfr. Gn 35, 18).

44

[Ap 9, 5-6/10; IIIa visio, Va tuba] Quinto describit gravitatem doloris predictorum lesuram consequentis et concomitantis, unde subdit: (Ap 9, 5) “sed ut cruciarent mensibus quinque, et cruciatus eorum ut cruciatus scorpii, cum percutit hominem. (Ap 9, 6) Et in diebus illis querent homines mortem et non invenient eam et desiderabunt mori, et fugiet mors ab illis”. […] Secundum vero Ricardum, quinque mensibus cruciantur carnales per istos, quia [qui] per quinque sensus corporis adherent transitoriis permittuntur aliquando pro ablatione terrenorum, que diligunt, a reprobis affligi, ut sic afflicti ab amore terrenorum resipiscant et ad vera bona querenda resurgant. […] Per cruciatum autem designatur hic pungitivus remorsus conscientie et timor gehenne, qui fidelibus in gravia peccata cadentibus non potest de facili deesse. Designat etiam iram et offensam quam temporaliter dampnificati et iniuriati a predictis locustis habent contra eas, et designat etiam merorem et consternationem quam multi habent de tantis malis per locustas factis, ita quod tedet eos vivere et maxime quia timent incidere in tantam temptationem et per consequens dampnari. Multi  etiam per evasionem tantorum malorum cupiunt et desiderant martiria, sed non inveniunt propter pacem quinto tempori datam. […] (Ap 9, 10) In caudis igitur locustarum sunt aculei, tum quia subtiliter et acute penetrant corda illorum quibus se familiariter applicant, tum quia puncturam peccati et remorsus in corde illorum relinquunt, tum quia sepe eos in temporalibus astute et subtiliter ledunt.

[Prologus, Notabile XIII] In quinto vero tempore fuerunt spiritualiores monachi quasi aves volantes, clerici vero gentibus commixti fuerunt quasi pisces in aquis (cfr. Gn 1, 20-21). In hac autem die primo dictum est: “Crescite et multiplicamini” et cetera (Gn 1, 22), quia numquam in preteritis temporibus sic monasteria vel ecclesie in tali vita, que conveniret pluribus, ordinate fuere quomodo in tempore quinto, quia non tantum clericorum et monachorum, verum etiam ecclesiarum et monasteriorum que sunt propagata in tempore quinto in hac occidentali ecclesia colligere numerum non est facile. Unde quamvis vita monachorum quarti temporis fuerit clarior, non tamen fecundior nec sic habens sensum vivum et tenerum pietatis. […]

[Prologus, Notabile VII] Rursus sicut omnis dies habet mane, meridiem et vesperam, sic et omnis status populi Dei in hac vita. Nam in eterna erit semper meridies absque nocte. Ergo tempus plenitudinis gentium sub Christo debuit ante conversionem alterius populi, scilicet iudaici, habere mane et meridiem et vesperam. Et sic quasi iam vidimus esse completum et a Iohanne in hoc libro descriptum. Nam eius mane commixtum tenebris idolatrie fuit ab initio conversionis gentium usque ad Constantinum (III). Eius vero meridies fuit in preclara doctrina et contemplatione et vita doctorum et anachoritarum (III-IV). Eius vero vespera circa finem quinti temporis nimis apparet (V). […]

’ntenerisce* (Purg. VIII, 2)

 

ora, disio (1); core (2); (3); amore, punge (4); si more (6)

45 [II, 7, tab. XXIX-1]

tumor* [L] (Purg. XI, 119)

pregno (Purg. XIV, 31)

rïarso* (Purg. XIV, 82)

gran (119)

monte (32)

d’invidia (82); gente, ’l core (86)

[Ap 8, 8] Mons iste est diabolus, qui a gentilibus in idolis colebatur ut Deus, qui dicitur “mons magnus” tum propter magnum superbie sue tumorem, tum propter magnitudinem sue naturalis potentie, qui contra sanctos doctores, contra eius cultum et idolatriam predicantes et ipsam pro posse a toto orbe expellentes, exarsit igne ire et invidie contra ipsos, et per effectum impie suggestionis et successionis “missus est in mare”, id est in fluctuosis cordibus gentilium, quorum multitudo erat quasi mare magnum et inter quos non erat habitatio fidelium simplicium, quasi pecora et iumenta, et multo minus perfectorum et discretorum, qui sunt quasi homines.

 

46 (cfr. 30) [I, 2.14, tab. XXX-3; III, 7e, tab. LXVIII]

presuntüoso* (Purg. XI, 122)

vana gloria (91); tener (95); le sue mani  (123)

[Ap 2, 5] Si vero queratur plenior ratio sui casus vel translationis predicte, potest colligi ex tribus. Primum est inanis gloria et superba presumptio de suo primatu et primitate, quam scilicet habuit non solum ex hoc quod prima in Christum credidit, nec solum ex hoc quod fideles ex gentibus ipsam honorabant et sequebantur ut magistram et primam, tamquam per eam illuminati in Christo et tracti ad Christum, sed etiam ex gloria suorum patriarcharum et prophetarum et divine legis ac cultus legalis longo tempore in ipsa sola fundati. […] Ad humiliationem autem sue superbie et manifestationem primatus Christi super legalia et super omnia secula valet quod premittitur Christus tenere in sua dextera “septem stellas” (Ap 2, 1), id est omnes preclaros principes et prelatos omnium ecclesiarum presentialiter precurrere ac visitare omnes ecclesias presentes et futuras. Ex quo patet quod Christus est summus rex et pontifex, et quod multe alie sollempnes ecclesie preter Ierosolimitanam ecclesiam sunt et esse debebant sub Christo, ita quod non oportebat eam superbire de suo primatu.

47

compassion* (Purg. XIII, 54)

 

a cui la roba falla (61); Savia non fui, avvegna che Sapìa / fossi chiamata  (109-110)

[Ap 2, 9] “Scio”, scilicet scientia pastorali seu compassiva et ad regendum et remunerandum intenta, “tribulationem tuam”, qua scilicet a tuis persecutoribus tribularis; “et paupertatem tuam”, scilicet maximam penuriam rerum temporalium tuo victui necessariarum, quam forte non solum ex propria voluntate assumpserat sed etiam per suos persecutores eius temporalia rapientes sibi inflicta erat, iuxta quod ad Hebreos X° (Heb 10, 34) dicitur: “Nam et vinctis compassi estis et rapinam bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis cognoscentes vos habere meliorem et manentem substantiam”. Unde et hic subditur: “sed dives es”, scilicet gratiis et meritis et virtuosis operibus.   Specificat autem unum genus sue persecutionis et persecutorum, subdens: “Et blasphemaris”, id est blasphemus in Deum et impius et erroneus diceris, “ab hiis qui dicunt se Iudeos esse et non sunt”. Erant quidam Iudei secundum carnem sed non secundum spiritum, nec habebant veritatem huius nominis significati. Iudeus enim confitens interpretatur, id est glorificator Dei.

48 [La settima visione, VII]

rimendo* (Purg. XIII, 107)

 

 

ne presti (108)

[explicit] Ut autem verbis Ioachim utar, referamus et nos gratiam ei qui nos, decursis tantis pelagis, perduxit ad portum, orantes ut si in aliquibus locis aliter locuti sumus quam ipse voluit, prestet indulgentiam delinquenti. Quod si est qui pie corrigat dum adhuc vivo, paratus sum recipere correctionem. Si autem velox vocatio Domini me subtraxerit ex hac luce, romana ecclesia, cui datum est universale magisterium, si qua indigna esse perspexerit, dignetur obsecro emendare.

 

49 [II, 7, tab. XXIX-2]

che non  rifiglia*  (Purg. XIV, 115)

 

fuggi (112)

[Ap 12, 6] “Et mulier”, id est ecclesia, “fugit in solitudinem” (…) Tertium est plebs et terra gentilium, que tunc erat a Deo et a divino cultu deserta, et ad hanc ad litteram tunc confugit ecclesia, fugiendo Iudeorum obstinatam incredulitatem et persecutionem. De hac autem solitudine dicitur Isaie (…) capitulo LIIII° (Is 54, 1): “Letare, sterilis que non paris, quia multi filii deserte magis quam eius que habet virum”.

50 [III, 6, tab. XL bis]

[Ap 19, 10] Quia vero spiritales discipuli, per Iohannem hec ab angelo di[s]centem designati, summe reverentur suos sanctos doctores et precipue illos qui tam alta et gloriosa promittunt et docent, idcirco subditur (Ap 19, 10): “Et cecidi ante pedes eius, ut adorarem eum”, non scilicet sicut creatura Deum, sed sicut servus vehementer et cum servili subiectione honorat suum dominum creatum. Et tamen angelus in veteri testamento se sic ab homine adorari sustinebat, non autem sustinet hic, immo prohibet, unde subditur: “Et dixit michi: Vide ne feceris”, scilicet talem reverentiam michi. Cuius causam subdit dicens: “Conservus tuus sum”, id est tecum et sicut tu sum servus eiusdem Dei et Domini. Ne autem credatur quod respectu solius Iohannis, propter eius singularem precellentiam, hoc diceret, et non de omnibus hominibus servis Christi, ideo dicit: “et fratrum tuorum habentium testimonium Ihesu”, id est qui perfecto corde confitentur et testificantur Ihesum esse Deum et Dominum omnium et salvatorem et redemptorem hominum. Nota quod ex causa triplici non permittit se per modum servilem adorari. Prima est ad monstrandum dignitatem humani generis, quam in exaltatione humanitatis Christi seu Christi hominis acceperunt, ac si diceret: quia iam supra nos in sede Dei exaltatum Christum hominem video et adoro, ideo amodo me ab homine in Christum credente adorari non permitto. […] Tertia est ad monstrandum quod in statu et tempore humilitatis evangelice non permittunt sancti prelati se a suis subditis serviliter honorari, quia non se habent ad eos ut domini sed potius ut ministri et servi, iuxta quod Christus exemplo et verbo docuit Luche XXII°, ubi dicit: “Qui maior est in vobis fiat sicut minor”, et “Ego in medio vestrum sum sicut qui ministrat” (Lc 22, 26-27). Et hinc est quod Petrus, apostolorum princeps et summus ecclesie pontifex, non permittit se a Cornelio flexis genibus serviliter honorari, immo elevat eum dicens: “Et ipse ego homo sum”, sicut et tu (Ac 10, 26).

conservo* sono [L] (Purg. XIX, 134)

Io m’era inginocchiato (127); reverire (129); dignitate (131); lèvati, frate (133); teco e con li altri  (135)

51 [I, 3.2, tab. XXXIII-1; III, 3, tab. XXII]

disceda* [L] (Purg. XX, 15)

 

verrà (15)

[Ap 13, 18] […] “nisi venerit discessio primum” (2 Th, 2, 3) […].

52 [III, 2c, tab. XII-3]

(in) parturir (sia) (Purg. XX, 21)

(si) nicchia (?) (Inf. XVIII, 103)

Maria (19); chiamar (20); donna (21)

 

 

[Ap 12, 1-2] Quartum vero, huic annexum, est ad Christum tam verum quam misticum in eius spiritali utero conceptum et in gloriam pariendum fortis cruciatio. Unde de eius adornatione subditur (Ap 12, 1): “Et signum magnum apparuit in celo”, id est in celesti statu Christi, scilicet “mulier amicta sole, et luna sub pedibus eius, et in capite eius coronam stellarum duodecim”. De parturitionis autem cruciatu subditur (Ap 12, 2): “Et in utero habens et clamat parturiens et cruciatur ut pariat”. Mulier ista, per singularem anthonomasiam et per specialem intelligentiam, est virgo Maria Dei genitrix. Per generalem vero intelligentiam, hec mulier est generalis ecclesia et specialiter primitiva. Virgo enim Maria et in utero corporis et in utero mentis Christum caput concepit et habuit, et in utero cordis totum corpus Christi misticum habuit sicut mater suam prolem.

53 [II, 4, tab. XXV]

ponta (Purg. XX, 74)

 

tragge (71); n’esce (73)

[Ap 9, 3] Tertio tangitur quedam spiritalis plaga quorundam pestiferorum de predicto fumo exeuntium, cum subdit: “et de fumo putei exierunt locuste in terram” (Ap 9, 3). Quamvis per has locustas possint designari omnes mali christiani quorum malitia est multa et publica et multorum lesiva et cruciativa, magis tamen proprie, quoad hunc primum sensum, designat pravam multitudinem clericorum et monachorum et iudicum et ceterorum curialium plurimos spiritaliter et temporaliter pungentium et cruciantium, qui omnes de fumo putei exeunt quia de pravo exemplo effrenationis prefate occasionem et inductivam causam sui mali traxerunt, et etiam quia quasi de puteo inferni cum predicto fumo exempli pessimi videntur exisse.

54 [III, 11. 1, tab. CVIII]

drudo (Purg. XXXII, 155)

 

 

la flagellò (156)

[Ap 3, 19] “Et penitentiam age”, quasi dicat, secundum Ricardum: «si suasio premissa non potest te de tuo tepore excitare, animadverte diligenter me verbis arguere et flagellis castigare illos quos amo, ipsosque mea verba et flagella libenter accipere, et ab illis exemplum sume ipsosque imitando in bono emulare». Vel sensus est: “Emulare ergo”, id est ad exemplum mei et zelo amoris mei et tue salutis irascere et indignare contra tua vitia, “et” ad castigandum ea “peni-tentiam age”.

55

sospirosa* (Purg. XXXIII, 4)

 

pia (4); ascoltava (5)

[Ap 7, 7] Septimo exigitur devota oratio supernarum gratiarum impetrativa et exauditione digna, quam designat Simeon, qui interpretatur auditio vel exaudibilis. […] Primum est suspiriosa et gemebunda devotio, et hoc est Simeon, id est audiens merorem seu exaudibilis. […] Primo scilicet benigne miserationis pia condescensio, et hoc est Simeon, id est audiens merorem.

56 [III, 11. 4. 3, tab. CXIII ter]

fuia (Purg. XXXIII, 44)

 

 

anciderà (44)

[Ap 3, 3] Deinde comminatur eidem iudicium sibi occulte et inopinate superventurum si non se correxerit, unde subdit: “Si ergo non vigilaveris, veniam ad te tamquam fur”, qui scilicet venit latenter et ex improviso ut bona auferat et possessorem occidat. Unde subdit: “et horam nescies qua veniam ad te”. Iustum enim est ut qui se ipsum per negligentiam et torporem nescit, nesciat horam iudicii sui et exterminii.

57 [I, 2. 13, tab.  XXVII]

dipartirsi (Purg. XXXIII, 114)

 

una fontana (113); un (117)

[Ap 5, 6-7] Quarto ostenditur habere universalem plenitudinem sapientie et providentie et spiritualis fontalitatis omnis gratie ad universa regenda, cum subditur: “et oculos septem, qui sunt septem spiritus Dei missi in omnem terram”. “Oculi” vocantur propter intelligentiam omnium visivam, “spiritus” vero propter subtilem et spiritualem et agilem naturam et efficaciam. Licet autem increatus spiritus Christi sit in se unus et simplex, dicitur tamen esse “septem spiritus” propter septiformitatem septem donorum suorum et septem statuum, in quibus participatur et quibus secundum eorum partialem seu particularem proportionem assistit, ac si esset in eis partitus et particulatus.

58 [La settima visione, I. 5]

multiplicata (Par. II, 137)

multiplicato (Par. X, 85)

 

 

intelligenza (136); unitate (138)

grazia (83)

 

[Ap 1, 4] Unde et Ricardus exponit:a septem spiritibus”, id est a septiformi Spiritu, qui simplex est per naturam et septiformis per gratiam. Dividit enim dona singulis prout vult. Dicit etiam hoc appropriate referri ad personam Spiritus Sancti. Significavit autem sic Spiritum increatum, tum ut insinuet eius causalem multiformitatem, tum ut ostendat eius multiformem et presentialem participationem in variis donis ac si in eis partiretur et multiplicaretur, tum ut ostendat eius originalem radicem et rationem et exemplarem formam septem statuum ecclesie de quibus in hoc libro est intentio principalis.

59 [La settima visione, I. 5]

tetragono* (Par. XVII, 24)

quadranti (Par. XIV, 102)

quattro (Par. I, 39)

quadrel* (Par. II, 23)

 

a Virgilio congiunto (19)

giunture (102)

giugne (39); congiunta (41)

posa (23); giunto (25)

[Ap 21, 16] “Et civitas in quadro posita est”, id est habens quattuor latera muri sub figura quadranguli iuncta, per quod designatur solida quadratura virtutum. […] “Et mensus est civitatem Dei cum arundine per stadia duodecim milia” (Ap 21, 16). Stadium est spatium in cuius termino statur vel pro respirando pausatur, et per quod curritur ut bravium acquiratur, secundum illud Apostoli Ia ad Corinthios, capitulo IX°: “Nescitis quod hii, qui in stadio currunt, omnes quidem currunt, sed unus accipit bravium?” (1 Cor 9, 24), et ideo significat iter meriti triumphaliter obtinentis premium. Cui et congruit quod stadium est octava pars miliarii, unde designat octavam resurrectionis. […]

[Ap 21, 12] In scripturis tamen sepe angulus sumitur pro fortitudine et ornatu, quia in angulis domorum, in quibus parietes coniunguntur, est fortitudo domus. Unde Christus dicitur esse factus in caput anguli et lapis angularis; et Iob I° dicitur “ventus” [concussisse] “quattuor angulos domus” ut dirueret ipsam domum (Jb 1, 19), et Zacharie X°, ubi agitur de futura fortitudine et victoria regni Iude, dicitur quod “ex ipso” erit “angulus et paxillus et archus prelii” (Zc 10, 4), id est robusti duces qui erunt aliorum sustentatores sicut angulus et paxillus […].

60 [I, 3. 4, tab. XXXV-1]

[Ap 17, 15] Sequitur: “Aquas”, id est aque casus pro casu, “quas vidisti ubi meretrix sedet”, id est super quas principatur, “sunt populi et gentes et lingue”, quia scilicet sicut aque sua labilitate defluunt ita populi sua mortalitate pertranseunt, et etiam variis moribus seu passionibus fluitant sicut aque.

[Ap 2, 5] Sed sunt multi qui in tempore temptationis recedunt, non tamen statim se in infima demergunt, sed primum de bono in minus bonum et dehinc de minus bono in malum et deinde de malo in deterius corruunt, secundum illud Iob: “Mons cadens paulatim defluit, et terra alluvione consumitur” (Jb 14, 18-19).

[Prologus, Notabile V] Quia vero intelligentia divinorum parum aut nichil prodest absque vita divina, ideo in quarto statu refulsit celestis vita anachoritarum, et precipue in desertis Arabie et Egipti tali vite congruis. Quia vero infectio humani generis et sue carnis non patitur tam arduam vitam diu in hoc seculo perdurare, casus autem a statu tam arduo gravem ypocrisim et remissionem aut apertam apostasiam inducit. Talis autem casus cum primo lapsu perfidarum heresum dignus est iudicio et exterminio grandi, idcirco circa finem quarti status congrue contra hereticos et ypocritas et remissos supervenit secta sarracenica omnia fere devastans et sibi subiugans.

labi [L] (Par. VI, 51)

 

Aràbi (49); passaro (50); l’alpestre rocce, Po (51)

 

61 [I, 2. 12, tab. XXV]

[Ap 1, 10] Sexta circumstantia est sollempnis iussio sibi facta ut visiones has sollempniter scribat et septem ecclesiis Asie mittat, quasi dicat: non meo motu, sed Dei speciali iussu hec scripsi et mitto. Unde subdit: “et audivi post me vocem” (Ap 1, 10). […] Dicit autem “magnam”, tum quia magna significabat, tum quia a magna persona et virtute exibat et Iohannem magnifice ex[c]itabat. Dicit etiam “tamquam tube”, tum quia ad bellum contra vitia et contra exercitus reproborum exhortabatur, tum quia ad epulas glorie invitabat et ad audiendum Dei et angelorum consilium convocabat, tum quia forma tube gerit typum predicatorum ecclesie. In quibus a principio usque ad tempora prophetarum fuit predicatio quasi occulta, a diebus vero Isaie manifestior esse cepit usque ad Iohannem Baptistam, ibique consumata est in apostolico choro: “in omnem” enim “terram exivit sonus eorum” (Ps 18, 5; Rm 10, 18). Consimiliter autem intellige de sexto statu ecclesie.

[Ap 19, 6] Sequitur de festivo gaudio regni Christi et nuptiarum eius et ecclesie: “Et audivi quasi vocem tube magne et sicut vocem aquarum multarum et sicut vocem tonitruorum magnorum, dicentium: Alleluia”. Secundum Ioachim, inchoante hanc laudem aliquo magno sancto, quasi magna tuba Dei, statim resonabit laus in ore multorum, que erit quasi vox aquarum multarum; ad extremum autem maior effecta, quasi tonitruorum magnorum, perveniet usque ad fines terre. Item per hanc trinam speciem vocis designatur triplex proprietas et perfectio huius laudis. Erit enim efficax ad movendum, sicut est vox magne tube […]

pompeana* [L] (Par. VI, 72)

 

sentia, tuba [L] (72)

 

Inf. XXVII, 76-78

Li accorgimenti e le coperte vie
io seppi tutte, e sì menai lor arte,
ch’ al fine de la terra il suono uscie.

Par. XI, 64-69

Questa, privata del primo marito,
millecent’ anni e più dispetta e scura
fino a costui si stette sanza invito;
né valse udir che la trovò sicura
con Amiclate, al suon de la sua voce,
colui ch’a tutto ’l mondo fé paura

 

 

62 [I, 3. 4, tab. XXXV-2]

delubro* [L] (Par. VI, 81)

 

sereno (56); pace (80)

[Ap 15, 8] “Et nemo poterat intrare in templum, donec consumarentur septem plage septem angelorum” (Ap 15, 8) […] Potest etiam dici quod hic loquitur distributive, non collective, ut sit sensus quod in tempore uniuscuiusque angeli istorum septem non intratur ad serenam pacem archane contemplationis Dei usquequo est consumata plaga per eum fienda. […]

63 [I, 3. 4, tab. XXXV-2]

fatto aveaera fatturo (Par. VI, 83)

 

lo regnoch’a lui soggiace (84)

[Ap 1, 6] Eo enim modo quo sepe in scripturis sumitur preteritum pro futuro, fecit nos regnum” celestis glorie quia facturus est, et hoc sic ac si iam esset factum. “Fecit” etiam nos “sacerdotes”, ut nos cor et corpus et omnia bona opera nostra sibi per ignem caritatis medullitus offeramus et morti et martirio per eius cultum tradamus, et ut sue mortis sacrificium ab ipso pro nobis impensum commemoremus et celebremus et Deo Patri offeramus. Et nota quod regnum attribuit nobis quasi passive seu subiective, sacerdotium vero active et potestative.

 

64 [III, 1c, tab. VI-1]

pubblico* (Par. VI, 100)

 

segno (100); sott’segno (104)

[Ap 7, 3-4] Signatio hec fit per administrationem fidei et caritatis et per assumptionem ac professionem sacramentorum Christi distinctivam fidelium ab infidelibus. In hac etiam signatione includitur fides et devotio ad Christi passionem adorandam et imitandam et exaltandam. Fit autem “in frontibus”, quando signatis datur constans et magnanimis libertas ad Christi fidem publice confitendam et observandam et predicandam et defendendam. In fronte enim apparet signum audacie et strenuitatis vel formidolositatis et inhertie, et signum gloriationis vel erubescentie. […] Igitur per hunc numerum, prout est certus et diffinitus, designatur singularis dignitas signatorum. Hii enim, qui sub certo nomine et numero et scriptura a regibus ad suam militiam vel curiam aut ad sua grandia vel dona ascribuntur, sunt digniores ceteris, qui absque scriptura et numero ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur.

65 [I, 3. 5, tab. XL]

[Ap 21, 12] Quod autem hic per duodecim portas magis designentur illi per quos duodecim tribus Israel intrabunt ad Christum, patet ex hoc quod dicit nomina duodecim tribuum Israel esse scripta in hiis duodecim portis (Ap 21, 12), sicut nomina duodecim apostolorum et Agni sunt scripta in fundamentis (Ap 21, 14). Unde bene dicuntur esse margarite et ex margaritis, quia singulari cordis et corporis munditia et castimonia candescent tamquam ex rore celitus concepti et coagulati. Margarite enim dicuntur in conchilibus formari ex rore celesti eis imbibito. Sicut etiam margarite sunt parvule, sic ipsi erunt per evangelicam humilitatem et paupertatem parvuli.

umìle [G] (Par. VI, 135)

 

picciola (112); margarita (127); povero (139)

66 [I, 3. 5, tab. XL]

peregrina (Par. VI, 135)

giustizia (121); nequizia (123); Romeo (128); ovra (129); mal cammina (131); ben fare (132); Romeo  (135); giusto (137)

[Ap 17, 1] Et subdit (Ioachim): «Hanc meretricem magnam dixerunt patres catholici Romam non quoad ecclesiam iustorum, que peregrinata est apud eam, sed quoad multitudinem reproborum, qui eandem apud se peregrinantem ecclesiam iniquis operibus impugnant et blasphemant. Non igitur in uno loco querendus est locus huius meretricis, sed sicut per totam aream romani imperii diffusum est triticum electorum, sic per latitudinem eius disperse sunt palee reproborum».

67

greggia

(Par. X, 94)

 

(Inf. XV, 37)

 

 



de li agni (94); mena per cammino (95)

schiera (16); famiglia (22)

[Ap 5, 1] Contra autem apparentem inimicitiam est excessivus et singularis caritatis ardor in reconciliativa consignatione duodecim tribuum Israelis ad altam et gloriosam militiam Christi, et ad hoc ut manifeste appareant esse de singulari familia et domestico grege ovium Christi, et in adductione omnium nationum ad tronum Dei et templum, et ex inhabitatione Dei in illis et familiaritate Agni Dei ad eos, de qua ibi dicitur quod “Agnus, qui in medio troni est, reget illos et deducet eos ad font[es] vite” et cetera (Ap 7, 17), que omnia continet apertio sexta.

68 [III, 2d.1, tab. XVI bis2]

pusillo [L] (Par. XI, 111)

 

mercede (110)

 

 

 

 

 

 

Par. XII, 85

in picciol tempo gran dottor

[si feo

[Ap 11, 18] Unde pro iudicio premiandorum subdit: “et reddere mercedem”, scilicet glorie, “servis tuis prophetis”, id est sanctis maioribus qui aliquos docuerunt et rexerunt, “et sanctis et timentibus nomen tuum”, id est sanctis minoribus. Vel hoc secundum dicit communiter pro omnibus sanctis quos subdividit in maiores et minores, dicens: “pusillis et magnis”. Vel, secundum Ricardum, hoc exponendo subiunxit. Nam le “pusillis” correspondet “timentibus”, et le “magnis” dicitur pro “prophetis”, id est pro sanctis doctoribus, secundum illud Matthei V°: “Qui fecerit et docuerit, hic magnus vocabitur in regno celorum” (Mt 5, 19).

69

[Ap 3, 17] Contra sufficientiam vero dicit: “et pauper”. Pauper enim dicitur qui caret non solum sufficientia sed etiam necessariis, unde et pauper dicitur quasi parum de re habens. Item divitiis congregandis et conservandis et dispensandis solet adesse solers prudentia et providentia congregandi et conservandi et dispensandi. Divites communiter etiam regunt civitates et ad potentum consilia solent convocari. Unde et per simile divites in spiritualibus sunt prudentes et scientes consilia summi Dei. Contra hoc autem subditur: “et cecus”.

[Ap 5, 1] Contra vero inopiam est eiusdem doctrine refectivus et copiosissimus sapor. Sicut enim mercatio sapientie per fidele studium scripturarum refertur ad doctores, et statera dolosi erroris, a recta equilibratione veritatis claudicans, respicit hereticos, sic spiritalis sapor et refectio eiusdem sapientie Christi refertur ad anachoritas, tantam eisdem sufficientiam tribuens ut nichil exterius querere viderentur nec aliquo exteriori egere, propter quod quasi nudi et soli in solitudinibus habitabant spiritalibus divitiis habundantes.

sufficïente (Par. XIII, 96)

 

re, senno (95); re (96)

inòpe* (Par. XIX, 111)

 

ricco (111); regi (112)

70

crebra* [L] (Par. XIX, 69)

 

facei cotanto (69)

[Prologus, Notabile V] […] non tamen sic crebra et expressa mentio fit […]

71 [Il terzo stato, tab. II.7]

lapilli* (Par. XX, 16)

 

lucidi (16)

[Ap 2, 17] “et dabo ei calculum lucidum” […] Calculus autem, id est lapillus parvulus et solidus […]

72 [Il terzo stato, tab. II.5 bis]

lucido (Purg. XV, 69)

 

amore (68); tanto si dà (70)

[Ap 2, 17] […] “et dabo ei calculum lucidum” […] Calculus autem, id est lapillus parvulus et solidus, pedibus sepe calcatus, est homo Christus pro nobis humiliatus et exinanitus, luce gratie et glorie et deitatis [per]fusus, in quo est nomen novum. Nichil enim magis novum quam quod Deus sit homo et homo Deus, et quod Deus tantum amaverit hominem lapsum et ab ipso iuste dampnatum quod dederit se ei […]

73 [Il terzo stato, tab. I.3]

imaginar (Purg. XVII, 43)

 

 

nova luce (41)

[Ap 2, 17] Tertia (victoria) est victoriosus ascensus super phantasmata suorum sensuum, quorum sequela est causa errorum et heresum. Hic autem ascensus fit per prudentiam effugantem illorum nubila et errores ac impetus precipites et temerarios ac tempestuosos. Hoc autem competit doctoribus phantasticos hereticorum errores expugnantibus, quibus et competit premium singularis apprehensionis et degustationis archane sapientie Dei, de quo tertie ecclesie dicitur: “Vincenti dabo manna absconditum, et dabo ei calculum lucidum, et in calculo nomen novum scriptum, quod nemo novit, nisi qui accipit”.

74 [III, 1d, tab. VIII-4]

[Ap 3, 3] Deinde comminatur eidem iudicium sibi occulte et inopinate superventurum si non se correxerit, unde subdit: “Si ergo non vigilaveris, veniam ad te tamquam fur”, qui scilicet venit latenter et ex improviso ut bona auferat et possessorem occidat. Unde subdit: “et horam nescies qua veniam ad te”. Iustum enim est ut qui se ipsum per negligentiam et torporem nescit, nesciat horam iudicii sui et exterminii.

[Ap 16, 15] Quia vero Deus tunc ex improviso et subito faciet hec iudicia, ideo subdit: “Ecce venio sicut fur” (Ap 16, 15). Fur enim venit latenter ad furandum, ne advertat hoc dominus cuius sunt res quas furatur. Non autem dicit ‘veniam’ sed “venio”, et hoc cum adverbio demonstrandi, ut per hoc estimationem de sua mora nobis tollat et ad adventum suum nos attentiores et vigilantiores et timoratiores reddat.

nescïa* [L] (Par. XXVI, 74)

sùbita [L] vigilia [L] (74); la stimativa* [L] (75)

75 [III, 8, tab. LXXXIV quater]

concipio [L] (Par. XXVII, 63)

procedetter (37); bocca (65)

[Ap 8, 3] Et ultra hoc addit ipsorum ad docendum et intonandum providam et idoneam applicationem, iuxta quod habentes tubas tunc se parant ad tubicinandum quando tube calamos componunt, ac deinde tubam sic compositam applicant ori suo, ac deinde interno flatu inflant ora et tandem perflant tubas flatu oris sui. Sic enim doctores primo ex scripturis sacris componunt et ordinant certas materias, ac deinde per igneas meditationes concipiunt et emittunt spiritalem intelligentiam, que est similis flatui procedenti ex tuba. Nam spiritalis intellectus sic progreditur de corde littere sicut flatus ex tuba.

76 [La settima visione, VII]

testo [L] (Par. XXVII, 118)

 

tegna in (118); le radici (119)

[incipit] Eo ipso autem quod doctrina novi testamenti probat se ipsam contineri in veteri sicut nucleum in testa et pullum in ovo et fructum in semine vel radice et sicut lumen in lucerna lucente in loco caliginoso, eo ipso promovetur luna, id est vetus lex et scriptura, in lucem solis.

77 [III, 12. 5, tab. CXXVIII]

paroffia* (Par. XXVIII, 84)

 

 

ogne (84)

[Ap 18, 17] Item super illo: “Et omnis gubernator” et cetera dicit (Ioachim) quod ‘omnis’ in sacra scriptura non semper universaliter sumitur, sed pro multis, et ‘nemo’ pro paucis, et quod sicut per reges et per negotiatores terre designantur episcopi et sacerdotes implicati negotiis Babilonis ut divites fiant, sic per gubernatores designantur abbates seu prelati cenobiorum. Monasteria enim sunt naves spirituales. Sunt enim aliqui naute qui navigant in longinquum, et alii sunt operarii qui non longe navigant sicut piscatores, quia quidam monachorum in civitatibus manent, quidam vero parrochias in villulis habent.

78 [III, 12. 5, tab. CXXVIII]

villa [G]

(Inf. I, 109)

(Inf. XXIII, 95)

 

ogne (109)

gran (95); crucifisso in terra (111)

[Ap 11, 8] Sequitur (Ap 11, 8): “Et corpora eorum iacebunt in plateis civitatis magne, que spiritualiter vocatur Sodoma et Egiptus, ubi et Dominus eorum crucifixus est”. Ioachim dicit quod si per istos duos intelliguntur duo ordines sanctorum, tunc per “civitatem magnam” intelligitur regnum huius mundi et per plateas illi homines qui sibi elegerunt vias latas ducentes ad perditionem (cfr. Mt 7, 13), in quibus iacebunt mortua corpora sanctorum quia spiritales intellectus scripture sacre morientur in eis, interfectis a bestia predicatoribus veritatis et prostrata, secundum Danielem, veritate in terra (cfr. Dn 8, 12). Referendo autem hec specialiter ad duas personas, tunc gens illa in qua sunt occidendi vocatur per participationem perfidie “civitas magna”, quia una est civitas omnium reproborum, et eadem participatione dicitur “Dominus eorum” ibi “crucifixus” esse.

 

79 [La settima visione, Introduzione, 2. 2]

[Ap 22, 1-2] “Et ostendit michi fluvium” (Ap 22, 1). Hic sub figura nobilissimi fluminis currentis per medium civitatis describit affluentiam glorie manantis a Deo in beatos. Fluvius enim iste procedens a “sede”, id est a maiestate “Dei et Agni”, est ipse Spiritus Sanctus et tota substantia gratie et glorie per quam et in qua tota substantia summe Trinitatis dirivatur seu communicatur omnibus sanctis et precipue beatis, que quidem ab Agno etiam secundum quod homo meritorie et dispensative procedit. Dicit autem “fluvium” propter copiositatem et continuitatem, et “aque” quia refrigerat et lavat et reficit, et “vive” quia, secundum Ricardum, numquam deficit sed semper fluit. Quidam habent “vite”, quia vere est vite eterne. Dicit etiam “splendidum tamquam cristallum”, quia in eo est lux omnis et summe sapientie, et summa soliditas et perspicuitas quasi cristalli solidi et transparentis. Dicit etiam “in medio platee eius” (Ap 22, 2), id est in intimis cordium et in tota plateari latitudine et spatiositate ipsorum.
“Ex utraque parte fluminis lignum vite”. Ricardus construit hoc cum immediate premisso, dicens quod hoc “lignum” est “in medio platee”. Et certe tam fluvius quam lignum vite, id est Christus, est “in medio eius”, id est civitatis, iuxta quod Genesis II° dicitur quod “lignum vite” erat “in medio paradisi” (Gn 2, 9). Una autem pars seu ripa fluminis est ripa seu status meriti quasi a sinistris, dextera vero pars est status premii; utrobique autem occurrit Christus, nos fruct[u] vite divine et foliis sancte doctrine et sacramentorum reficiens et sanans. Per folia enim designantur verba divina, tum quia veritate virescunt, tum quia fructum bonorum operum sub se tenent et protegunt, tum quia quoad vocem transitoria sunt. Sacramenta etiam Christi sunt folia, quia sua similitudine obumbrant fructus et effectus gratie quos significant et quia arborem ecclesie ornant. Vel una pars fluminis est suprema, altera vero pertingit usque ad infimum sensuum et corporum. Nam non solum celum, sed etiam terra plena est gloria et maiestate Dei, unde beatis ex utraque parte occurrit Deus et specialiter Christus homo, qui secundum corpus se visibilem exhibet in ripa inferiori et suam deitatem et animam in ripa superiori. Affert autem “fructus duodecim per menses singulos”. Et sic, cum sint duodecim menses, sunt duodecies duodecim, tum quia duodecim apostolorum exemplo et doctrina semper suam ecclesiam reficit, tum quia hic et in patria superhabundanter affert fructus gratie et glorie, quod per duodenarium significatur, qui est numerus habundans: nam ex suis partibus aliquotis superexcrescit in sedecim. […]

 

mea [L] (Par. XIII, 55)

mei [L] (Par. XXIII, 79)

splendor (53); viva luce (55); legno (70); frutta (71)

ombra (81); s’avviva (113); riva (115); appariva (117)

deriva (diriva)**

(Inf. VII, 102)

(Purg. XXXIII, 127)

(Par. II, 142)

(Par. IV, 116)

 

riva (100)

ravviva (129)

avviva (140); vita (141); viva (144)

ver (114); santo rio (115); ver (116); uno e altro (117); diva (118); m’avviva (120)

si diriva**

(Inf. XIV, 122)

(Par. XXX, 87)

 

vivagno (123)

rivera (61); due rive (62); fiumana, vive (64); fiume (76); di lor vero umbriferi (78)

80 [III, 10. 1, tab. XCIV bis]

contenenza* [L] (Par. XXXIII, 117)

profonda, chiara, sussistenza (115); alto (116); iri 2 (118); reflesso (119); in te sidi (124)

[Ap 4, 2-3] Quoniam autem presentatio seu descriptio summe magnificentie et reverentie et sapientie maiestatis Dei et assistentium sibi plurimum confert ad advertendum profundam et altam et gloriosam continentiam huius libri a Dei dextera tenti, idcirco in prima parte magnificatur Dei maiestas ex septem. Primo scilicet ex sue sedis alta eminentia. Secundo ex Dei admirabili forma, ibi: “Et qui sedebat” (Ap 4, 3). Tertio ex sue sedis archuali refulgentia, ibi: “Iris erat” (ibid.). […] Sexto ex septem lampadum et maris preclari obsequiosa seu adornatoria ante sedem coassistentia, ibi: “Et septem lampades” (ibid.). […] Dicit ergo (Ap 4, 2): “Et ecce sedes posita erat in celo, et supra sedem sedens”, scilicet erat. Deus enim Pater apparebat ei quasi sub specie regis sedentis super solium. Per hanc autem sedem significatur primo altissima stabilitas essentie Dei, in qua et per quam Deus maiestative existit. Secundo quelibet mens sancta et precipue perfecta, inter quas prima est Christi mater. […] (Ap 4, 3) “Et iris erat in circuitu sedis similis visioni [s]maragdine”, id est viridis coloris smaragdi. Smaragdus enim est gemma cui, secundum Isidorum et Papiam, nichil viridius comparatur. Nam virentes herbas et frondes exsuperat et intingit circa se viriditate repercussum aerem, soloque intuitu implet oculos nec satiat, est enim gratiosissima visui.

81 [IV, 2, tab. 2. 8]

indige* [L] (Par. XXXIII, 135)

vista nova (136)

[Ap 4, 2] “Et statim fui in spiritu”; aut per reiterationes huiusmodi sublevationum designat quamlibet visionum cum suis obiectis habere propriam et novam arduitatem, et quod ad quamlibet videndam indigebat superelevari a Deo ad illam.

82 [II, 7, tab. XXX]

[Ap 22, 17] Septimo loquitur ut invitator omnium ad prefatam gloriam, et hoc tam per se quam per ecclesiam et eius doctores, unde subdit (Ap 22, 17): “Et sponsus”, id est, secundum Ricardum, Christus (quidam tamen habent “Spiritus”, et quidam correctores dicunt quod sic habent antiqui et Greci, ut sic Christus tam per se quam per Spiritum suum et eius internam inspirationem ostendat se invitare), “et sponsa”, id est generalis ecclesia tam beata quam peregrinans vel contemplativa ecclesia, “dicunt: veni”, scilicet ad nuptias. Ideo enim dixit “sponsa”, ut innueret nos invitari ad gloriosam cenam nuptiarum Agni. “Et qui audit”, scilicet hanc nostram invitationem, id est qui est de hiis sufficienter doctus; vel “qui audit”, id est recte et obedienter credit et opere perficit, “dicat”, scilicet unicuique vocandorum: “veni”, scilicet ad cenam et civitatem beatam. Deinde ipse Christus per se liberaliter invitat et offert, dicens: “Et qui sitit veniat, et qui vult accipiat aquam vite gratis”. Quia nullus cogitur nec potest venire nisi per desiderium et voluntarium consensum, ideo dicit “qui sitit et qui vult”.

’l velle (Par. XXXIII, 143)

voglia, venne (141); disio (143)

83 [III, 12. 3, tab. CXXV quinquies]

[Ap 21, 17] Si obicias quod civitas habens duodecim milia stadia non potest contineri infra muros centum quadraginta quattuor cubitorum, ad hoc est triplex responsio. […] Tertia est quod in visionibus propter diversa misteria potest una vice videri unum et alia vice aliud, quod secundum rem non potest simul esse cum primo, sicut super Ezechielem de quattuor rotis Ezechielis secundum unam opinionem ostendi. Nota tamen quod si quodlibet latus habuit centum quadraginta quattuor cubitos, tunc videtur quod spatium a porta ad portam et a portis extremis ad angulos lateris habuit triginta sex cubitos. Nam quater triginta sex faciunt centum quadraginta quattuor. Si vero quattuor latera insimul habuerunt tantum centum quadraginta quattuor cubitos et unumquodque latus triginta sex, tunc a porta ad portam essent novem cubiti, et consimiliter a portis extremis usque ad angulos lateris. Nam quater novem faciunt triginta sex, sed tunc semper mensura hec inciperet a medio porte, quia spatium portarum includeretur infra triginta sex cubitos lateris. Quilibet autem istorum modorum et numerorum est aptus misteriis. Consimiliter etiam potes videre quod, secundum litteralem corticem huius visionis, non sufficiunt duodecim lapides pro fundamentis muri tante civitatis, et maxime tales quales communiter sunt duodecim gemme hic nominate. Una etiam margarita vel duodecim communiter non sufficerent, ne dicam pro magna, nec etiam pro minima porta tante urbis. Unde patet quod in visionibus multa monstruosa vel inusitata cum usitatis miscentur, prout expedit misteriis et sublevationi contemplantium vel legentium in stuporem, et ut ex hoc magis pateat ea que monstrantur potius esse mistica quam litteralia.

lettor[e]

(Inf. XXV, 46)

(Purg. IX, 70)

(Purg. XXXI, 124)

 

 (Par. X, 7)

 

maraviglia (47); ’l vidi (48); levate (49)

io innalzo (70); ti maravigliar (72)

or con altri, or con altri reggimenti  (123); mi maravigliava (124); vedea (125); stupore (127)

leva, rote (7); la vista (8)

84 [III, 8, tab. LXXVIII, LXXXIII]

[Ap 10, 4-7] Sequitur (Ap 10, 4): “Et ego scripturus eram, et audivi vocem de celo dicentem: signa”, id est quasi sigillo firmo in tuo corde claude illa “que locuta sunt septem tonitrua, et noli ea scribere”. Hic demonstratur primo pium desiderium spiritalium discipulorum ad propalandum omnibus spiritales sensus septem tonitruorum in eorum cordibus vehementer et stupende resonantium. Secundo monstratur quomodo a Christo et eius Spiritu et a sanctis doctoribus prohibentur ne pandant ea homini carnali et animali quibus non licet talia loqui, iuxta illud Christi: “Vobis datum est nosse misterium regni Dei, ceteris autem in parabolis” (Lc 8, 10), et “nolite sanctum dare canibus neque porcis” (Mt 7, 6). Sunt enim quedam sic omnibus communia quod sunt omnibus publice predicanda, quedam vero non sunt omnibus dicenda et precipue ante tempus, iuxta illud Matthei XVII° (Mt 17, 9): “Nemini dixeritis visionem, donec Filius hominis a mortuis resurgat”. Unde et sub sexto signaculo veteris testamenti dicit angelus Danieli: “Tu autem, Daniel, claude sermones et signa librum usque ad tempus statutum” (Dn 12, 4), quod quidem erat sexta etas in qua apparuit Christus, et precipue sextus status ecclesie sue in quo liber erat plenius aperiendus, non tamen malivolis aut indispositis. Ante enim mortem magni Antichristi oportebit multa tunc sanctis aperta claudere emulis et etiam fidelibus vel adhuc animalibus.
Sequitur (Ap 10, 5): “Et angelus, quem vidi stantem supra mare et supra terram, levavit manum suam in celum (Ap 10, 6) et iuravit per viventem in secula seculorum, qui creavit celum et ea que in illo sunt, et terram et ea que in ea sunt, et mare et ea que in eo sunt, quia tempus amplius non erit; (Ap 10, 7) sed in diebus vocis septimi angeli, cum ceperit tuba canere, consumabitur misterium Dei, sicut evangelizavit per servos suos prophetas”. Iuramentum hoc designat vehementem certitudinem et assertionem quod tempus huius seculi omnino finietur in tempore septime tube. Non enim intendit quod post hoc iuramentum suum non sit tempus amplius, sed quod in voce septimi angeli consumabitur. Iurat autem hoc ita fortiter, tum ad fortius perterrendum malos et terrendo convertendum ad penitentiam, tum ad consolandum electos multiplicibus persecutionibus et miseriis vexaturos et de exilio et carcere huius vite cupientes exire et ad eternam patriam iugiter suspirantes. […] Sumendo vero tubicinium septimi angeli respectu pacis que erit in ecclesia post mortem Antichristi, tunc est sensus quod tempus afflictionis et laboris sex priorum statuum, quasi sex dierum quibus laborare et operari oportet, cessabit in sabbato et requie septimi status, tuncque “consumabitur misterium” per prophetas [pre]nuntiatum quantum in hac vita consumari debet. Et sic exponit hoc Ioachim, subdens quod post tempus sex apertionum huius sexte etatis manet «tempus, ut ait angelus Danieli, quale non fuit ex eo tempore quo ceperunt homines esse in terra (cfr. Dn 12, 1), tempus utique septimi angeli, cui benedicet Dominus dans in eo pacem et letitiam sustinentibus se». […] Nota etiam quod sicut nos iuramus levando et ponendo manum super altare vel super librum evangeliorum, tamquam protestantes nos per sanctitatem altaris vel evangelii iurare, sic iste angelus iurat levando manum ad celum, id est per altam protestationem celestis ecclesie et Dei habitantis in ea, et etiam quia demonstratio celestis mansionis et eternitatis multum confirmat tempus huius seculi [c]eleriter transiturum. Hinc etiam est quod iurat “per viventem” in eternum, ubi etiam signanter specificat tria per ipsum creata, scilicet “celum”, tamquam electis querendum et tamquam locum in quo est eorum gloria consumanda; deinde “terram” cum existentibus in ea, et tertio “mare” cum existentibus in eo, quasi dicat: iuro per eum qui creavit terram fidelium et mare nationum infidelium, quibus utrisque nunc ego predico ed ad eternam gloriam invito. Unde et tenebat pedem unum super terram et alium super mare.

giurare**

(Inf. XIII, 74: vi giuro)

(Inf. XVI, 128: ti giuro)

(Purg. V, 65: sanza giurarlo)

(Purg. VIII, 127: io vi giuro)

(Purg. X, 40: giurato si saria)

(Purg. XXI, 116: scongiura)

(Purg. XXVI, 109: giuraro)

(Purg. XXIX, 149: giurato avria)

(Par. XXIV, 105: ti giura)

 

conforti (77); incarcerato (87)

chiuder le labbra (125); tacer (127)

pace (61)

s’io di sopra vada  (127)

pace (35); aperse, divieto (36); tace (39)

taci (104); mi fa tacer (116)

tempo non è di dire (90); l’affermar  (105)

di sopra  (150)

t’assicura  (103)

85 [III, 10, tab. XCV; La settima visione, I. 1]

patire

(Purg. XXV, 47: patire)

(Par. II, 38: patio)

 

 

 

fare (47)

ne ricevette recepe (35)

[Ap 3, 7] Hinc etiam est quod Christus plus commendat promissiones suorum donorum factas angelo sexto quam merita ipsius sexti. Consurgitque ex hoc quoddam mirabile et valde notabile, videlicet quod status sextus quanto maior erit precedentibus in susceptione gratiarum et familiarium signorum amoris Christi ad eum, tanto habebit unde plus Christo et statibus precedentibus humilietur, quia potius prefertur eis in pati seu recipere quam in agere vel dare, et potius in felicitate hab[ente] speciem premii quam in laborioso opere habent[e] rationem meriti. Hec tamen per anthonomasiam et per quandam appropriationem sunt intelligenda, alias omnia in viris perfectis omnium statuum reperiuntur. Unde et ista sexta singulariter laudatur de patientia (cfr. Ap 3, 10).

86 [III, 2b, tab. XI-9]

[Ap 3, 5; Va victoria] Super quo nota quod deleri de libro vite non ponit in Deo aliquam mutationem vel corruptionem, sed solum ex parte obiecti. Quidam enim sunt ibi scripti secundum presentem iustitiam suam, per quam sunt digni vita eterna et a Deo ordinati ad illam, ita quod si non caderent a gratia infallibiliter assequerentur illam. Pro quanto autem per casum ab illa deletur hec ordinatio, pro tanto dicuntur deleri de libro vite; et per contrarium quanto magis crescunt et perseverant in gratia, tanto magis dicuntur scribi in libro vite.

[Ap 2, 1; Va ecclesia] Vocatur autem congrue hec ecclesia Sardis, id est principium pulchritudinis, tum quia in suis paucis incoinquinatis habet singularem gloriam pulchritudinis, quia difficillimum et arduissimum est inter tot suorum luxuriantes se omnino servare mundum; tum quia primi institutores quinti status fuerunt in se et in suis omnis munditie singulares zelatores, suorumque collegiorum regularis institutio, diversa membra et officia conectens et secundum suas proportiones ordinans sub regula unitatis condescendente proportioni membrorum, habet mire pulchritudinis formam toti generali ecclesie competentem, que est sicut regina aurea veste unitive caritatis ornata et in variis donis et gratiis diversorum membrorum circumdata varietate.

[Ap 3, 1; Va ecclesia] Respectu vero quinti status ecclesiastici, talem se proponit quia quintus status est respectu quattuor statuum precedentium generalis, et ideo universitatem spirituum seu donorum et stellarum seu rectorum et officiorum se habere testatur, ut qualis debeat esse ipsius ordinis institutio tacite innotescat. Diciturque hec ei non quia dignus erat muneribus ipsis, sed quia ipsi et semini eius erant, si dignus esset, divinitus preparata. Unde et Ricardus dat aliam rationem quare hec ecclesia dicta est “Sardis”, id est principium pulchritudinis, quia scilicet sola initia boni non autem consumationem habuit, et solum nomen sanctitatis potius quam rem. Supra vero fuit alia ratio data. Respectu etiam prave multitudinis tam huius quinte ecclesie quam quinti status, prefert se habere “septem spiritus Dei et septem stellas”, id est fontalem plenitudinem donorum et gratiarum Spiritus Sancti et continentiam omnium sanctorum episcoporum quasi stellarum, tum ut istos de predictorum carentia et de sua opposita immunditia plus confundat, tum ut ad eam rehabendam fortius attrahat.

fallire

(Inf. XV, 56: non puoi fallire)

(Purg. VI, 35: non falla)

(Purg. XXXI, 52: ti fallio)

(Par. VII, 80: falla)

(Par. XVI, 15: fallo)

 

 

 

se tu segui (55)

ché cima di giudicio non s’avvalla  (37)

le belle membra (50)

tutte queste dote  (76); caggia (78); dignità (82); nel seme suo, dignitadi (86)

persevra (11); scritto (15)

87 [I, 2. 4, tab. VI; III, 12, tab. CXXX]

[Ap 8, 7; IIIa visio, Ia tuba] “Grando” significat duritiam et pertinaciam Iudeorum, que ad predicationem Christi et apostolorum fuit fortius congelata et indurata, sicut ad Moysi verba et signa Pharao fortius induravit cor suum. “Ignis” vero significat zelum et flammam maligne ire et invidie, qua Christo et apostolis predicantibus [et] prodigia facientibus acrius exarserunt contra ipsos et contra doctrinam eorum. Predicta autem duritia et flamma fuerunt coniuncta et commixta cum “sanguine”, id est cum crudeli occisione et persecutione Christi et suorum.
Per “terram” autem significatur hic Iudea, quia sicut terra habitabilis fuit segregata a mari et discooperta aquis, ut posset homo habitare in ea et ut ipsa ad usum hominis posset fructificare et herbas et arbores fructiferas ferre, sic Deus mare infidelium nationum et gentium separaverat a terra et plebe Iudeorum, ut quiete colerent Deum et facerent fructum bonorum operum, et ut essent ibi simplices in bono virentes ut herbe, et perfecti essent ut arbores grandes [et] solide et fructuose. […] Per “fenum” vero “viride” designantur simpliciores et imbecilliores, qui per bonam vitam virides videbantur et forsitan prius erant.
[cap. XI, Ia tuba moraliter exposita] Moraliter vero possunt sic exponi hec septem predicta tubicinia. Primus enim angelus tubicina[t] contra inordinatum sui amorem. Amor enim sui est fundamentum omnium affectuum, sicut terra est fundamentum herbarum et arborum. Due autem partes eius sunt bone, scilicet amare Deum sibi et amare se Deo et suis. Tertia vero pars, scilicet amare se carnaliter seu propter se est mala, et quanto plus voci divine rebellat tanto plus induratur quasi grando et accenditur quasi ignis et corruptioni carnis et impietati quasi sanguini commiscetur.

[Ap 9, 4; IIIa visio, Va tuba] Deinde de cohibitione subdit: “et preceptum est illis ne lederent fenum terre neque omn[e] viride neque omnem arborem, nisi tantum homines, qui non habent signum Dei in frontibus suis” (Ap 9, 4). Per fenum” et per ceteras herbas virentes designantur simplices, humilitatem et virorem fidei et vite honeste et pie servantes; per “arbores” vero perfectos et solidiores facientes magnos fructus. Non permittit ergo Deus istos ledi, nisi ipsi prius per pravum consensum se ipsos lederent et reprobarent. Quamdiu autem in sua bonitate permanendo illis non consentiunt, tota temptatio et tribulatio quam ab illis patiuntur proficit eis ad meritum et premium et ad virtuosum exercitium, et ideo non nocet eis, immo per accidens seu materialiter prodest.

[Ap 7, 10-12; IIa visio, apertio VIi sigilli] “Et clamabant voce magna” (Ap 7, 10), id est magna devotione, “dicentes: Salus Deo nostro”, id est salus nostra non nobis ascribatur, quia non est a nobis, sed ascribatur illi a quo est, scilicet “Deo nostro, qui sedet super tronum”, id est divinitati magnifice regnanti, “et Agno”, id est Christo homini. […] “Et omnes angeli stabant in circuitu troni” (Ap 7, 11), tamquam scilicet famulantes regie maiestati Dei, et quasi eius exteriorem superficiem apprehendentes potius quam totalem immensitatem sue infinite et incomprehensibilis profunditatis, vel “in circuitu troni”, id est ad custodiam et protectionem ecclesie; “et seniorum et quattuor animalium, et ceciderunt in conspectu troni in facies suas”, scilicet se profunde humiliando Deo, “et adoraverunt Deum (Ap 7, 12) dicentes: Amen”, id est vere sic sit  et fiat  sicut hec sancta turba decantat et orat.

 

Italia (Inf. I, 106)

           (Inf. IX, 114)

 

umile; fia  salute (106)

terra (104); fiamme (118); accesi (119); duri (122)

italica (Par. XI, 105)

frutto, erba (105); sasso (106)

 

(d’) Italia (Par. XXI, 106)

 

sassi (106)

’l   (Inf. XXXIII, 80)

 

indurasse (Purg. I, 104)

 

che facesse  (103); aver vita (104); però ch’a le percosse non seconda  (105)

88 [II, 2, tab. V-4]

[Ap 16, 10-11; Va visio, Va phiala] Per hanc autem “sedem bestie” principaliter designatur carnalis clerus in hoc quinto tempore regnans et toti ecclesie presidens, in quo quidem bestialis vita transcendenter et singulariter regnat et sedet sicut in sua principali sede et longe plusquam in laicis plebibus sibi subiectis. Et quia, secundum Ioachim, tales supra modum ambiunt regnare super fratres suos instar diaboli, qui est rex super omnes filios superbie, et quia quoad speciem habitus videntur esse unius ordinis cum eis, qui super eos effundunt phialas ire Dei, ideo magis indigne ferunt quod quasi a coequalibus vel etiam inferioribus increpantur. Et ideo, secundum eundem, efficitur regnum eius tenebrosum, tum quia ambitio cecat oculos eorum, tum quia odium, quod concipiunt contra eos qui se increpant, aufert omnino lumen ab oculis eorum. Quia etiam tales, quando a viris spiritualibus impediti non possunt obtinere quod cupiunt, pre dolore cordis in detractionem eorum, qui se increpant, protinus erumpunt, ideo sequitur: “Et commanducaverunt linguas suas pre dolore”. Lingue, secundum Ioachim, dicuntur hii qui habent ignem zeli Dei et ardorem loquendi contra iniurias Dei, quas increpati ab eis commanducant cum non metuunt detrahere ipsis. Vel, secundum Ricardum, linguas suas pre dolore comedunt quia proprium sermonem per invidiam et detractionem corrumpunt. Vel linguam propriam comedunt, quia intra se pre livore invidie tabescunt et se ipsos ac sui gaudii quietum saporem omnino destruunt et corrodunt. “Et blasphemaverunt Deum celi pre doloribus et vulneribus suis” (Ap 16, 11), id est pre livoribus invidie et vulneribus confessionis per confusivas increpationes sanctorum inflictis. Deum autem blasphemant, cum divinam gratiam et veritatem et divinum zelum sanctorum odiunt et maledicunt. “Et non egerunt penitentiam ex operibus suis” scilicet malis, immo, supple, amplius obstinati sunt in illis peragendis. Potest etiam effusio huius phiale exponi de pluribus corporalibus bellis et exterminiis temporalis regni ecclesie in hoc quinto tempore factis, ex quo multi per impatientiam se corroserunt et Deum blasphemaverunt.

[Ap 9, 8; IIIa visio, Va tuba] Pro quinta (proprietate locustarum) dicit: “Et dentes e[a]rum sicut dentes leonum erant”, tum per crudelitatem detractionum vitam et famam alienam corrodentium et precipue suorum emulorum, tum propter impiam rapacitatem temporalium.

[Ap 9, 9; IIIa visio, Va tuba] Per alas autem locustarum designantur hii qui apud eos vocantur perfecti, qui quando veniunt ad conflictum sicut stridentes et rugientes disseminant verba sua, ut videantur superare verbis quos non possunt vincere ratione.

 

(si) manduca (Inf. XXXII, 127)*

manicar (Inf. XXXIII, 60)*

li denti (128); si rose (130); bestial (133); odio, ti mangi (134)

per lo dolor (58); cieco (73); riprese ’l teschio misero co’ denti (77)

Ma se le mie parole esser dien
[seme
(Inf. XXXIII, 7)

dolor, ’l cor (5); infamia, i’ rodo (8)

 Sòstati tu ch’a l’abito ne sembri
 essere alcun di nostra terra                                                       [prava.
(Inf. XVI, 8-9)

…………………….. ma fiorentino
mi sembri  veramente quand’ io t’odo.

(Inf. XXXIII, 11-12)

E questi sette col primaio stuolo
erano abitüati …………………….

(Purg. XXIX, 145-146)

89

[Ap 2, 5; Ia visio, Ia ecclesia] Non enim potest homo in eodem  fixus diutius stare. Quoniam qui ad primam caritatem non revertitur, cito eius candelabrum de loco suo transfertur, quia bona intentio boni operis, quod per candelabrum designatur sicut intentio per lucem ipsius, cito in malam commutatur. Sicque opus argenteum transit in ereum, quia quod prius agebat ex veritate, ad laudem hominum resolutus, agit postmodum pro humano favore. Sed talis non potest diu latere; cum enim ceperint venter et femora apparere, id est eius turpitudo et malitia denudari, tunc incipit mox suis laudatoribus sordescere et de die in diem magis magisque vilescere, propter quod incipit illis irasci et indignari et eos crudeliter persequi, quibus multum placere studuerat. Sicque es sonorum mutatur in ferrum asperum et durum. Tales autem, sicut sunt prompti et audaces ad mala inferenda, sic sunt pusillanimes et supra modum impatientes ad toleranda illata, ut recte mirari possis quomodo convenire possit ferrum cum testa, id est crudelitas cum tanta impatientia. Hic est casus factus per gradus ab auro in fictilem testam, quod Ieremias deplorat dicens: “Filii Sion incliti et amicti auro primo, quomodo reputati sunt in vasa testea, opus manuum figuli” (Lm 4, 2)».

[Ap 3, 2; Ia visio, Va ecclesia] Vel, secundum Ricardum, “confirma cetera” opera tua que nondum sunt mortua, sunt tamen cito moritura nisi evigiles ad tui correctionem et ad illorum bonorum operum confirmationem. Maiora enim opera caritatis et humilitatis erant iam mortua in ipso; minora vero, que etsi salutem non contineant tamen ad salutem adiuvant, ut est scientia scripturarum et predicatio et doctrina et consimilia,erant moritura nisi resurgeret ad principalia et necessaria bona. Iusto enim iudicio qui maiora, que ad salutem sunt necessaria, custodire contempnit minora, ad salutem utilia, funditus amittit. Sunt enim nonnulli qui ea quibus apud homines videntur magni magis diligunt, et ea sine quibus in conspectu Dei iustificari non possunt parvipendunt, querentes de minimo crescere et de maximo minui. Qui autem maiora coram Deo negligit, minora etiam coram hominibus iuste perdit.

merda (Inf. XXVIII, 27)

 

già, perdere (22); si trulla (24); le minugia (25); la corata pareva e ’l tristo sacco (26)

 

90 [III, 9, tab. XCI]

[Ap 11, 4; VIa tuba] “In conspectu Domini terre stantes”, id est tam per singularem contemplationem quam per prompte obedientie et obsequii famulatum semper Deo assistentes. Et secundum Ioachim, ideo tam hic quam in Zacharia, capitulo scilicet IIII° (Zc 4, 14), dicitur de istis quod sunt “in conspectu Domini terre stantes”, quia ad hoc venturi sunt et ante faciem Christi ituri, ut annuntient advenisse tempus in quo oportet regnare Filium Dei in universa terra, ita ut tamquam de candelabris lucentibus illuminentur homines et tamquam de lampadibus oleo sancto plenis inungantur corda electorum spiritali gratia et doctrina. Vel si per “dominum terre” intelligatur Antichristus tunc usurpatorie dominans terre et terrenis, constat quod isti stabunt coram eo tamquam sibi constanter resistentes et tamquam ipsum auctorizabiliter ex parte Dei monentes, sicut Moyses et Aaron steterunt coram Pharaone et Petrus et Paulus coram Nerone imperatore. Primum tamen videtur magis de mente littere, quia in scriptura non est consuetum quod sancti dicantur stare in conspectu regis mundani, et tamen consuetum est dici stare eos in conspectu Dei.  Preterea hic dicuntur stare in conspectu Domini sicut duo candelabra lucentia seu duo luminaria stant coram uno Domino seu coram altari Dei unum a dextris et aliud a sinistris, vel sicut duo principes vel consiliarii unius magni regis stant et incedunt coram eo unus a dextris et alius a sinistris.

usurpa (Par. XXVII, 22)

in terra (22); ne la presenza del Figliuol di Dio (24)

91  [III, 9, tab. XCI]

[Ap 3, 1-2/4; Ia visio, Va ecclesia] Talem ergo se proponit huic episcopo, quia habebat nomen boni cum esset malus, nec videbatur futurum iudicium formidare, et etiam quia Christus ostendit se nosse quosdam sanctos huius ecclesie occultos et paucos, tamquam omnibus spiritualiter presens et omnia potestative continens. […] Increpans ergo eam dicit: “Scio opera tua” (Ap 3, 1). Non ponitur hic “scio” pro ‘approbo’ sicut in precedentibus ponebatur, sed solum pro illa scientia qua infallibiliter scit omnia mala. “Quia nomen habes quod vivas”, id est famam habes in vulgo quod sis iustus et per vitam gratie vivus, “et tamen mortuus es”, scilicet per culpam mortalem. Vel si erat aperte malus, est sensus quod habebat nomen christiani, quod est nomen vite sancte, non tamen habebat rem eius sed potius oppositum, scilicet mortem culpe. […] (Ap 3, 2) Quare autem monet eum vigilare et moritura opera confirmare, ostendit subdens: “Non enim invenio opera tua plena coram Deo meo”, id est etsi coram hominibus videntur plena virtute et caritate, sunt tamen istis vacua coram Deo. […] Deinde a predicto defectu excipit quosdam illius ecclesie, subdens: “Sed habes pauca nomina in Sardis” (Ap 3, 4). Nomina sumit pro personis quarum nomina sunt. Per nomina etiam intelligit personas merito sue sanctitatis notas Christo. Item proprium donum gratie, quod unusquisque accepit, dat cuique viro quasi proprium nomen ut cognoscatur ex nomine. Caritas autem Dei, in quantum communis omnibus bonis, dat commune nomen sanctis ut vocentur cives Iherusalem.

vacante (Inf. XVI, 99)

vaca (Par. XXVII, 23)

proprio (94); si chiama (97); nome (99)

mio (22, 232)

92

puzzo (Inf. XI, 5)

           (Inf. XXIX, 50)

 

           (Purg. XIX, 33)

 

profondo, abisso (5)

i mali  (48); tutti  (49); n’usciva (50); l’aere, malizia (60)

n’uscia (33)

[Ap 9, 1-2; IIIa visio, Va tuba] “Et data est [illi] clavis putei abissi, et aperuit puteum abissi” (Ap 9, 1-2), id est data est eis potestas aperiendi ipsum. Puteus abissi habet infernalem flammam et fumositatem obscuram et profunditatem voraginosam et quasi immensam et societatem demoniacam. […] Secundo tangitur gravitas mali de aperto iam puteo exeuntis, cum ait: “et ascendit fumus putei sicut fumus fornacis magne, et obscuratus est [sol et] aer de fumo putei” (Ap 9, 2). Fumus iste est omne extrinsecum malum opus et signum de cordali flamma luxurie et avaritie et superbie et ire et invidie et  malitiose astutie procedens.

 93 [Il terzo stato, tab. III. 1]

[Ap 5, 1; IIa visio, apertio Vi sigilli] In quinta autem (apertione), contra torporem accidie et otii quinti temporis, quod est sentina  luxurie et omnis iniquitatis, clamant sancti martires eorum sanguinem, id est penales labores et dolores usque ad mortem, vindicari in illos. […]

[Ap 9, 1-2; IIIa visio, Va tuba] “Et data est [illi] clavis putei abissi, et aperuit puteum abissi” (Ap 9, 1-2), id est data est eis potestas aperiendi ipsum. Puteus abissi habet infernalem flammam et fumositatem obscuram et profunditatem voraginosam et quasi immensam et societatem demoniacam. […] Secundo tangitur gravitas mali de aperto iam puteo exeuntis, cum ait: “et ascendit fumus putei sicut fumus fornacis magne, et obscuratus est [sol et] aer de fumo putei” (Ap 9, 2). Fumus iste est omne extrinsecum malum opus et signum de cordali flamma luxurie et avaritie et superbie et ire et invidie et  malitiose astutie procedens.

[Ap 16, 4-6; Va visio, IIIa phiala] “Et tertius angelus” (Ap 16, 4), id est ordo sanctorum zelatorum tertii temporis, “effudit phialam suam super flumina et super fontes aquarum”, id est super doctrinam erroneam doctorum et episcoporum hereticorum, quam ipsi tamquam dulcem aquam bibebant et aliis propinabant. “Effudit”, inquam, non solum ipsam improbando, sed etiam ipsam et eius sectatores et fautores anathematizando et ab omni communion[e] ecclesie catholice sententialiter excludendo. “Et factus est sanguis”, id est per hanc effusionem apparuit esse mortifera et crudelis et abhominabilis. Vel “factus est sanguis”, quia propter hanc plagam effuderunt sanguinem multorum catholicorum et multas persecutiones catholicis intulerunt. Corporaliter autem fuit ad litteram multorum hereticorum sanguis effusus per aliquos catholicos imperatores et principes, et etiam per aliquas nationes gentilium occupantium terras illorum. “Et audivi angelum aquarum” (Ap 16, 5), id est cetum spiritalium doctorum, quorum est fideliter custodire et dispensare seu exponere aquas sacre scripture et catholice doctrine, “dicentem: Iustus es Domine, qui es et qui eras; sanctus, et qui hec iudicasti”, id est qui predictam plagam sanguinis eis tuo iudicio intulisti. Subditque rationem propter quam hoc fuit iustum, scilicet (Ap 16, 6) “quia sanguinem sanctorum”, scilicet martirum, “et prophetarum”, id est sanctorum maiorum seu doctorum, “fuderunt”. Sicut enim dixi, multos fideles ubique terrarum martirizaverunt. “Et” ideo “sanguinem”, id est doctrinam impiam et mortiferam et abhominabilem, “eis dedisti bibere, ut digni sunt”. Secundum enim Ioachim, humanum est aliquando incidere in errorem, sed persequi catholicos pro defensione erroris et effundere eorum sanguinem, sicut fecerunt Arriani, est diabolicum. Et ideo propter hanc culpam accidit excecatio eorum ut biberent potum doctrine sanguinee  et carnalis, contra quam dictum est Petro: “Caro et sanguis non revelavit tibi” (Mt 16, 17).

cloaca  (Par. XXVII, 25)

fatt’ha (25); sangue, puzza  (26); sangue  (58) ; bere  (59)

 

94 [III, 8, tab. LXXXVI]

[Ap 10, 5-7; IIIa visio, VIa tuba] Iuramentum hoc designat vehementem certitudinem et assertionem quod tempus huius seculi omnino finietur in tempore septime tube. […] Nota pulchram concordiam, quia sicut hic sub sexta tuba angelus super mare et super terram iurat quod “tempus amplius non erit”, sic Danielis XI° (cfr. Dn 12, 6-7) sub sexto tempore seu signaculo veteris testamenti vir seu angelus stans super aquas fluminis, elevatis in celum manibus, iurat “per viventem in eternum” quod  “in tempus et tempora et dimidium temporis”, supple: durabit tempus et labor, “et, cum completa fuerit dispersio populi sancti, complebuntur universa hec”. Quid autem designetur per “tempus et tempora et dimidium temporis” tangetur infra super quarta visione (cfr. Ap 12, 14). […] Nota etiam quod ideo sub sexto statu iuratorie predicatur temporis brevitas et quasi finis, quia ex tunc singulariter inclarescet electis quod finis seculi instat et quod Dei opera sunt finali consumationi propinqua. Nota etiam quod sicut nos iuramus levando et ponendo manum super altare vel super librum evangeliorum, tamquam protestantes nos per sanctitatem altaris vel evangelii iurare, sic iste angelus iurat levando manum ad celum, id est per altam protestationem celestis ecclesie et Dei habitantis in ea, et etiam quia demonstratio celestis mansionis et eternitatis multum confirmat tempus huius seculi [c]eleriter transiturum. Hinc etiam est quod iurat “per viventem” in eternum, ubi etiam signanter specificat tria per ipsum creata, scilicet “celum”, tamquam electis querendum et tamquam locum in quo est eorum gloria consumanda; deinde “terram” cum existentibus in ea, et tertio “mare” cum existentibus in eo, quasi dicat: iuro per eum qui creavit terram fidelium et mare nationum infidelium, quibus utrisque nunc ego predico ed ad eternam gloriam invito. Unde et tenebat pedem unum super terram et alium super mare.

[Ap 6, 13; IIa visio, apertio VIi sigilli] Quantum etiam ad tertium initium sexte apertionis, fiet utique grandis terremotus subvertens fidem plurium contra evangelice regule veritatem et contra spiritum vite eius, et ideo tunc “sol” plenius fiet “niger”, et “luna” crudelis ut “sanguis” tam in electos quam in se invicem per seditiones et bella. Unde suscitationem spiritus preibunt in ecclesia quedam bella subvertentia insulas et montes (cfr. Ap 6, 14), id est urbes et regna. Preibunt etiam vel comitabuntur aliqua scismata in clero et religione subvertentia aliquorum status et collegia, unde plures “stelle” cadent per apostasiam de suo statu celesti seu regulari, etiam plures de evangelico statu, qui pre ceteris videbantur stelle. Cuius ratio est quia non erant “ficus” mature per devote caritatis suavitatem, nec parve per humilitatem, sed grosse per inflantem superbiam et immature per interne virtutis defectum, et ideo “a vento” vanitatis et illius temptationis impellentur et corruent a ficulnea sancti status, propter que omnia plures non solum boni, sed etiam mali fortiter perterrebuntur non solum a visu et perpessione tantorum malorum, sed etiam suspicione et expectatione longe maiorum (cfr. Ap 6, 13). Tunc etiam plures signabuntur ad militiam spiritalem, quamvis sint pauci respectu multitudinis reproborum.

fiche  (Inf. XXV, 2)

al fine (1); le mani alzò (2); come dicesse (6); duri (11); superbo (14)

95 [III, 8, tab. LXXXVII]

[Ap 10, 5-7; IIIa visio, VIa tuba] Sequitur (Ap 10, 5): “Et angelus, quem vidi stantem supra mare et supra terram, levavit manum suam in celum (Ap 10, 6) et iuravit per viventem in secula seculorum, qui creavit celum et ea que in illo sunt, et terram et ea que in ea sunt, et mare et ea que in eo sunt, quia tempus amplius non erit; (Ap 10, 7) sed in diebus vocis septimi angeli, cum ceperit tuba canere, consumabitur misterium Dei, sicut evangelizavit per servos suos prophetas”. Iuramentum hoc designat vehementem certitudinem et assertionem quod tempus huius seculi omnino finietur in tempore septime tube. Non enim intendit quod post hoc iuramentum suum non sit tempus amplius, sed quod in voce septimi angeli consumabitur. Iurat autem hoc ita fortiter, tum ad fortius perterrendum malos et terrendo convertendum ad penitentiam, tum ad consolandum electos multiplicibus persecutionibus et miseriis vexaturos et de exilio et carcere huius vite cupientes exire et ad eternam patriam iugiter suspirantes. […] Nota pulchram concordiam, quia sicut hic sub sexta tuba angelus super mare et super terram iurat quod “tempus amplius non erit”, sic Danielis XI° (cfr. Dn 12, 6-7) sub sexto tempore seu signaculo veteris testamenti vir seu angelus stans super aquas fluminis, elevatis in celum manibus, iurat “per viventem in eternum” quod  “in tempus et tempora et dimidium temporis”, supple: durabit tempus et labor, “et, cum completa fuerit dispersio populi sancti, complebuntur universa hec”. Quid autem designetur per “tempus et tempora et dimidium temporis” tangetur infra super quarta visione (cfr. Ap 12, 14). […]

[Ap 16, 17; Va visio, VIIa phiala] “Et septimus angelus effudit phialam suam in aerem, et exivit vox magna de templo a trono dicens: Factum est” (Ap 16, 17),  id est, secundum Ricardum, post mortem Antichristi septimus et ultimus ordo predicatorum effundet phialam suam “in aerem”, id est in collegium demonum in hoc aere habitantium, quia in tempore predicationis eius graviter affligentur pre timore imminentis iudicii et supplicii sempiterni. Scient enim certissime instare diem iudicii et adventum Christi. Unde de instantia utriusque dicitur: “Et exivit vox” et cetera “dicens: Factum est”, quasi dicat: consumata sunt omnia, adest finis mundi. Que vox dicitur “magna”, quia magnum est quod per eam nuntiatur. Hec Ricardus.

 

‘Capo ha cosa fatta’ (Inf. XXVIII, 107)

 

l’una e l’altra man (103); levando, l’aura (104)

96

[Ap 7, 2-3; IIa visio, apertio VIi sigilli] Sequitur tertia pars, scilicet prohibitio predicti impedimenti per subscriptum angelum facta (Ap 7, 2): “Et vidi alterum angelum”, alterum scilicet a quattuor iam premissis, et alterum non tantum in persona sed etiam in virtute et officio. Nam illi mali et impeditivi boni, iste vero in utroque contrarius eis. De hoc dicit hic Ioachim: Angelus iste est ille, quem Christus per concordiam respicit, futurus in principio tertii status. «Ascendet autem “ab ortu solis”, quia ut casus presentis vite non timeatur, predicabit certis indiciis veri solis adventum et vicinam iustorum omnium resurrectionem. Ad cuius clamoris virtutem adversarie potestates quiescent, et gaudium quod in sexta parte libri inter casum Babilonis et inter prelium bestie et regum terre contra sedentem in equo albo demonstratur futurum permittent fieri vel inviti, quatinus fideles acies, signo crucis instructe ad complendum numerum electorum, quod reliquum erit prelii expedire percurrant. […]».
Clamat ergo (Ap 7, 3): “Nolite”, id est non audeatis; vel si ad bonos angelos loquitur, dicit “nolite” quia, ex quo ipse prohibuit, non debuerunt velle; “nocere”, scilicet per effrenatam temptationem vel per predicationis et gratie impeditionem, “terre et mari neque arboribus, quoadusque signemus servos Dei nostri in frontibus eorum”. […] Unde in die illo qui [erit] medius inter utramque tribulationem, scilicet Babilonis et Antichristi, signabuntur multi Iudeorum et gentium signaculo sancte Trinitatis, ad complendum numerum sanctorum martirum infra scriptum et illam gloriosam multitudinem cuius est numerus infinitus. Hec Ioachim.

introcque (Inf. XX, 130)

 

non ti nocque (128)

97 [I, 2.10, tab. XX-1]

[Notabile XI (Prologus)] Sciendum quod sicut significatio unius dictionis sumitur aliquando large et aliquando stricte et proprie, et sicut manum vel vestem aliquando coartamus et aliquando in totam suam quantitatem explicamus, et aliquando quasi ultra proportionem sui status excessive extendimus, sic scripturas sacras et earum figuras aliquando coartamus a suo pleno sensu et aliquando ultra exigentiam litteralis proprietatis quasi extendimus, non quidem falso sed propter vim specialem et variam quam in se habent. […]

coarta* [L] (Par. XII, 126)

scrittura (125)

98

[Ap 1, 14] Quarta est reverenda et preclara sapientie et consilii maturitas per senilem et gloriosam canitiem capitis et crinium designata, unde subdit: “caput autem eius et capilli erant candidi tamquam lana alba et tamquam nix” (Ap 1, 14). Per caput vertex mentis et sapientie, per capillos autem multitudo et ornatus subtilissimorum et spiritualissimorum cogitatuum et affectuum seu plenitudo donorum Spiritus Sancti verticem mentis adornantium designatur. Sicut autem in lana est calor fomentativus et mollities corpori se applicans, et candor contemperatior et suavior quam in nive, sic in nive est frigiditatis et congelationis algor et rigor et candor intensior nostroque visui intolerabilior, est etiam humor sordium purgativus et terre impinguativus. Per que designatur quod Christi sapientia est partim nobis condescensiva et sui ad nos contemperativa nostrique fomentativa et sua pietate calefactiva, partim autem est a nobis abstracta et nobis rigida nimisque intensa, nostrarumque sordium purgativa nostreque hereditatis impinguativa.

candente* [L] (Par. XIV, 77)

 

Santo Spiro (76); a li occhi miei che, vinti, nol soffriro (78)

99

[Ap 3, 1; Ia visio, Va ecclesia] Increpans ergo eam dicit: “Scio opera tua” (Ap 3, 1). Non ponitur hic “scio” pro ‘approbo’ sicut in precedentibus ponebatur, sed solum pro illa scientia qua infallibiliter scit omnia mala. “Quia nomen habes quod vivas”, id est famam habes in vulgo quod sis iustus et per vitam gratie vivus, “et tamen mortuus es”, scilicet per culpam mortalem. Vel si erat aperte malus, est sensus quod habebat nomen christiani, quod est nomen vite sancte, non tamen habebat rem eius sed potius oppositum, scilicet mortem culpe.

[Ap 3, 4; Va ecclesia] Deinde a predicto defectu excipit quosdam illius ecclesie, subdens: “Sed habes pauca nomina in Sardis” (Ap 3, 4). Nomina sumit pro personis quarum nomina sunt. Per nomina etiam intelligit personas merito sue sanctitatis notas Christo. Item proprium donum gratie, quod unusquisque accepit, dat cuique viro quasi proprium nomen ut cognoscatur ex nomine. Caritas autem Dei, in quantum communis omnibus bonis, dat commune nomen sanctis ut vocentur cives Iherusalem.

[Ap 3, 5; Va victoria] “Et non delebo nomen eius de libro vite, et confitebor nomen eius coram Patre meo et coram angelis eius”. Duplici ex causa hoc premium appropriat talibus. Prima est quia isti ex multitudine immundorum, inter quos quasi sepulti et innominati vixerunt, et ex condescensione ad eos, visi sunt quasi infirmi et nulli, unde nec habuerunt nomen seu famam summe perfectorum, ideo digni sunt habere singulare nomen in gloria Dei et quod singulariter commendentur a Christo coram tota curia celi. Et ideo per quandam anthonomasiam dicit quod confitebitur nomen eorum coram Patre et angelis et quod non delebit immo, supple, firmius et clarius scribet, nomen eorum in “libro vite”, id est in Dei predestinatione et gloria.

[Ap 7, 3-4; IIa visio, apertio VIi sigilli] Igitur per hunc numerum, prout est certus et diffinitus, designatur singularis dignitas signatorum. Hii enim, qui sub certo nomine et numero et scriptura a regibus ad suam militiam vel curiam aut ad sua grandia vel dona ascribuntur, sunt digniores ceteris, qui absque scriptura et numero ad vulgarem et pedestrem militiam vel familiam eliguntur. Sicut etiam Deus, in signum familiarissime notitie et amicitie, Exodi XXXIII° (Ex 33, 17) dicit Moysi: “Novi te ex nomine”, cum tamen omnes electos suos communiter noverit ut amicos et hoc modo solos reprobos dicatur nescire, sic per hanc specialem et prefixam numerationem et consignationem designatur familiarior signatio et notitia et amicitia apud Deum.

[Notabile I] Quintus (status) fuit vite communis, partim zeli severi partim condescensivi, sub monachis et clericis temporales possessiones habentibus.

[Notabile V] […] tuncque (in quinto statu) congrue instituta est vita condescensiva, ut nequeuntibus in arduis perdurare daretur locus gratie in mediocri statu.

[Ap 8, 12; IIIa visio, IVa tuba] Per “stellas” vero, quidam singulares et alti et solitarii anachorite.

 

fama

(Inf. XV, 107)

 

(Inf. XVI, 31, 66)

(Inf. XXXI, 127)

(Inf. XXXII, 92)

(Purg. VI, 117)

(Purg. VIII, 124)

(Par. VI, 48)

(Par. XVI, 87)

(Par. XVII, 138)

(Par. XVIII, 32)
[fuor di gran voce → Ap 19, 1]

nome

(sopra- ; Purg. XVI, 139)

(Purg. XIX, 101, 142)

nome

(Inf. XXII, 37)

 

(chi la) nota (99); noti, sommi (102); Sieti raccomandato (119); io vivo ancora (120)

 

ebbe nome, vita (38); ovra, nomi (59)

ha nome (94); el vive (128)

nome, note (93); ti nomi (98)

ti nota (93)

discesi  (119)

fu nomato (47)

alti (86); disceso  (97); nome (98); alto (99); si nomava (126); nome (128)

note (138)

io nomerò (35); nomar (38); mi fu noto (39); nome, alto (40)

 

 

buon (138); nol conosco  (139)

s’adima  (100); buona (143)

 

 I’ sapea (37); li notai, eletti (38)

[Ap 18, 4; VIa visio (III, 7c, tab. LVII)]  Et nota quod principaliter loquitur hic de exitu ab imitatione et participatione scelerum eius, et etiam ab omni amicitia vel societate ipsius prebente occasionem peccandi. Plus autem precipit hoc modo exire ab ea quam a paganis, quia facilius inficiuntur fideles a societate pravorum fidelium vel hereticorum quam a paganis. Unde Apostolus Ia ad Corinthios V° dicit: “Scripsi vobis: Ne commisceamini”, id est ne communicetis, “fornicariis, non utique fornicariis huius mundi”, id est paganis tunc per totum orbem dispersis et cetera, “alioquin debueratis de hoc mundo exisse” (1 Cor 5, 9-10), id est si de illis hoc precepissem, oporteret vos de toto mundo exire, quia ipsi sunt ubique replentes totum mundum. Et ideo subdit: “Nunc autem scripsi vobis non commisceri fratribus, id est christianis, qui sunt nominati, id est famosi et per sententiam ecclesie notati de vitiis que ibi subiungit (1 Cor, 5, 11).

fama

(Inf. XV, 67)

 

 

si disconvien (66); fa che tu ti forbi  (69)

[ex cap. XI; IVa tuba (I, 2.14, tab. XXX-3 bis; III, 7e, tab. LXVIII bis)] Quia vero de divinorum scientia et gustu sepe quis superbe presumit, et precipue cum ab aliis glorificatur tamquam peritus et sanctus, idcirco contra tertiam partem lucis superbientis et sanctitatis per vanam gloriam in ypocrisim cadentis est quartum tubicinium. Vel quia ex copia mundane scientie et voluptatis oritur magna fama et gloria apud mundanos, ita quod videntur ceteris presidere et superlucere sicut sol et luna et stelle, ideo hanc gloriam percutit et obscurat quartum tubicinium.

fama

(Purg. XI, 96)

(Par. XVI, 87)

 

è scura (96); gloria (98); mondan (100); presuntüoso (122)

alti (86); disceso  (97); nome (98); alto (99); si nomava (126); nome (128)

[Ap 3, 7; Ia visio, VIa ecclesia (III, 6, tab. XXXV)] Est etiam huius alia ratio, quia sicut primo tempore conversus est mundus ad Christum per stupendas et innumeras virtutes miraculorum, sic decet quod in finali tempore convertatur iterum orbis per preclara et superadmiranda et superhabunda lumina sapientie Dei et scripturarum suarum, et maxime quia oportet statum illius temporis elevari et intrare ad ipsa lumina suscipienda et contemplanda. Cooperabiturque ad hoc tota precedens illuminatio priorum statuum, et universalis fama Christi et sue fidei et sue ecclesie per totum orbem diffusa a tempore prime conversionis mundi continue usque ad tempora ista.

fama

(Inf. II, 59)

 

’l mondo (60)

100 [III, 7c, tab. LI]

[Notabile XII (Prologus); IVus status] De quarto autem statu, scilicet anachoritarum, dicit Ioachim, libro V° Concordie, quod «proficiendo decrevit, quia et herba tunc magis proficit cum appropinquat ad messem. Nam tempus eius non tam illud esse dicitur in quo incipit quam illud in quo, peracta messione, grana per trituram separantur a paleis. Ordines enim iustorum propria tempora acceperunt non in quibus inceperunt sed in quibus ad consumationem et perfectionem venerunt. Quod autem diximus ordinem quartum, qui est heremitarum et virginum, proficiendo defecisse, timendum est potius quam dicendum. Aperta enim perfectio gloriationem parit, gloriatio exaltationem, exaltationem vero comitatur ruin[a], quia scriptum est: “ante ruinam exaltatur cor” (Pro 16, 18; 18, 12). Igitur ordo iste quarto tempore claruit, sed mox defecit in illa claritate et in locis illis in quibus visus est floruisse ad horam, et hoc propter malitiam habitantium in eis». Preterea fragilitas humane carnis non patitur tantum statum diu in multitudine perdurare.

[Ap 5, 1; IVum sigillum] Quartus (defectus in nobis claudens intelligentiam huius libri) est nostre libertatis superba indomabilitas. […] In quarta (apertione) vero mors sedens in equo pallido, id est in carne quasi iam emortua pallescente, domuit et infregit superbam libertatem orientalium ecclesiarum nolentium subici sedi et fidei Petri. Et certe nichil validius ad infringendam superbiam imperii nostri quam consideratio assidua et experientia humane fragilitatis et mortis, unde Ecclesiastici X° ad retundendam hominis superbiam dicitur: “Quid superbis terra et cinis?” (Ecli 10, 9), et capitulo VII° dicitur: “In omnibus operibus tuis memorare novissima tua et in eternum non peccabis” (Ecli 7, 40).

[Ap 8, 12; IIIa visio, IVa tuba] Per “stellas” vero, quidam singulares et alti et solitarii anachorite.

[Notabile V; Vus status] […] tuncque (in quinto statu) congrue instituta est vita condescensiva, ut nequeuntibus in arduis perdurare daretur locus gratie in mediocri statu.

Fiorenza, fiorentino

(Inf. VIII, 62: ’l fiorentino)

(Inf. XVI, 75: Fiorenza)

(Purg. XI, 113: fiorentina)

(Par. XVI, 86, 11: Fiorentini,
fiorian Fiorenza)

 

orgogliosa (46)

orgoglio e dismisura han generata (74)

superba doma (53); superba (113)

alti (85); disceso (97); alto (99); quei che son disfatti / per lor superbia (109-110)

 

101 [III, 11. 5. 2, tab. CXVIII]

[Ap 12, 18 – 13, 1; IVa visio, Vum prelium] Quomodo igitur et unde diabolus hanc bestiam eduxerit, et qualis ipsa sit, monstratur cum subditur: “Et stetit”, scilicet dracho, “super arenam maris” (Ap 12, 18), id est super feces vini de quibus dixeram. Arena enim est terrea seu pulverosa et sterilis et in multitudine[m] partium minimarum et in lapillulorum athomos induratorum innumerabilem divisa et semper instabilis et ab omni vento dispergibilis. Arena vero maris modo aquis maris infunditur eiusque fluctibus iactatur, modo solis ardore tabescit. Et ideo, secundum Ioachim, designat hic multitudinem hominum qui nec omnino infideles esse videntur, nec pietati christiane tota fidei puritate adherent. Design[at] ergo hic multitudinem pulveream, duram et sterilem et omni vento temptationis mobilem, que partim de fecibus hereticorum, partim de fecibus anachoritarum et monachorum et ceterorum fidelium tunc remanserat, et in aliqua sui parte mari pag[a]norum in orientali terra Mahomet tunc temporis, ut fertur, restantium vicina, sicut arena riparum maris est mari vicina. Super istam ergo stetit diabolus, tamquam sue voluntati subiectam et ad votum eius ductibilem, et per hoc potuit educere in publicum et exaltare bestiam secte sarracenice. Unde subdit: (Ap 13, 1) “Et vidi de mari”, id est de infideli natione paganismi, “bestiam”, id est bestialem catervam et sectam, “ascendentem”, scilicet in altum dominium et in publicum effectum et statum.

 

[Ap 13, 1; IVa visio, VIum prelium] Potest etiam tertia ratio addi, quia in prioribus preliis non fuit bestialis gens et vita sic habundanter in numero et nomine christianorum et membrorum ecclesie commixta sicut est a fine quarti temporis usque ad Antichristum. Nam aperti heretici et pagani et Iudei non baptizati non connumerabantur a catholicis inter membra ecclesie nec in numero sui collegii; a fine autem quarti temporis et citra sunt multi bestiales in numero catholicorum fidelium computati. In cuius misterium est quod in primis operibus sex dierum originalium non creantur bestie et animalia [ir]rationalia nisi solo in quinto et sexto die. Multi enim bestiales pisces et rapaces aves facte sunt in quinta die, puta cete magna in mari; in initio vero sexte diei ante creationem hominis facte sunt in terra multe bestie feroces, puta leones et pardi et ursi et serpentes et consimilia.

[Ap 16, 2; Va visio, Ia phiala] Unde subditur: “et factum est vulnus sevum ac pessimum”, id est turbatio ire crudelis et pessime, “in homines qui habebant caracterem bestie”, id est formam bestialis vite et intelligentie sibi impressam, “et in eos qui adoraverunt imaginem eius”. Omnes reprobi habent aliquam falsam estimationem eius [quod] prave sequuntur et amant et in quo, tamquam in Deo, suam beatitudinem estimant et querunt, et ideo id quod adorant est potius falsa imago quam realis veritas Dei et vere glorie. Est tamen realiter et veraciter bestiale; et ideo illud prout est in estimatione eorum est imago bestie, prout vero est in re est bestia seu bestiale tamquam carens intellectu et ratione.

 

 

[Ap 13, 3; IVa visio, VIum prelium] Ricardus exponit predictum verbum Iohannis sic: «“Et vidi unum de capitibus”, id est de principalibus, scilicet Antichristum, “quasi occisum in mortem, et plaga mortis eius curata est”, quia Antichristus simulatorie finget se mortuum et resuscitatum, ut in hoc se assimilet Christo». Et si bene recolo, Gregorius dicit idem, et simile fertur Simon magus finxisse coram Nerone imperatore. An autem talem fictionem faciet Antichristus nescio. […] uod autem in hoc primo bello interseritur, quod “obprobrium eius”, quod scilicet voluit Christo inferre, “convertetur in eum” et quod “impinget et corruet et non invenietur, et stabit in loco suo vilissimus et indignus decore regio” (Dn 11, 18-20), dicit Ioachim quod tunc Antichristus ex parte recipiet fructum operis sui, id est tunc amittet regnum. […] Prelium autem quod secundo anno faciet incipit ibi: “Et concitabitur fortitudo eius et cor eius adversus regem austri” (Dn 11, 25), usque ibi: “Et de eruditis ruent, ut conflentur et dealbentur usque ad tempus prefinitum, quia adhuc aliud tempus erit” (Dn 11, 35), id est quia sequetur tertius annus. De hoc autem quod ibi interseritur: “Et venient super eum trieres et Romani, et percutietur et revertetur” (Dn 11, 30), dicit Ioachim quod utrum hoc impleatur spiritaliter aut corporaliter interim dubium relinquatur. Attamen ex illa percussione, quam patietur in membris suis, magis exardescet in iram contra ecclesiam Christi. [Nam]sequitur: “Et indignabitur contra testamentum sanctuarii et faciet”, id est iuxta votum proficiet dolus in manu eius. Prelium vero anni tertii incipit ibi: “Et faciet rex iuxta voluntatem suam et elevabitur et magnificabitur adversus omnem deum et adversus Deum deorum loquetur magnifica” (Dn 11, 36). In cuius fine subdit Ioachim: «Creditur autem quod tempus prefinitum, de quo dicit: “et in tempore prefinito preliabitur adversus eum rex austri” (Dn 11, 40), hic sumpsit dimidium temporis seu anni in cuius consumatione cessabit imperium Antichristi». Videtur ergo Ioachim opinari quod in primo anno trium annorum et dimidii perdet regnum quod ceperat acquirere et quod postmodum recuperabit ipsum. Quod si verum est, potest dici quod prima amissio regni erit quasi occisio eius, sequens vero regni recuperatio erit quasi resurrectio eius.

Lucano, Phars. ix, 708-721

At non stare suum miseris passura cruorem
squamiferos ingens haemorrhois explicat orbes,
natus et ambiguae coleret qui Syrtidos arva
chersydros tractique via fumante chelydri
et semper recto lapsurus limite cenchris;
pluribus ille notis variatam tinguitur alvum,
quam parvis pictus maculis Thebanus ophites.
Concolor exustis atque indiscretus harenis
hammodytes spinaque vagi torquente cerastae
et scytale sparsis etiamnunc sola pruinis
exuvias positura suas et torrida dipsas
et gravis in geminum vergens caput amphisbaena
et natrix violator aquae iaculique volucres
et contentus iter cauda sulcare parias

[Ap 9, 19; IIIa visio, VIa tuba] “Potestas enim equorum in ore eorum est” (Ap 9, 19), scilicet quoad tria predicta, “et in caudis eorum; nam caude eorum similes serpentibus habentes capita, et in hiis nocent”.

 

Inf. XXIV, 82-111, 121-135; XXV, 10-15

e vidivi entro terribile stipa
di serpenti, e di sì diversa mena
che la memoria il sangue ancor mi scipa.
Più non si vanti Libia con sua rena;
ché se chelidri, iaculi e faree
produce, e cencri con anfisibena,
né tante pestilenzie né sì ree
mostrò già mai con tutta l’Etïopia
né con ciò che di sopra al Mar Rosso èe.
Tra questa cruda e tristissima copia
corrëan genti nude e spaventate,
sanza sperar pertugio o elitropia:
con serpi le man dietro avean legate;
quelle ficcavan per le ren la coda
e ’l capo, ed eran dinanzi aggroppate.
Ed ecco a un ch’era da nostra proda,
s’avventò un serpente che ’l trafisse
là dove ’l collo a le spalle s’annoda.
Né O sì tosto mai né I si scrisse,
com’ el s’accese e arse, e cener tutto
convenne che cascando divenisse;
e poi che fu a terra sì distrutto,
la polver  si raccolse per sé stessa
e ’n quel medesmo ritornò di butto.
Così per li gran savi si confessa
che la fenice more e poi  rinasce,
quando al cinquecentesimo anno appressa;
erba né biado in sua vita non pasce,
ma sol d’incenso lagrime e d’amomo,
e nardo e mirra son l’ultime fasce.

Lo duca il domandò poi chi ello era;
per ch’ei rispuose: “Io piovvi di Toscana,
poco tempo è, in questa gola fiera.
Vita bestial mi piacque e non umana,
sì come a mul ch’i’ fui; son Vanni Fucci
bestia, e Pistoia mi fu degna tana”.
E ïo al duca: “Dilli che non mucci,
e domanda che colpa qua giù ’l pinse;
ch’io ’l vidi omo di sangue e di crucci”.
E ’l peccator, che ’ntese, non s’infinse,
ma drizzò verso me l’animo e ’l volto,
e di trista vergogna si dipinse;
poi disse: “Più mi duol  che tu m’hai colto
ne la miseria dove tu mi vedi,
che quando fui de l’altra vita tolto.”

Ahi Pistoia, Pistoia, ché non stanzi
d’incenerarti sì che più non duri,
poi che ’n mal fare il seme tuo avanzi?
Per tutt’ i cerchi de lo ’nferno scuri
non vidi spirto in Dio tanto superbo,
non quel che cadde  a Tebe giù da’ muri.

[Ap 5, 1] Quartus (defectus in nobis claudens intelligentiam huius libri) est nostre libertatis superba indomabilitas. […] In quarta (apertione) vero mors sedens in equo pallido, id est in carne quasi iam emortua pallescente, domuit et infregit superbam libertatem orientalium eccle-siarum nolentium subici sedi et fidei Petri. Et certe nichil validius ad infringendam superbiam imperii nostri quam consideratio assidua et experientia humane fragilitatis et mortis, unde Ecclesiastici X° ad retundendam hominis superbiam dicitur: “Quid superbis terra et cinis?” (Ecli 10, 9), et capitulo VII° dicitur: “In omnibus operibus tuis memorare novissima tua et in eternum non peccabis” (Ecli 7, 40).

Purg. XII, 16-18, 61-63, 67-72

Come, perché di lor memoria sia,
sovra i sepolti le tombe terragne
portan segnato quel ch’elli eran pria

Vedeva Troia in cenere e in caverne;
o Ilïón, come te basso e vile
mostrava il segno che lì si discerne!

Morti li morti e i vivi parean vivi:
non vide mei di me chi vide il vero,
quant’ io calcai, fin che chinato givi.
Or superbite, e via col viso altero,
figliuoli d’Eva, e non chinate il volto
sì che veggiate il vostro mal sentero!

 

[Ap 18, 7/19; VIa visio] (Ap 18, 7) “Quia in corde suo dicit”, id est superbiendo: “Sedeo regina”, id est in magna presidentia et gloria super regnum meum dominor et conquiesco; “et vidua non sum”, id est non sum destituta gloriosis episcopis et regibus; “et luctum non videbo”, id est numquam incidam in miseriam nec amittam predicta. […] (Ap 18, 19) Nota quod utrique negotiatores dicunt bis “ve”, reges vero triplicant “ve”, quia sicut reges in eius casu plus perdiderunt et de altiori gloria ceciderunt, sic et gravius plangent et in inferno fortius dolebunt, secundum illud Sapientie VI°: “Iudicium durissimum fiet in hiis qui presunt; exiguo enim conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patientur” (Sap 6, 6-7). Nota etiam quod prout hic planctus refertur ad eos qui erunt in inferno cum ipsa, tunc per missionem pulveris in caput designatur recognitio proprie fragilitatis et miserie. Nam, pena cogente, sentient se esse pulvereos et abiectos, qui in hoc mundo supra modum efferebantur.

[Ap 17, 16; VIa visio] “Et decem cornua, que vidisti, et bestia” (Ap 17, 16), et etiam bestia seu rex bestie seu, secundum Ricardum, “et bestia”, id est diabolus; “hii”, scilicet decem reges per cornua designati, “odient fornicariam et desolatam facient illam”, scilicet suis aquis seu populis in quibus consolatorie quiescebat, “et nudam”, scilicet suis ornamentis et divitiis, “et carnes eius manducabunt”, [id est crudeliter dilacerabunt et occident, “et ipsam igni concremabunt”,] id est eius urbes et terras cremabunt et incinerabunt, ut quasi non sit memoria vel signum prioris status vel glorie eius.

Inf. I, 73-75

Poeta fui, e cantai di quel giusto
figliuol d’Anchise che venne di Troia,
poi che ’l superbo Ilïón fu combusto.

Aen. III, 1-3:

Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
immeritam visum superis ceciditque superbum
Ilium et omnis humo fumat  Neptunia Troia

[Ap 8, 7; IIIa visio, Ia tuba] […] Per “terram” autem significatur hic Iudea, quia sicut terra habitabilis fuit segregata a mari et discooperta aquis, ut posset homo habitare in ea et ut ipsa ad usum hominis posset fructificare et herbas et arbores fructiferas ferre, sic Deus mare infidelium nationum et gentium separaverat a terra et plebe Iudeorum, ut quiete colerent Deum et facerent fructum bonorum operum, et ut essent ibi simplices in bono virentes ut herbe, et perfecti essent ut arbores grandes [et] solide et fructuose. […] Quantum autem malum fecerint in Iudeis predicta ostendit subdens: “Et tertia pars terre combusta est, et tertia pars arborum concremata est, et omne fenum viride combustum est”.

 

102

IV status

[Ap 6, 7-8; IIa visio, apertio IVi sigilli] Et hinc est quod abbas Ioachim dicit per equum pallidum intelligi reg[num] Sarracenorum, cui per concordiam [correspondet] regnum Assiriorum, sub quarto signaculo veteris testamenti devastans et captivans regnum decem tribuum Israel et fere regnum Iude, sicut sub apertione quarti sigilli vastate sunt quasi decem tribus ecclesiarum orientalium et fere ecclesia latina, que assimilata est regno Iude, quia sicut ibi fuit vera et principalis sedes divini cultus sic est et in ecclesia latina seu romana. Sicut etiam tribus Beniamin fuit tunc iuncta regno Iude, sic Paulus de tribu Beniamin est in Roma iunctus Petro, qui in principatu fidei fuit alter David et inter apostolos nostre fidei patriarcha. Fuit quasi Iudas patriarcha, cui dictum est: “Non auferetur sceptrum de Iuda” (Gn 49, 10), sicut et Petro dixit Christus: “Ego pro te rogavi, Petre, ut non deficiat fides tua” (Lc 22, 32/34) et quod “porte inferi non prevalebunt adversus” ecclesiam super tua fide fundatam (Mt 16, 18).

[Ap 16, 8; Va visio, IVa phiala] “Et quartus angelus effudit phialam suam in solem” (Ap 16, 8), id est super ypocritalem partem anachoritarum seu contemplativorum quarti status, quorum ypocrisim sancti anachorite vel sancti doctores quarti temporis acriter obiurgaverunt et conf[ud]erunt. Quia vero, secundum Ioachim, tales se sanctos et digniores ceteris estimant, ideo si increpantur accenduntur in iram, et deinde solent confluentibus ad eos conqueri et exponere vitam suam ut sciant quod non zelo iustitie sed livore odii arguuntur, propter quod incipiunt homines estuare, quia inter eos quos sanctos putabant vident lites et scandala generari. Unde subditur: “et datum est illi”, scilicet soli sic plagato, “affligere homines estu et igne”, id est perturbare et ad iram accendere contra cetum sanctorum redarguentium illos.

tegghia (Inf. XXIX, 74)

 

 

collega (Par. XI, 119)

sedere (73); scaldar, tegghia a tegghia (74); dal capo al piè (75); aspettato, segnorso (77); vegghia (78; V ecclesia); il morso (79); pizzicor, soccorso (81);  Latino (88); Latin, guasti (91)

 

Pietro (120); il nostro patrïarca (121)

V status

[Notabile VII; V status] Ad istum autem reditum valde, quamvis per accidens, cooperabitur non solum multiplex imperfectio in possessione et dispensatione temporalium ecclesie in pluribus comprobata, sed etiam multiplex enormitas superbie et luxurie et symoniarum et causidicationum et litigiorum et fraudum et rapinarum ex ipsis occasionaliter accepta, ex quibus circa finem quinti temporis a planta pedis usque ad verticem est fere tota ecclesia infecta et confusa et quasi nova Babilon effecta.

[Ap 5, 1; V sigillum] In quinta autem (apertione), contra torporem accidie et otii quinti temporis, quod est sentina luxurie et omnis iniquitatis, clamant sancti martires eorum sanguinem, id est penales labores et dolores usque ad mortem, vindicari  in illos. (…) In quinta etiam apertione, contra carnales eiusdem quinti temporis contemptores macerationum et martiriorum Christi et sanctorum precedentium, expetitur instanter  et alte iusta vindicta (cfr. Ap 6, 10).

[Ap 6, 9-11; IIa visio, apertio Vi sigilli] […] videbatur martirium et labor primorum sanctorum vehementer exigere et expetere extremum iudicium dampnationis dari contra reprobos, post tanta sanctorum certamina et testimonia et exempla nolentes Christum et ipsos sequi. […] magno voto et desiderio hoc expetebant; “dicentes: Usquequo, Domine, sanctus et verus non iudicas et vindicas sanguinem nostrum de hiis qui habitant in terra?”, scilicet non solum per corporalem mansionem, sed etiam per terrenum amorem. Dicunt autem: “Usquequo”, quasi dicant: iam per sescentos annos, ab initio tue ecclesie delapsos, hoc distulisti. Vel “usquequo”, id est numquid semper vel numquid ulterius, cum iustitia tua exigat quod non ulterius? Dicunt autem: “sanctus et verus”, quasi dicant: cum sis sanctus, non potes non odire omnem iniquitatem, et cum sis verus in tuis comminationibus et promissionibus, non potes non implere mala que contra reprobos comminatus es et bona que nobis promisisti. Iudicare autem et vindicare sanguinem sanctorum est dare iudicium ostensivum meriti mortis sanctorum et remunerativum eorum et vindicative punire interfectores et contemptores eorum et Christi, pro quo sunt passi.  […] Et ideo sanctis, qui tamquam vere mundo mortui stant sub altari Dei, revelabitur, et iam in parte revelatum est, quod quiete expectent gloriosa martiria sub apertione sexti signaculi renovanda et gloriosum numerum electorum in sexto et septimo statu complendum. […] In hac autem persecutione non est dictum quod tale aut tale animal dixerit “veni et vide”, quia «sicut in quattuor animalibus quattuor speciales ordines accipiendi sunt, sic in altare Dei romanam ecclesiam dicimus accipiendam, que peractis quattuor temporibus illorum quattuor ordinum, tam in clero quam in monachis confortata est in Domino Deo suo et viguit pre ceteris quinto tempore apud Latinos» (Ioachim). […] Dicuntur autem stare sub hoc altari, tum quia vere sunt sub Christo et eius passione et veritate sue fidei et reverentur eam tamquam superiorem, tum quia a Christo et a sue passionis merito proteguntur et custodiuntur, tum quia sub alis sue glorie stant absconse nobis et malis huius mundi quasi infra Christum et sub Christo sepulte, tum quia ob huius altaris fidei devotionem et ad eius imitationem immolate sunt, unde dicit: “animas interfectorum propter verbum Dei”, id est propter predicationem seu confessionem fidei eius factam verbo vel facto. Vel “propter verbum”, id est preceptum, “Dei”, quod in se implebant. “Et testimonium quod habebant”, id est propter testificationem Dei et sue fidei, quam in sua confessione et predicatione habebant, et etiam in corde et opere.

Inf. XXIX, 73-84

Io vidi due sedere a sé poggiati,
com’ a scaldar si poggia tegghia a tegghia,
dal capo al piè di schianze macolati;
e non vidi già mai menare stregghia
a ragazzo aspettato dal segnorso,
né a colui che mal volontier vegghia,
come ciascun menava spesso il morso
de l’unghie sopra sé per la gran rabbia
del pizzicor, che non ha più soccorso;
e sì traevan giù l’unghie la scabbia,
come coltel di scardova le scaglie
o d’altro pesce che più larghe l’abbia.

Purg. X, 82-93

La miserella intra tutti costoro
pareva dir: “Segnor, fammi vendetta
di mio figliuol ch’è morto, ond’io m’accoro”;
ed elli a lei rispondere: “Or aspetta
tanto ch’i’ torni”; e quella: “Segnor  mio”,
come persona in cui dolor  s’affretta,
“se tu non torni?”; ed ei: “Chi fia dov’ io,
la ti farà”; ed ella: “L’altrui bene
a te che fia, se ’l tuo metti in oblio?”;
ond’ elli: “Or ti conforta; ch’ei convene
ch’i’ solva il mio dovere anzi ch’i’ mova:
giustizia vuole e pietà mi ritene”.

[Ap 9, 5/8; IIIa visio, Va tuba] Per cruciatum autem designatur hic pungitivus remorsus  conscientie et timor gehenne, qui fidelibus in gravia peccata cadentibus non potest de facili deesse. Designat etiam iram et offensam quam temporaliter dampnificati et iniuriati a predictis locustis habent contra eas. […] Pro quinta (proprietate locustarum) dicit: “Et dentes e[a]rum sicut dentes leonum erant”, tum per crudelitatem detractionum vitam et famam alienam corrodentium et precipue suorum emulorum, tum propter impiam rapacitatem temporalium.

[Notabile XII] Quantum ad duodecimum, quare scilicet predicti status non habent equale spatium temporis, immo quintus duravit iam fere per quingentos annos, sumendo eius initium a translatione imperii romani a Grecis in Karolum facta DCCCI° anno Christi; sumendo vero eius initium a vocatione Pipini patris eius ad ferendum auxilium Romanis et pape contra Longobardos, sunt fere quingenti sexaginta anni.

Inf. XVII, 46-51

Per li occhi fora scoppiava lor duolo;
di qua, di là soccorrien con le mani
quando a’ vapori, e quando al caldo suolo:
non altrimenti fan di state i cani
or col ceffo or col piè, quando son morsi
o da pulci o da mosche o da tafani.

Purg. XX, 109-115

Del folle Acàn ciascun poi si ricorda,    V ecclesia
come furò le spoglie, sì che l’ira
di Iosüè qui par ch’ancor lo morda.
Indi accusiam col marito Saffira;
lodiamo i calci ch’ebbe Elïodoro;
e in infamia  tutto ’l monte gira
Polinestòr ch’ancise Polidoro

Par. VI, 94-96

E quando il dente longobardo morse
la Santa Chiesa, sotto le sue ali
Carlo Magno, vincendo, la  soccorse.

 

 

103   [I, 2. 12, tab. XXIII-3; III, 2d. 1, tab. XVI ter ; 8, tab. LXXXIV quater]

[Ap 14, 1-3; IVa visio] Tertium est fidei et amoris et contemplationis Dei Patris et Filii humanati in istorum corde et ore singularis et patens inscriptio et expressio, unde subditur: “habentes nomen eius et nomen Patris eius scriptum in frontibus suis”. Per “nomen” famosa notitia designatur, que respectu Dei non reputatur nisi sit amativa. Frons vero est suprema pars faciei omnibus patula, et ideo quod est scriptum in fronte omnibus se prima facie offert, ita quod potest statim ab omnibus legi. In fronte etiam signa audacie vel sui oppositi cognoscuntur. Est ergo sensus quod maiestas Dei trini et Filii humanati sic erat in cordibus istorum impressa et sic per apertam et constantem confessionem oris et operis expressa, quod ab omnibus poterat statim legi et discerni quod ipsi erant de familia Agni et singulares socii eius. […]
Quartum est excessiva precellentia iubilator[ii] cantici istorum, quam quidem septiformiter magnificat. Primo scilicet cum dicit: “Et audivi vocem de celo” (Ap 14, 2), in quo innuit quod vox seu resonantia cantici eorum erat excessive sublimis et celestis. Secundo quod erat irrig[u]a et fecunda et ex magno et multo collegio sanctorum et plurium virtualium affectuum ipsorum procedens et concorditer unita, cum dicit: “tamquam vocem aquarum multarum”. Vox enim magne et multe pluvie est ex multis et quasi innumerabilibus guttis, proceditque quasi tamquam unus sonus et quasi ab uno sonante, et idem est de sono aquarum maris vel fluminis. Sonat etiam quasi cum irriguo pinguium et lavantium et refrigerantium lacrimarum et rugientium suspiriorum. […]
Septimo quia tante erat precellentie quod nullus alius poterat pertingere ad hunc canticum, unde subdit: “Et nemo poterat dicere canticum, nisi illa centum quadraginta quattuor milia” (Ap 14, 3). Sed contra hoc obicitur quod omnes sancti gaudent de tota gloria Dei et omnium sanctorum, ergo omnes cantant de omnibus de quibus alii cantant. Dicendum quod hic non dicitur quod non cantent de eisdem, sed quod non omnes cantant nec possunt cantare canticum superiorum, sicut nec possunt pertingere ad coequalem et uniformem gloriam ipsorum. Iubilatorius autem actus glorie vel gratie sanctorum est idem quod canticum ipsorum, et etiam omnis sancta operatio ipsorum in quantum resonat Dei laudem est canticum ipsorum. Inferiores ergo, qui non pertingunt ad perfectionem operationum sanctorum superiorum, patet quod eo ipso non pertingunt ad perfectum canticum ipsorum.

[Notabile V] Item finis secunde visionis est quod aperto septimo sigillo “factum est silentium in celo quasi media hora” (Ap 8, 1), et tunc immediate subditur initium tertie visionis, scilicet: “Vidi septem angelos, et date sunt illis septem tube” (Ap 8, 2), ac si post silentium medie hore premissum prosiliret cantus septem tubarum, et certe de archano contemplationis silentio prosiliit perfecta et alta predicatio divinorum.

[Ap 8, 6; radix IIIe visionis] Et ultra hoc addit ipsorum ad docendum et intonandum providam et idoneam applicationem, iuxta quod habentes tubas tunc se parant ad tubicinandum quando tube calamos componunt, ac deinde tubam sic compositam applicant ori suo, ac deinde interno flatu inflant ora et tandem perflant tubas flatu oris sui. Sic enim doctores primo ex scripturis sacris componunt et ordinant certas materias, ac deinde per igneas meditationes concipiunt et emittunt spiritalem intelligentiam, que est similis flatui procedenti ex tuba. Nam spiritalis intellectus sic progreditur de corde littere sicut flatus ex tuba.

flailli* [G] (Par. XX, 14)

 

molte una (6); canti (11); da mia memoria labili e caduci  (12); poscia (16), silenzio (18); voce (28); il core ov’ io le scrissi (30)

Par. XXVII, 16-19, 37-39, 61-66

La provedenza, che quivi comparte
vice e officio, nel beato coro
silenzio posto avea da ogne parte,
quand’ ïo udi’: ………………….

Poi procedetter le parole sue
con voce tanto da sé trasmutata,
che la sembianza non si mutò piùe

Ma l’alta provedenza, che con Scipio
difese a Roma la gloria del mondo,
soccorrà tosto, sì com’ io concipio;
e tu, figliuol, che per lo mortal pondo
ancor giù tornerai, apri la bocca,
e non asconder quel ch’io non ascondo.

104   [III, 2d. 2, tab. XIX-3]

[Ap 9, 17-19; IIIa visio, VIa tuba] “Et qui sedebant super equos habebant loricas igneas et sulphureas et iacinctinas” (Ap 9, 17). Per loricam designatur pertinax et impenetrabilis defensio et obstinatio. Et secundum Ioachim, per igneam designatur fervens ira, per sulphuream autem fetens luxuria, per iacinctinam vero, que est coloris celestis seu etherei, designatur ypocrisis simulans se celestem et celestium contemplatricem. Hiis enim tribus teguntur sessores pseudoprophete, ne sagittis et spiculis verborum Dei possint transfigi. Ira enim et zelus eius amarus non permittit eos cernere verum, nec etiam rationem et iustitiam audire, immo nec tolerare quod in aliquo dissentiatur ab eis. Luxuria vero sic facit eos estimare vitam carnalem et opulentam esse felicem quod contrariam, quantumcumque castam et sanctam, derident ut miseram et stolidam. Ypocritalis vero cultus et sapientia divinorum reliqua omnia eis operit et adornat, ut totum videatur esse divinum. […] Item pro quanto potestas eorum contra ecclesiam et ecclesie ab eis oppressio videbitur esse iusta et a Deo data, pro tanto habebunt loricam iacinctinam; pro quanto autem erit efficax contra ecclesiam sicut ignis est contra stupam, et pro quanto secta eorum apparebit luce rationis munita, pro tanto habebunt loricam igneam; pro quanto etiam eorum carnalitas apparebit rationabiliter necessaria vel utilis corpori et humane infirmitati et aliquibus exercitiis virtutum, pro tanto habebunt loricam sulphuream. Nota etiam quod sulphurea additur ad monstrandum inexcusabilitatem credentium talibus et ad monstrandum electis unum evidens signum et hostium pravitatis istorum. “Et capita equorum erant quasi capita leonum” (Ap 9, 17), id est animosa et impavida et ferocia et fortissima ad insiliendum et devorandum. “Et de ore ipsorum procedit ignis et fumus et sulphur”. Per os equorum signatur effrenata locutio turbarum contra ecclesiam, que quidem per sevitiam ire est ignea, et per confusam et tumultuosam obscurationem veritatis et sanctitatis christiani cultus est fumus, per sui vero carnalitatem est sulphur. Nam de carnalibus effrenate et impudenter loquuntur et carnalia letabunde et inhianter laudant. […]
(Ap 9, 19) Leo palam sevit, serpens vero occultis insidiis ferit et feriendo suum occultum venenum infundit; sic etiam os in facie se aperte ingerit, cauda vero post tergum latet. In leonino igitur capite et ore equorum designatur temptatio aperta et violenta, in cauda vero serpentina temptatio latens et fraudulenta.

[Ap 6, 2; IIa visio, apertio Ii sigilli] In prima autem apertione apparet Christus resuscitatus sedens in equo albo, id est in suo corpore glorioso et in primitiva ecclesia per regenerationis gratiam dealbata et per lucem resurrectionis Christi irradiata, in qua Christus sedens exivit in campum totius orbis non quasi pavidus aut infirmus, sed cum summa magnanimitate et insuperabili virtute. Nam suos apostolos deduxit in mundum quasi leones animosissimos et ad mirabilia facienda potentissimos, et “habebat” in eis “archum” predicationis valide ad corda sagittanda et penetranda. […] “Et exivit vincens ut vinceret”, id est, secundum Ricardum, vincens quos de Iudeis elegit ipsos convertendo ut per eosdem vinceret, id est converteret gentiles quos predestinaverat. Vel per hoc designatur quod, quando exivit ut mundum vinceret, apparuit in ipso exitu totus victoriosus et ac si iam totus vicisset.

curro* (Inf. XVII, 61)

 

seder (36); certo segno (56); gialla, azzurro (59); leone, faccia (60); rossa (62); bianca (63); azzurra (64); segnato, bianco (65); sederà (69); cavalier (72); bocca (74)

[Ap 13, 17; IVa visio, VIum prelium] Pro secundo  autem subditur: “et ne quis possit emere aut vendere, nisi habeat caracterem aut nomen bestie aut numerum nominis eius” (Ap 13, 17). Secundum Ioachim, caracter iste erit aliqua cedula habens in se scriptum aliquid de lege seu preceptis Antichristi, vel forte aliquam figuram statutam in signum professionis et sequele fidei eius, quam aliqui ad maiorem venerationem Antichristi circumponent frontibus suis, alii vero portabunt eam in manu quandocumque habebunt aliquid emere vel vendere. Qui autem non habebit cedulam tali caractere figuratam oportet quod habeat aliam in qua scriptum sit nomen Antichristi aut numerus nominis eius, id est littere numerales nominis eius, vel alie significantes eundem numerum.   Intelligitur etiam in predictis quod nullus poterit “vendere”, id est predicare vel docere, nec “emere”, id est audire vel addiscere, nec aliquod sollempne officium agere, nisi sit apertus sectator et discipulus Antichristi et quod hoc per signa certa pateat.

[Ap 9, 17-19; IIIa visio, VIa tuba] “Et qui sedebant super equos habebant loricas igneas et sulphureas et iacinctinas” (Ap 9, 17). Per loricam designatur pertinax et impenetrabilis defensio et obstinatio. Et secundum Ioachim, per igneam designatur fervens ira, per sulphuream autem fetens luxuria, per iacinctinam vero, que est coloris celestis seu etherei, designatur ypocrisis simulans se celestem et celestium contemplatricem.

[Ap 10, 1-3; IIIa visio, VIa tuba] Sciendum etiam quod sicut sanctissimus pater noster Franciscus est post Christum et sub Christo primus et principalis fundator et initiator et exemplator sexti status et evangelice regule eius, sic ipse post Christum designatur primo per angelum istum. Unde et in huius signum in curru igneo apparuit transfiguratus in solem, ut monstraretur venisse in spiritu et imagine Helie (cfr. 4 Rg 2, 11) et simul cum hoc gerere perfectam imaginem veri solis, scilicet Christi.

[Ap 19, 17-18; VIa visio] “Et vidi unum angelum stantem in sole” (Ap 19, 17). Iste designat altissimos et preclarissimos contemplativos doctores illius temporis, quorum mens et vita et contemplatio erit tota infixa in solari luce Christi et scripturarum sanctarum, et secundum Ioachim inter ceteros precipue designat Heliam.

105

[Ap 2, 1 (2, 7)] Hiis autem (exercitiis) correspondent septem victorie subscripte, scilicet victoriorus egressus, congressus, ascensus, effectus, descensus, ingressus, convictus. Prima igitur victoria est victoriosus egressus de mundo, et hoc competit noviciis et primo statui ecclesie, qui egressus est de sinagoga, quibus et competit  premium de quo in prima ecclesia dicitur: “Vincenti dabo edere de ligno vite, quod est in paradiso Dei mei” (Ap 2, 7). Relinquentibus enim mundum vel carnalia sinagoge pro statu Christi datur invenire paradisum ecclesie et suorum sacramentorum, in quibus Christus et eius crux et sacramentum sue eucharistie est lignum vite. Datur etiam paradisus religionis sancte, cuius omnes sancti sunt velut arbores paradisi; Christus autem, in eorum affectu et gemitu et verbis et actibus semper refulgens, est lignum vite. Datur etiam eis paradisus proprie mentis virtutibus consita, inter quas caritas eiusque dilectus sibi imbibitus est lignum vite. Dicit autem “Dei mei” quia Christus in quantum homo minor est Deo Patre, ita quod in quantum homo habet Patrem pro Deo et Domino et etiam totam Trinitatem.

 

’mparadisa* (Par. XXVIII, 3)

paradiso (Par. XXX, 44)

 

la mia mente (3)

siamo usciti (38)

106   [II, 7, tab. XXIX-2]

[Ap 12, 4] Sequitur de primo prelio: “Et draco stetit ante mulierem”, id est ante ecclesiam, “que erat paritura”, scilicet Christum in cruce et in suis primis discipulis. […] “Et mulier”, id est ecclesia, “fugit in solitudinem” (Ap 12, 6).

s’indraca* (Par. XVI, 115)

 

dietro, fugge (116)

[Ap 12, 6; IVa visio, Ium prelium] “Et mulier”, id est ecclesia, “fugit in solitudinem”. Per solitudinem simul intelliguntur hic tria. Primum est status christiane professionis et fidei a statu iudaismi et omni alio sequestratus. Nam ecclesia Christi, post mortem et ascensionem, se multo fortius quam prius sequestravit a statu iudaismi et ab omni alio christianitati contrario. Secundum est spiritalis et celestis conversatio et contemplatio ad quam ecclesia, Spiritu Sancto sibi copiosius tunc emisso, confugit et ascendit, ut ibi solis divinis refectionibus intendat et a temptationibus diaboli se abscondat et muniat. Tertium est plebs et terra gentilium, que tunc erat a Deo et a divino cultu deserta, et ad hanc ad litteram tunc confugit ecclesia, fugiendo Iudeorum obstinatam incredulitatem et persecutionem. De hac autem solitudine dicitur Isaie XXXII° (Is 32, 15-16): “Erit desertum in Chermel”, id est [sic] pinguis in gratiis sicut prius fuerat Iudea, “et Chermel”, id est Iudea, “in saltum” seu silvam “reputabitur”, id est silvestrescet, “et habitabit in solitudine iudicium et iustitia” et cetera. Et capitulo XXXV° (Is 35, 1-2): “Letabitur deserta et invia, exultabit solitudo et florebit quasi lilium. Gloria Libani data est ei, et decor Carmeli et Sa[r]on”. Et capitulo XLI° (Is 41, 19): “Dabo in solitudine cedrum et spinam et mirtum et lignum olive, ponam in desertum abietem” et cetera. Et capitulo LIIII° (Is 54, 1): “Letare, sterilis que non paris, quia multi filii deserte magis quam eius que habet virum”. Quia autem ecclesia erat per hanc fugam itura ad gentes, idcirco premissum est quod filius eius erat recturus omnes gentes (Ap 12, 5), quamvis e[t] hoc dictum sit, ad monstrandum quod dracho non solum nequivit devorare Christum, immo nec impedire quin dominaretur toti orbi. Sequitur: “Ubi”, scilicet [in] deserto gentilitatis et fidei christiane et contemplationis, “habet locum paratum a Deo, ut ibi pascat eam diebus mille ducentis sexaginta”.

s’infiora (Par. X, 91)

s’impingua (Par. XI, 139)

ingigliarsi (Par. XVIII, 113)

disfiorando (Purg. VII, 105)

 

s’impingua (96); serto (102)

salti (126)

emme (113)

fuggendo, giglio (105)

107   [III, 3, tab. XXVI]

[Ap 3, 20; Ia visio, VIIa ecclesia] Deinde incitat et allicit eum fortius, exhibendo se ei ut paratissimum et desideratissimum associalissime et intime convivendum et convivandum cum eo, unde subdit (Ap 3, 20): “Ecce” ego “sto ad hostium”, scilicet cordium vestrorum, “et pulso”, id est vos meis monitis et increpationibus et comminationibus et promissionibus vehementer excito ut michi corda vestra aperiatis. “Si quis audierit”, id est cordaliter seu obedienter receperit, “vocem meam”, scilicet monitionum mearum predictarum, “et aperuerit michi ianuam”, id est viscerales consensus et affectus cordis sui, “intrabo ad illum”, scilicet per influxus et illapsus gratie, “et cenabo cum illo”, scilicet acceptando et amative michi incorporando ipsum et omnia bona eius tamquam cibos michi amabiles et suaves, “et ipse mecum”, scilicet me et meam dulcedinem et bonitatem iocunde gustando et comedendo ac bibendo et incorporando.

 

m’intuassi (Par. IX, 81)

disii (79); t’inmii  (81)

108

[Ap 5, 11; radix IIe visionis] “Et vidi et audivi vocem angelorum multorum in circuitu troni et animalium et seniorum” (Ap 5, 11), supple existentium. Stabant quidem in circuitu tamquam custodes et muri nostri. Sic etiam describuntur stare, ad innuendum quod gaudium de nostra redemptione principalius spectat ad nos quam ad angelos nulla pro se redemptione egentes. Est autem consuetum quod corea coreantium stat in medio circumspicientium. Item per hoc designatur illud Apostoli Ia ad Corinthios IIII° (1 Cor 4, 9): “Spectaculum facti sumus mundo et angelis et hominibus”. “Et erat numerus eorum milia milium”. Secundum enim Dionysium, XIIII° capitulo angelice hierarchie, per has summas numerorum super se invicem reflexas designatur numerum angelorum esse nobis innumerabilem et incomprehensibilem, et hoc ipsum dicit hic Ricardus allegans ad hoc sententiam Dionysii prefatam. “Voce magna dicentium: Dignus est Agnus” et cetera (Ap 5, 12).

[Ap 9, 16; IIIa visio, VIa tuba] “Et numerus equestris exercitus [vicies milies] dena milia” (Ap 9, 16), id est millesies ducenta milia seu ducentesies mille milia. Non videtur autem intelligendum quod ad litteram sint tot et non plures nec pauciores, sed per hoc intendit designare duo. Primo scilicet quod numerus eorum erit supra modum magnus et terribilis. Secundo in misterium ex proprietatibus huius numeri sumendum, iuxta quod Christus Luce XIIII° dicit quod rex commissurus bellum contra alium regem cum viginti milibus ad se venientem “cogitat prius si possit cum decem milibus occurrere ei” (Lc 14, 31). In quo, sicut ibi exponitur, Christus mistice designat quod diabolus ut accusator et Deus ut iudex venit cum viginti milibus contra electos, tum quia summam prevaricationem legis divine per decalogum designate, sicut et summitas per millenarium designatur, obicit duplicatam, primo scilicet originalem, secundo actualem; tum quia usque ad summum accusat eos de summa omissione preceptorum divine legis et de summa commissione, ut sic sint quasi bis decem milia; tum quia diabolus contra totam legem temptat eos dupliciter usque ad summum, scilicet sub specie boni et sub specie mali habentis rationem boni placibilis. Hic igitur ponitur uterque numerus, scilicet viginti milia et decem milia, in se invicem reflexus, ut temptamentorum et transgressionum summa summitas seu infinitas designetur, ac per consequens et summa severitas divini iudicii contra summos transgressores sue legis, quos per prefatum exercitum demonum et nationum infidelium est tunc iudicaturus et dampnaturus.

scacchi (Par. XXVIII, 93)

 

cerchi (90); ’l numero loro (92); ’l doppiars’inmilla (93)

109

[Ap 14, 4; IVa visio] Unde et sextum preconium prerogative ipsorum est indivisibilis et indistans ipsorum ad Christum familiaritas, propter quod subditur: “Et sequuntur Agnum quocumque ierit”. Quantum unusquisque Deum imitatur et participat, in tantum sequitur eum. Qui ergo pluribus et altioribus seu maioribus perfectionibus ipsum imitantur et possident altius et multo fortius ipsum sequuntur. Qui ergo secundum omnes sublimes et supererogativas perfectiones mandatorum et consiliorum Christi ipsum prout est hominibus huius vite possibile participant, “hii sequuntur Agnum quocumque ierit”, id est ad omnes actus perfectionum et meritorum ac premiorum eis correspondentium, ad quos Christus tamquam dux et exemplator itineris ipsos deducit. Item “sequuntur” ipsum “quocumque ierit”, quia sic semper dirigunt et tenent suum aspectum in ipsum quod ipsum semper et ubique presentialiter vident vel speculantur quasi presentem.

ubi (Par. XXVIII, 95)

 

seguiva (91); li tiene a (95); sempre2 (96); seguono (100); per somigliarsiquanto ponno (101); vedersoblimi (102)