capitoli 15, 1 – 16, 17

QUINTA VISIO

QUINTUM DECIMUM CAPITULUM

506

¹ Et vidi aliud signum in celo. ² Hic incipit quinta visio, que est de septem phialis.
<I> ³ In qua primo summa huius visionis narratur.
<II> ⁴ Secundo describitur fontalis radix septuple effusionis iudiciorum Dei secundum septem status ecclesie emissorum, quamvis specialius possint applicari ad tempora ^(a) Antichristi, et hoc incipit ibi: Et vidi tamquam mare.
<III> ⁵ Tertio subduntur per ordinem ipse septem effusiones infra XVI°, ibi: Et abiit primus.

(a) tempora] opera B   T

1. Ap 15, 1   4. Ap 15, 2   5. Ap 16, 2

507

<I – primo summa huius visionis narratur>

¹ Pro primo dicit: Et vidi aliud signum, scilicet ^(a) ab omnibus predictis, ² vel specialiter ab illo de quo supra ait quod signum magnum apparuit in celo, mulier amicta sole et cetera. ³ Illud enim fuit magnum in significando [f. 159^rb] magnam gratiam et gloriam sancte matris ecclesie et sue prolis, ⁴  hoc verum est magnum et mirabile in significando magnas et stupendas penas reproborum et magna et terribilia iudicia Dei et magnum et severum zelum sanctorum eius, per quos exercet iudicia sua.
⁵ Et secundum Ioachim, dicitur mirabile quia mirantur homines cum incipiunt videre que aliquando non viderunt, scilicet cur alii pepercerunt viris impiis et sustinuerunt eos usque ad mortem, alii punierunt eos et occiderunt, et cur aliqui loquuntur eis humiliter et benigne quasi fratribus ad mortem egrotantibus, alii autem in zelo quasi hostibus Dei, sicut Christus primo venit in spiritu levitatis ^(b) ut redimeret, secundo veniet ut iudex in spiritu iudicii et ardoris ^[1].
⁶ Utrumque autem ^(c) videtur in celo, id est in celesti visione vel ^(d) scriptura, vel in celesti ecclesia.

(a) scilicet] aliud praem. B   T   (b) levitatis] lenitatis B  levitatis T   (c) autem] tamen B   T   (d) vel] seu B   T

1. 4. 5. 6. Ap 15, 1   2. 3. 6. Ap 12, 1

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 182ra-b. Cfr. Concordia, III 1, c. 7; Patschovsky 2, pp. 265, 14 – 266, 14: « Quia vero ad divinitatem iudicium pertinet, ad humanitatem clementia, primo quidem voluit Deus notum facere ardorem iudicii et sic misericordie sue impendere largitatem, ne forte, si nescirent homines iudicium, abuterentur clementia et solutis timoris vinculis in spe misericordie peccarent. Premisit ergo Heliam in ardore iudicii, ut numquam de clementia presumendo delinquant. Premisit legis austeritatem daturus clementiam huic mundo, ne forte – quia iudicium illud maximum, quod in fine seculi futurum est, nondum congnovimus experimento – esse eum iustum iudicem et terribilem dominum nesciremus. Sic ergo manifeste liquet Heliam typum tenere iudicis, Iohannem redemptoris, Heliam cum triumphi gloria ascendentis in celum, Iohannem pro patientie pugna descendentis ad ima. Uterque ergo secundum hanc rationem typum gerit Christi Iesu, quia idem ipse Christus Iesus venturus est in igne iudicii, qui quondam, ut redimeret genus hominum, venit in aqua redemptionis ».

508

¹ Vidi inquam signum, scilicet angelos septem habentes septem plagas novissimas, quoniam in illis consumata est ira Dei, id est punitio divine vindicte. ² Sicut autem tota sexta etas a primo adventu Christi usque ad extremum iudicium vocatur a Iohanne hora novissima, ³ de qua et Christus dicit: Hii novissimi una hora fecerunt, sic omnes plage eiusdem sexte etatis vocantur novissime. [f. 159^va]
⁴ Ioachim autem dicit quod post quattuor dona quattuor animalibus, id est quattuor ordinibus, propria, que sunt fides, patientia, humilitas et spes, succedit zelus igneus caritatis Spiritui Sancto et eius sedi a quattuor animalibus sustentate appropriatus. ⁵ Et e contra in reprobis post quattuor vitia, quattuor predictis virtutibus contraria, sequitur odium fraterne caritatis, quod est peccatum in Spiritu<m> Sanct<um> ^(a) contra quod zelus Spiritus Sancti effundit plagas novissimas ^[1]. ⁶ Mali enim sue infidelitati addunt impatientiam, impatientie superbiam, superbie desperationem, desperationi odium. ⁷ Sustinet autem Dominus peccatores usque ad tertium, in quarto autem terribiliter comminatur, in quinto vero non remittetur neque ^(b) in hoc seculo neque ^(c) in futuro ^[2]. ⁸ Et ideo severa increpatio sanctorum contra talia dicta est plaga novissima, quia in aliis verbis sanctorum retin<etur> ^(d) pro tempore impetus ire Dei, eo quod nolunt sancti loqui peccatoribus verba dura ne corruant in foveam desperationis; in istis vero, quia tempus est iudicii, non attenditur quoad hoc quid inde sequatur, sed aut faciat fructum sterilis arbor aut excidatur et in ignem mittatur ^[3]. ⁹ Unde et ficulnea per tres annos expectata ^(e) erat, in quarto anno iubente domino succidenda, sed habundavit [f. 159^vb] in misericordia dominus vinee ut eam anno quarto equanimiter sustineret ^(f), succidendam absque dubio in anno quinto si in quarto non faceret fructum ^[4].

(a) Spiritum Sanctum] Spiritu Sancto P   (b) (c) neque] nec B   T   (d) retinetur] retinentur P   T   (e) expectata] spectata B   T   (f) ut – sustineret] om. B

1. Ap 15, 1   2. 1 Jo 2, 18   3. Mt 20, 12   9. Lc 13, 6-9

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, ff. 177rb ss. (citazione fortemente abbreviata).
[2] Ibid., f. 180rb-va.
[3] Ibid., f. 182ra.
[4] Ibid., f. 182rb.

509

<II – Secundo describitur fontalis radix septuple effusionis iudiciorum Dei
secundum septem status ecclesie emissorum, quamvis specialius possint applicari
ad tempora Antichristi, et hoc incipit ibi: Et vidi tamquam mare>

¹ Et vidi tamquam mare. Hic describitur fontalis radix septem effusionum. Et hoc quoad quattuor.

<I^um radicale>

² Primum est sublimis status et triumphus et zelus sanctorum ad quos spectat effundere. ³ Per mare enim vitreum mixtum igne, designatur contemplatio ignea et penitentialis maceratio et amaritudo, et etiam ^(a) tribulationum perpessio magna et profunda sicut mare et perspicua et solida sicut vitrum et igne superfervide caritatis commixta. ⁴ Sicut etiam in aqua maris designatur doctrina littere, sic in igne intelligentia spiritalis et ardens ^[1].
⁵ Item per hoc mare principalius designatur immensa Christi sapientia plena igne caritatis et zelatricis iustitie, et amara et immensa passio Christi igne caritatis plena et exsequens ^(b) vitia nostra et ad viscera Christi contemplanda mediatrix et pervia quasi vitrum.
⁶ Sancti ergo in predictis fundati et supereminentes, stant super mare predictum. ⁷ Ipsi etiam vicerunt bestiam et imaginem eius et numerum nominis eius, id est bestialem vitam et ferocitatem Antichristi et ceterorum persequentium et doctrinam ipsius, [f. 160^ra] que potius est imago bestie quam veritas ^(c) Dei. ⁸ Vicerunt etiam totam numerositatem vitiorum eius, et precipue illam ex qua coram suis sapientibus habet gloriosius et divinius nomen. ⁹ Vincere quidem bestiam possunt fideles laici per solam simplicem confessionem fidei usque ad mortem. ¹⁰ Sed sapientes clerici debent ultra hoc vincere imaginem doctrine eius, convincendo ipsam esse falsam et impiam et de sua catholica fide rationem reddendo. ¹¹ Sed religiosi evangelici debent ultra hoc vincere spiritalia et subtilia vitia eius, quod quidem habet fieri per orationem et ieiunium et per alia exercitia spiritalia ^[2].
¹² Vel sicut sancti habent Deum pro obiecto summo quod adorant et colunt, et ex hoc formaliter participant similitudinem eius per quam sibi assimilantur, observantque non solum unum preceptum sue legis nec solum unum articulum sue ^(d) fidei credunt, sed totum numerum eorum, et quanto sunt perfectiores tanto plus sciunt et servant explicite numerum suorum preceptorum et articulorum, sic etiam reprobi habent bestiale obiectum quod adorant et cui assimilantur, seu eius imaginem in se habent, et quanto sunt [f. 160^rb] perfectiores in malo tanto omnia mobilia sui obiecti seu statuta et vol<i>ta ^(e) sui falsi Dei sciunt et servant magis explicite et distincte. ¹³ Et e contra sancti maiores magis distincte fugiunt omnia et singula et omnes singulares circumstantias singulorum usque ad minimas minutias.
¹⁴ Preter hoc, etiam pro tempore Antichristi vincuntur hec tria ad litteram, quando pro nulla pena vel favore ipsum vel eius imaginem adorant nec accipiunt caracterem nominis eius. ¹⁵ Isti ergo stant super mare vitreum mixtum igne, quia solis illis conceditur ad plenum vita contemplativa et sentire ardorem caritatis Dei, qui de hiis tribus bellis viriliter triumpharunt; solis etiam istis competit perfecte laudare Deum et opera eius et specialiter iudicia misericordie in electos et iustitie severe in reprobos.

(a) etiam] om. B   T   (b) exequens] exquoquens B  extorquens T   (c) veritas] veritatis B   (d) sue] om. B   (e) volita] voluta P

1. 3. 5. 6. 7. 8. 15. Ap 15, 2

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 182va: « In aqua etenim verbum, in igne donum spiritus designatur. In aqua doctrina littere, que non est preter fidem; in igne spiritualis et vivificus intellectus. Et illa quidem doctrina, si sane utimur ea, emundat graviora crimina; hec vitia spiritualia diligenter exsiccat ». Cfr. Ildegarda di Bingen, Liber divinorum operum, prima visio secunde partis, ed. a cura di M. Cristiani e M. Pereira, Milano 2003, p. 756: « Et ecclesia etiam hoc ipsum mare est, quod Iohannes Euangelista ut uitreum mare mixtum cum igne uidit, ut in Apokalipsi dicit: Et uidi tanquam mare uitreum mixtum cum igne, et eos qui uicerunt bestiam et imaginem illius et numerum nominis eius stantes supra mare uitreum, habentes cytharas Dei et cantantes canticum Moysi serui Dei et canticum agni. Hoc considerandum sic est: Ego, cui secreta Dei demonstrata sunt, uidi interioribus oculis ecclesiam, quam Deus de communi populo Iudeorum et paganorum uocauit, in fidem puram necnon et multis tribulationibus concussam, ubi fideles per Spiritum Sanctum accensi uiuum Deum in uera fide cognoscebant et inspiciebant; quia fides uelut umbra diuinitatis est, quam mortalis homo perfecte uidere non potest. Et umbra formam que non uidetur demonstrat, sicut et circinus formam nondum formatam signat; quemadmodum et filius Dei Philippo patrem desideranti uidere dicit, quod ille qui uidet eum uideat et patrem suum. Sancta enim diuinitas in humanitate latuit et per doctrinam, qua totum mundum illustrauerat, mundo illuxit, sicut et aqua terram, que uelut corpus ipsius est, totam perfundit et ad refectionem omnis creature fructiferam facit; quia etiam ut Deus a celestibus spiritibus uidetur, sic quoque uoluit ut a creatura in humana natura conspiceretur ».
[2] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, ff. 182va-183rb: « (f. 182va-b) Si in bestia designatur multitudo infidelium persequentium ecclesiam Dei, in imagine doctrina ipsius bestie, in numero nominis numerositas vitiorum. Quos melios esse dicimus, qui tria ista vicerunt, quam illos de quibus dicit Augustinus: “Nullos comperi meliores quam qui in monasteriis profecerunt”? [cfr. Augustinus, Ep. 78, cap. 9; PL 33, col. 272] Tres denique ordines commendat idem vir super librum psalmorum; laycorum primum, clericorum secundum, monachorum tertium. Et quidem ab horum primo exigitur specialiter victoria bestie; a secundo non solum bestie, verumetiam et imaginis; a tertio non solum bestie et imaginis, verumetiam et numeri nominis illius. Sufficit enim layco servare viriliter fidem suam et pugnare pro ipsa usque ad mortem, dummodo non maneat in mortali peccato. Clerico non sufficit servare fidem, quia os layci clericus esse debet, quando quis interrogat de doctrina Christi, et necesse habet stare in acie in die prelii adversus insidias hereticorum et confundere eos qui contra fidem ex adverso consurgunt, sicut de beato Stephano scriptum est: Surrexerunt quidam de synagoga disputantes cum Stephano, et non poterant resistere sapientie et Spiritui qui loquebatur (Ac 6, 9-10). (… ff. 182vb-183ra) Sane victoria nominis huius bestie, qui manet in multitudine illorum delictorum que quidem et si ab aliis iudicentur venialia a perfectis tamen viris ac si mortalia devitantur, a veris et Deo dignis monachis, quibus licet vivere sicut libet, potius quam ab aliis exqueri potest. Non quia et in ordine laycorum aut clericorum non fuerint multi qui sub specie layci sive clerici perfectionem monasticham observarint, sicut econtrario multi habentes habitum monachi longe sunt a perfectione illa quam habitus figura pretendit, sed quia privata solemnibus non preiudicant nec gratia occulta manifesti doni ordinem solvit. (… f. 183ra-b) Difficile est enim valde vincere vitia, ubi multiplex est et valida materia vitiorum. Magnum est et pro magno habendum si aliquis sic vivit in seculo, ut non prevalente hoste superetur ab eo. Neque enim quia non superatur, idcirco mox est aliquis pro victore habendus, quia aliud est resistere hosti et stare iugiter in acie ne vincatur, aliud est devicto hoste in tranquillitate manere. Et ille quidem coronandus est quia viriliter certat et non desinit certare usque ad mortem, sed iste sublimatur in altum ut sedeat in throno Christi quia certavit et vicit. Ergo qui vicerunt bestiam per fidem despicientes regnum mundi, quod ipsius est; et imaginem ipsius per sapientiam, que de celo est, non respicientes aliam doctrinam quam servat et predicat Romana ecclesia; et numerum nominis eius, per orationem et ieiunium et alia exercitia spiritualia, visi sunt stare supra mare vitreum quod est mixtum igne, quia illis solis conceditur vita contemplativa et sentire ardorem charitatis Dei, quibus datum est de his tribus bellis viriliter triumphare (…) ». Senza citare esplicitamente Gioacchino, Olivi sostituisce l’« ordo monachorum » dell’abate florense con i « religiosi evangelici ».

510

¹ Unde subditur: Habentes citharas Dei ² et cantantes canticum Moysi servi Dei et canticum Agni. ³ Canticum utriusque in hoc convenit, quod uterque cantavit de pia liberatione electorum et de terribili submersione seu perditione hostium. ⁴ Differunt autem in hoc, quod canticum Moysi fuit sicut servi, cuius est timere Dominum terribilem in iudiciis; canticum vero Agni fuit vere filii mitissimi, cuius est [f. 160^va] filialiter amare patrem et consequi eius hereditatem. ⁵ Ergo isti cantant simul canticum timoris ut servi et amoris ut filii, et hoc ipsum patet ex materia cantici eorum, unde subditur: dicentes: Magna, scilicet in se, et mirabilia, scilicet contemplantibus, sunt opera tua, Domine Deus omnipotens. ⁶ Pro operibus autem seu iudiciis iustitie, subdunt: Iuste et vere vie tue, id est opera tua, rex seculorum. ⁷ Quis non timebit te, Domine, et magnificabit nomen tuum?. ⁸ Pro operibus vero misericordie, subdunt: Quia solus pius es, scilicet per se et substantialiter et summe; quoniam omnes gentes venient, scilicet ad te tamquam a te misericorditer vocate et tracte, et adorabunt in conspectu tuo, quoniam iudicia tua manifesta sunt, scilicet per evidentes effectus perditionis Antichristi et suorum et salvationis electorum.

1. Ap 15, 2   2. 4. 5. 6. Ap 15, 3   7. 8. Ap 15, 4

511

<II^um radicale>

¹ Secundum radicale est processiva ^(a) dispositio predictorum sanctorum ad zelum iuste punitionis malorum, unde subdit: ² Et post hec vidi, et ecce apertum est templum tabernaculi testimonii in celo, ³ et exierunt septem angeli habentes septem plagas de templo. ⁴ Supradicta contemplatio et iubilatoria laus sanctorum habitat in hoc templo. ⁵ Templum enim dicit sacrum locum divine laudi et cultui specialiter dedicatum in quo soli sacerdoti intrabant, et ideo eius interiora erant ceteris [f. 160^vb] quasi absconsa et clausa, et ideo designat archanum deitatis et humanitatis Christi et sue sapientie et ecclesie in quod per contemplationem intratur.
⁶ Diciturque templum tabernaculi, quia per peregrinationem et militiam perducit ad patriam, et quia in se manentes reddit seu exigit huius mundi peregrinos ad patriam suspirantes et pro ipsa contra temptamenta huius seculi militantes.
⁷ Dicitur etiam testimonii, quia ibi Deus testatur sanctis suam voluntatem et veritatem. ⁸ Dicitur etiam esse in celo per celestem contemplationem et conversationem. ⁹ Tunc autem est apertum ad procedendum ad exteriora iudicanda et gubernanda, quando sancti contemplativi prius in ipso ab exterioribus absconsi et clausi dirigunt suos aspectus et actus ad iudicia exteriora.
¹⁰ Qui quidem habent septem plagas, quia ardenti zelo domus Dei contra mala vehementer plagantur et cruciantur in corde, ¹¹ iuxta illud Psalmi: Zelus domus tue comedit me, et etiam quia per eundem zelum sunt parati et prompti ad faciendam vindictam in nationibus et increpationes in populis.
¹² Hii autem sunt et esse debent vestiti lapide mundo et candido, id est solida et insuperabili ^(b) et munda et clara fortitudine et iustitia, et precincti circa pectora zonis aureis, [f. 161^ra] id est caritate restringente non solum exteriorem fluxum concupiscibilium rerum sed etiam internum fluxum quarumcumque immundarum vel noxiarum vel superfluarum seu inutilium cogitationum et affectionum.

(a) processiva] precessiva B   T   (b) insuperabili] infrangibili B

2. 9. Ap 15, 5   3. 5. 6. 7. 8. 10. 12. Ap 15, 6   11. Ps 68, 10

512

<III^um radicale>

¹ Tertium radicale est collatio potestatis iudiciarie et iniunctio officii eius cum pleniori influxu et effluxu zeli iudiciarii, unde subditur: Et unum ex quattuor animalibus dedit septem angelis septem phialas aureas plenas iracundia Dei viventis in secula seculorum.
² Per unum quattuor animalium, secundum Ioachim, designatur quartus ordo, scilicet heremiticus, qui suo exemplo et documento tradidit monachis quinti temporis zelum officii iudiciarii contra peccantes in domo Dei et precipue in cenobiis suis, sicut Helias pater, ordinis heremitici exemplator, accensus zelo occidit prophetas Baal et tandem divino iussu unxit Heliseum in prophetam, et ille iussu Helie unxit Iheu in regem Israel et Asael in regem Sirie, ³ et ait Deus: Quicumque effugerit ^(a) gladium Asael occidet eum Iheu, et qui effugerit ^(b) gladium ^(c) Iheu occidet eum Heliseus ^[1].
⁴ Vel potest dici quod unum quasi ex quattuor animalibus aggregatum dedit eas, <quia> ^(d) ex quattuor donis quattuor ordinum debet accipi officium [f. 161^rb] iudicandi. ⁵ Exigitur enim ibi auctoritas et magnanimitas apostolorum, quasi leonum ^(e); et patientia martirum, quasi vituli; et prudentia et maturitas doctorum, quasi hominis; et altivola vita et perspicacia anachoritarum seu contemplativorum, quasi aquile.
⁶ Per phialas autem designatur hic mensurata ^(f) potestas et equitas iudicii exercendi, que sunt auree per fulgorem sapientie et caritatis, suntque plene iracundi<a> ^(g) Dei, id est zelo severo et efficaci ad corripiendum omnia per eos corripienda.
⁷ Dicit autem Dei viventis et cetera, quia sicut morituri est iudicari et occidi, ita viventis est exercere vindictam et viventis in eternum est exercere eternam ^[2].

(a) (b) effugerit] fugerit T   (c) Asael – gladium] om. B   (d) quia] quasi P   (e) leonum] leonis B   (f) mensurata] commensurata B   T   (g) iracundia] iracundie P

1. 6. 7. Ap 15, 7   3. 3 Rg 19, 17 (Vulg. fugerit^1-2 / interficiet eum Heliseus)

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 185ra-b.
[2] Cfr. ibid., f. 186ra: « […] quia sicut morientis est iudicari ita viventis est iudicare, et sicut morientis pati iniuriam ita viventis exercere vindictam ».

513

¹ Deinde subdit de pleniori effluxu zeli severi, cum ait: Et impletum est templum Dei fumo, id est ecclesia contemplantium est tunc impleta zelo sancte ire, que non solum obscurat et amaricat reos in quos acriter fertur, sed etiam ipsos sanctos zelantes. ² Unde Gregorius, Moralium V° super illud Iob V°: Virum stultum interficit iracundia, dicit: « Ira per vitium oculum mentis excecat; ira autem per zelum turbat, quia quo saltim recta emulatione concutitur eo contemplatio, que non potest nisi tranquillo corde percipi, dissipatur. ³ Sed inde subtilius ad alta [f. 161^va] reducitur, unde ad tempus ne videat reverberatur; sicut cum collirium infirmanti oculo mittitur lux penitus negatur, sed inde eam post paululum clarius recipit » et cetera ^[1].
⁴ Fumo, inquam, procedente a maiestate Dei et de virtute eius, et hoc non solum influxu ire ^(a), sed etiam quia quanto plus sancti attendunt offensam et iram maiestatis Dei reverende et zelande, et quanto plus sunt ea et eius virtute repleti, tanto acrius irascuntur et perturbantur contra Dei contumelias et offensas.
⁵ Et nemo poterat intrare in templum, donec consumarentur septem plage septem angelorum, quia, secundum Ioachim, rectitudo iusti zeli exigit quod nullus eorum, qui extra templum sunt, sinatur intus ingredi quousque fiat iudicium de impiis quorum desperata frenesis est incurabilis ^[2].
⁶ Vel, secundum Ricardum, quia templo fumo repleto nemo reproborum potest rectitudinem divini iudicii agnoscere tamquam ignorantia excecatus; completis vero plagis presentis temporis quodammodo introibunt, quia penis eternis succedentibus intelligent se iuste puniri et sanctos iuste beatificari, quod modo minime cognoscunt; utrumque tamen est in malum eorum, scilicet sic intrare et foris manere ^[3].
⁷ Vel, secundum eundem, nemo potest usque tunc intrare quia nec sancti [f. 161^vb] possunt in hac vita perfecte cognoscere occulta iudiciorum Dei; tunc autem perfecte introibunt quando post finem huius seculi omnia manifeste videbunt ^[4].
⁸ Potest etiam dici quod hic loquitur distributive, non collective, ut sit sensus quod in tempore uniuscuiusque angeli istorum septem non intratur ad serenam pacem archane contemplationis Dei usquequo est consumata plaga per eum fienda. ⁹ Nam plaga illa segregat granum a paleis et instar fornacis purgat electos et colat eos quasi aurum et quasi argentum, ut offerant in templo sacrificia iustitie et caritatis. ¹⁰ Sicut enim oculus lipus vel infirmus non intrat ad claram visionem nisi sit prius per colliria vel alias medicinas perfecte purgatus et sanatus, sic nec aliquis per has plagas corrigendus potest intrare ad perfectam contemplationem usquequo sit per <eas> ^(b) plene et consumate purgatus.
¹¹ Item communiter non intrabitur plene nisi post effusionem septimi angeli, sicut nec liber erit perfecte apertus nec misteria Dei omnia consumata usquequo septimus angelus ceperit tuba canere. ¹² Sciendum tamen quod in quibusdam sanctis cuiuslibet status possunt hii septem gradus purgationum perfici vel fuisse perfecti, et sic in hoc templum intrasse non expectando septimum tempus ecclesie, quia in ipsis [f. 162^ra] fuit virtualiter seu spiritualiter completum ita quod per inde est ac si temporaliter pert<ig>issent ^(c) ad tempus et opus septimi status.

(a) influxu ire] influxive B   T   (b) eas] eos P   (c) pertigissent] pertingissent P

1. 4. 5. Ap 15, 8 (Vulg. om. Dei / introire in templum)   2. Jb 5, 2 (Vulg. vere stultum)

[1] S. Gregorii Magni Moralia in Iob, libri I-X, cura et studio M. Adriaen, Turnholti 1979 (Corpus Christianorum. Series Latina, CXLIII), lib. V, cap. XLV, 135-139, 142-143, 146-149, pp. 279-280 (= PL 75, coll. 726 C-727 A).
[2] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 186rb.
[3] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ii (PL 196, coll. 822 D-823 A).
[4] Ibid., col. 823 A.

514

<IV^um radicale>

¹ Quartum radicale est divina iussio seu inspiratio unumquemque ministrorum divini iudicii actualiter movens et applicans ad exsequendum officium suum, quia ^(a) non debent ad hoc propria voluntate seu animositate moveri, sed explendo ^(b) Dei beneplacitum et mandatum ^(c). ² Unde subdit:

(a) quia] om. B   T   (b) explendo] ad explendum B   T   (c) mandatum] preceptum B   T

SEXTUM DECIMUM CAPITULUM

515

<V^a visio (sequitur)> 

<IV^um radicale>

¹ Et audivi vocem magnam ^(a) dicentem septem angelis: Ite et effundite septem phialas ire Dei in terram, id est in terrenos et inferiores.
² Nota quod, prout in huius lecture principio prenotavi ^[1], per istas effusiones plagarum possunt uno modo intelligi corporalia supplicia et exterminia reproborum tam temporalia quam eterna, et sic a tempore Christi et citra non exercentur per viros evangelicos ^(b) et multo minus per perfectos religiosos, fiunt tamen per bonos spiritus angelicos quibus anagogice competunt supradicta. ³ Nec est contra hoc quod sepe fiunt per demones et etiam per pravos homines, quia Deus et eius sancti angeli utuntur tunc eorum ministerio, quamvis ipsi non intendant servire iustitie Dei.
⁴ Alio autem modo per has effusiones intelli-[f. 162^rb]-guntur spiritales correctiones et increpationes, vel ecclesiastice et disciplinales ac medicinales punitiones per sanctos viros ministrate et per spiritus angelicos gubernate. ⁵ Utrumque autem modum in exponendo tangemus.

(a) magnam] de celo add. B   T   (b) evangelicos] ecclesiasticos T  add. B

1. Ap 16, 1 (Vulg. vocem magnam de templo)

[1] Cfr. Prologus, Notabile IX.

516

<III – Tertio subduntur per ordinem ipse septem effusiones>

<I^a phiala>

¹ Et abiit primus angelus ^(a) et effudit phialam suam in terram, id est in sinagogam Iudeorum, que respectu gentilium erat in Christi adventu quasi terra apta humane habitationi et fructificationi fidelium quasi arborum et herbarum. ² Hec autem spiritaliter fuit effusa per Christum et apostolos potenter et acriter increpantes et redarguentes et detestantes cecitatem et malitiam Iudeorum, qui preter paucos ad Christum conversos fortius exarserunt ex hoc in iram et invidiam contra Christum et suos.
³ Unde subditur: et factum est vulnus sevum ac pessimum, id est turbatio ire crudelis et pessime, in homines qui habebant caracterem bestie, id est formam bestialis ^(b) vite et intelligentie sibi impressam, et in eos qui adoraverunt imaginem eius. ⁴ Omnes reprobi habent aliquam falsam estimationem eius <quod> ^(c) prave sequuntur et amant et in quo, tamquam in Deo, suam beatitudinem estimant et querunt, et ideo id quod adorant est potius falsa imago quam realis veritas Dei et vere glorie. ⁵ Est tamen realiter et veraciter bestiale; et ideo illud [f. 162^va] prout est in estimatione eorum est imago bestie, prout vero est in re est bestia seu bestiale tamquam carens intellectu et ratione.
⁶ Sumendo vero ^(d) hanc effusionem pro temporali captivitate et exterminio Iudeorum facta per Romanos in initio ecclesie, patet quod facta fuit per angelos primum statum ecclesie gubernantes et Romanorum exercitum ad hoc iudicium invisibiliter applicantes et dirigentes; ipsum etiam exterminium fuit amarissimum et pessimum, id est penalissimum seu desperatissimum reprobis Iudeis.

(a) angelus] om. B   T   (b) bestialis] bestialem B   (c) quod] quam P   (d) vero] om. T

1. 3. 6. Ap 16, 2

517

<II^a phiala>

¹ Et secundus angelus ^(a) effudit phialam suam in mare, id est super paganos nolentes credere predicantibus ^(b) ad eos missis, immo potius persequentes ipsos et doctrinam eorum. ² Pagani enim sunt velut mare erroribus fluctuans, in quo non crescebat herba vel arbor fidei et fidelium, nec ante Christum erat ibi habitatio ^(c) homini fideli. ³ Hec autem effusio est spiritaliter facta per sanctos martires, paganorum idolatriam et pertinaciam detestabiliter increpantes.
⁴ Et factus est sanguis tamquam mortui, id est mare paganismi versum est in cr<ude>litatem ^(d) mortiferam effundentem sanguinem sanctorum martirum.
⁵ Et omnis anima vivens, id est prius aliquod seminarium seu aliquam dispositionem ad vitam fidei habens, vel omnis qui huic mundo [f. 162^vb] vivere elegit, mortua est in mari, quia scilicet in infidelitate et crudeli persecutione paganorum mortificata est a primo seminario boni et fortius destinata ad mortem eternam.
⁶ Temporaliter autem fuit hec effusio facta quando, partim tempore martirum partim mox per Constantinum imperatorem, fuit paganorum idolatria expulsa de orbe et omnes pagani, nolentes ad Christum converti, sunt non solum a spiritali sed etiam civili vita seu statu ecclesie segregati sicut mortui.

(a) angelus] om. B   T   (b) predicantibus] predicatoribus B   T   (c) habitatio] inhabitatio B   (d) crudelitatem] credulitatem corr. P  crudelitatem B   T 

1. 4. 5. Ap 16, 3

518

<III^a phiala>

¹ Et tertius angelus, id est ordo sanctorum zelatorum tertii temporis, effudit phialam suam super flumina et super fontes aquarum, id est super doctrinam erroneam doctorum et episcoporum hereticorum, quam ipsi tamquam dulcem aquam bibebant et aliis propinabant. ² Effudit, inquam, non solum ipsam improbando, sed etiam ipsam et eius sectatores et fautores anathematizando et ab omni communion<e> ^(a) ecclesie catholice sententialiter excludendo.
³ Et factus est sanguis, id est per hanc effusionem apparuit esse mortifera et crudelis et abhominabilis. ⁴ Vel factus est sanguis, quia propter hanc plagam effuderunt sanguinem multorum catholicorum et multas persecutiones catholicis intulerunt. ⁵ Corporaliter autem fuit ad litteram multorum hereticorum sanguis effusus per aliquos catholicos [f. 163^ra] imperatores et principes, et etiam per aliquas nationes gentilium occupantium terras illorum.
⁶ Et audivi angelum aquarum, id est cetum spiritalium doctorum, quorum est fideliter custodire et dispensare seu exponere aquas sacre scripture et catholice doctrine, dicentem: Iustus es Domine, qui es et qui eras; sanctus, et qui hec iudicasti, id est qui predictam plagam sanguinis eis tuo iudicio intulisti. ⁷ Subditque rationem propter quam hoc fuit iustum, scilicet quia sanguinem sanctorum, scilicet martirum, et prophetarum, id est sanctorum maiorum seu doctorum, fuderunt. ⁸ Sicut enim dixi, multos fideles ubique terrarum martirizaverunt. ⁹ Et ideo sanguinem, id est doctrinam impiam et mortiferam et abhominabilem, eis dedisti bibere, ut digni sunt.
¹⁰ Secundum enim Ioachim, humanum est aliquando incidere in errorem, sed persequi catholicos pro defensione erroris et effundere eorum sanguinem, sicut fecerunt Arriani, est diabolicum. ¹¹ Et ideo propter hanc culpam accidit excecatio eorum ut biberent potum doctrine sanguinee et carnalis, contra quam dictum est Petro: Caro et sanguis non revelavit tibi ^[1].
¹² Secundum autem Ricardum, sanguinem dedit eis bibere, id est acerbas penas et occisiones per quas eos exterminavit prout digni erant ^[2].
¹³ Et audivi alterum, [f. 163^rb] scilicet angelum, id est secundum Ricardum subiectorum cetum, dicentem, id est magistrorum dicta confirmantem: Etiam, id est verum est quod dixit precedens angelus, id est cetus magistrorum nostrorum, quia quod magistri clamant discipuli confirmant. ¹⁴ Dicentem inquam: Etiam, Domine Deus omnipotens, vera et iusta iudicia tua, scilicet sunt; ^(b) vera quidem <quia> ^(c) efficiunt quod promittunt, iusta autem quia unicuique secundum quod meruit reddunt. ¹⁵ Iustum enim est ut qui crudeliter agit crudeliter puniatur. ¹⁶ Et subdit Ricardus quod tam discipuli quam magistri ex magna affectione et zelo convertunt sermonem ad Deum ^[3].
¹⁷ Ioachim vero ponit aliam litteram, scilicet: Et audivi alterum angelum ab altari dicentem: Etiam, Domine et cetera. ¹⁸ Quod exponens subdit: « Puto per hunc designari catholicos episcopos in conciliis congregatos, qui confirmantes scripta sanctorum doctorum dampnaverunt hereticos. ¹⁹ Altare enim fit de lapidibus segregatis ab aliis et insimul ^(d) coniunctis », propter quod significat congregationem episcoporum in conciliis ^[4]. ²⁰ Primam tamen litteram ponit et exponit Ricardus.

(a) communione] communioni P   (b) sunt] sed  add. corr. P   (c) quia] om. P   (d) insimul] simul B

1. 2. 3. 4. Ap 16, 4   6. Ap 16, 5   7. 9. 12. Ap 16, 6   11. Mt 16, 17   13. 14. 17. Ap 16, 7

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, ff. 188vb-189ra.
[2] Riccardo di San Vittore, In Ap V, v (PL 196, col. 825 D): « Et sanguinem eis dedisti bibere, per acerbam ultionem, ut digni sunt, per impietatis suae pravitatem ».
[3] Ibid., coll. 825 D-826 A.
[4] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 189ra.

519

<IV^a phiala>

¹ Et quartus angelus effudit phialam suam in solem, id est super ypocritalem partem anachoritarum seu contemplativorum quarti status, quorum ypocrisim sancti anachorite vel sancti doctores quarti temporis acriter obiurgaverunt et conf<ud>erunt ^(a). ² Quia vero, secundum Ioachim, [f. 163^va] tales se sanctos et digniores ceteris estimant, ideo si increpantur accenduntur in iram, et deinde solent confluentibus ad eos conqueri et exponere vitam suam ut sciant quod non zelo iustitie sed livore odii arguuntur, propter quod incipiunt homines estuare, quia inter eos quos sanctos putabant vident lites et scandala generari ^[1]. ³ Unde subditur: et datum est illi, scilicet soli sic plagato, affligere homines estu et igne, id est perturbare et ad iram accendere contra cetum sanctorum redarguentium illos.
⁴ Et estuaverunt homines estu magno, id est magna adustione perturbationis et ire, et blasphemaverunt nomen Dei habentis potestatem super has plagas, neque egerunt penitentiam ut darent illi gloriam quia, secundum Ioachim, homines, sic per ypocritas decepti, confunduntur deserere eos quos semel venerari ceperunt, et non solum non agunt penitentiam sed etiam, deteriores effecti, prorumpunt in blasphemias spiritus dicentes: isti homines non sunt ex Deo, qui sanctos ipsius odiunt et persequuntur ^[2].
⁵ Potest etiam dici quod quando ypocrite fuerunt per Sarracenos captivati, tunc exarserunt in summam iram et impatientiam contra Deum et blasphe-[f. 163^vb]-maverunt iudicia eius tamquam impia et iniusta quia sic fecerat eos exterminari, cum secundum suam falsam presumptionem essent sancti et iusti. ⁶ Ad hanc autem impatientiam et blasphemiam et impenitentiam provocaverunt  suos sequaces, ita quod per vehementem et quasi intolerabilem impatientiam fecerunt eos acriter estuare.

(a) confuderunt] confunderunt P

1. 3. Ap 16, 8   4. Ap 16, 9

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 189rb-va.
[2] Ibid., f. 189va-b.

520

<V^a phiala>

¹ Et quintus angelus, id est ordo sanctorum zelatorum quinti temporis, effudit phialam suam super sedem bestie, et factum est regnum eius tenebrosum. ² Nota quod sicut post quattuor animalia, quattuor primos status sanctorum designantia, sublimata est generalis sedes romane ecclesie, ceteris patriarchalibus seu ecclesiis orientalibus a Christo et ab eius vera fide reiectis, sic in eodem quinto tempore, post quattuor bestias a Daniele visas et quattuor primis ordinibus sanctorum contrarias ^[1], sublimata est ‘sedes bestie’, id est bestialis caterve, ita ut numero et potestate prevaleat et fere absorbeat sedem Christi, cui localiter et nominaliter est commixta, unde et sic appellatur ecclesia fidelium sicut et illa que vere est per gratiam sedes et ecclesia Christi.
³ Super huiusmodi vero malitiam non cessant zelatores sancti huius quinti temporis effundere phialam detestationis et celebris increpationis, ita quod regnum eius velit nolit evidenter apparet omnibus et etiam ipsismet tenebrosum, [f. 164^ra] id est feda et enormi luxuria et avaritia et symonia et superbia et dolosa negotiatione et astutia et fere omni malitia dissipatum et abhominandum, ⁴ unde et infra vocatur ^(a) Babilon meretrix habens in manu sua poculum aureum plenum abhominatione.
⁵ Per hanc autem sedem bestie principaliter designatur carnalis clerus in hoc quinto tempore regnans et toti ecclesie presidens, in quo quidem bestialis vita transcendenter ^(b) et singulariter regnat et sedet sicut in sua principali sede et longe plusquam in laicis plebibus sibi subiectis ^[2]. ⁶ Et quia, secundum Ioachim ^[3], tales supra modum ambiunt regnare super fratres suos instar diaboli, qui est rex super omnes filios superbie, et quia quoad speciem habitus videntur esse unius ordinis cum eis, qui super eos effundunt ^(c) phialas ire Dei, ideo magis indigne ferunt quod quasi a coequalibus vel etiam inferioribus increpantur. ⁷ Et ideo, secundum eundem, efficitur regnum eius tenebrosum, tum quia ambitio cecat oculos eorum, tum quia odium, quod concipiunt contra eos qui se increpant, aufert omnino lumen ab oculis eorum.
⁸ Quia etiam tales, quando a viris spiritualibus impediti non possunt obtinere quod cupiunt, pre dolore cordis in detractionem eorum, qui se [f. 164^rb] increpant, protinus erumpunt, ideo sequitur: Et commanducaverunt linguas suas pre dolore. ⁹ Lingue, secundum Ioachim, dicuntur hii qui habent ignem zeli Dei et ardorem loquendi contra iniurias Dei, quas increpati ab eis commanducant cum non metuunt detrahere ipsis. ¹⁰ Vel, secundum Ricardum, linguas suas pre dolore comedunt quia proprium sermonem per invidiam et detractionem corrumpunt ^[4]. ¹¹ Vel linguam propriam comedunt, quia intra se pre livore invidie tabescunt et se ipsos ac sui gaudii quietum saporem omnino destruunt et corrodunt.
¹² Et blasphemaverunt Deum celi pre doloribus et vulneribus suis, id est pre livoribus invidie et vulneribus confessionis ^(d) per confusivas increpationes sanctorum inflictis. ¹³ Deum autem blasphemant, cum divinam gratiam et veritatem et divinum zelum sanctorum odiunt et maledicunt.
¹⁴ Et non egerunt penitentiam ex operibus suis scilicet malis, immo, supple, amplius obstinati sunt in illis peragendis.
¹⁵ Potest etiam effusio huius phiale exponi de pluribus corporalibus bellis et exterminiis temporalis regni ecclesie in hoc quinto tempore factis, ex quo multi per impatientiam se corroserunt et Deum blasphema-[f. 164^va]-verunt.
¹⁶ Nota quod quinque effusiones predicte possunt per modum consimilem exponi et coaptari malis qui erunt in tempore et circa tempora Antichristi, tam mistici quam proprii. ¹⁷ Nam super sinagogam terrestris ecclesie et super mare infidelium et super hereticam doctrinam pseudoprophetarum seu falsorum doctorum et super ypocrisim pseudoreligiosorum et super superbam sedem et regnum bestialium sacerdotum et episcoporum effundent sancti phialas ire Dei.

(a) vocatur] appellatur B   (b) transcendenter] transcendit B   (c) effundunt] mittunt B   T   (d) confessionis] confusionis B   T

1. 3. 5. 8. Ap 16, 10   4. Ap 17, 1.4-5   12. 14. Ap 16, 11

[1] Cfr. Dn 7, 2-8.
[2] Nota quod sicut post quatuor animalia quatuor primos status sanctorum designantia – et longe plusquam in laicis et plebibus sibi subjectis] Baluzii-Mansi Miscellanea, 268 A-B, XLVIII.
[3] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, ff. 189vb-190ra. Gioacchino è seguito fino al successivo inserimento dell’opinione di Riccardo circa il mangiarsi le proprie lingue per il dolore.
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap V, vii (PL 196, col. 827 C): « Et commanducaverunt homines linguas suas prae dolore, id est prae invidia quam erga sanctos habebunt, et blasphemaverunt Deum coeli, quia Christum fuisse magnum affirmabunt. Linguam comedere, est erga alium invidia tabescere, et ejus bonitati detrahere. Ille enim linguam suam comedendo consumit, qui proximum sermone per invidiam et detractionem corrumpit, prae doloribus et vulneribus suis, id est, livoribus et plagis excaecantis ignorantiae sibi divinitus illatis ».

521

<VI^a phiala>

¹ Et sextus angelus effudit phialam suam in flumen magnum Eufraten et siccavit aquas eius, ut preparetur via regibus ab ortu solis. ² Secundum Ioachim, per flumen Eufraten, quod influebat in Babilonem antiquam ispamque non modicum muniebat, designatur hic romani seu christiani imperii militia mundana, ³ unde et infra XVII° dicitur quod aque, super quas meretrix sedet, sunt populi et gentes, quas oportet siccari et debilitari, ⁴ ut non sit qui resistat regibus et tirannis ad destruendam novam Babilonem venturis, prout in capitulo sequenti dicitur ^[1]. ⁵ Unde et hic dicitur quod siccavit aquas eius, ut preparetur via regibus ab ortu solis, scilicet venturis.
⁶ Super quo Ioachim dicit: « Puto quod a parte orientali incipiet tribulatio, hoc est ab illa provincia, ut tangamus spiritum, ubi ortus est verus sol » ^[2]. [f. 164^vb] ⁷ Quidam dicunt quod per intestina prelia regum et regnorum ecclesie romane siccabitur seu deficiet robur et multitudo suorum exercituum, et hoc erit preambula preparatio ad secuturam destructionem carnalis ecclesie et sui principatus et regni fiendam per decem reges et per regem undecimum eis presidentem ^[3].
⁸ Secundum autem Ricardum, sextus ordo predicatorum per effusionem sue phiale siccabit, quia predicabit falsos christianos ab ecclesia ad Antichristum recessuros, ex quo preparabitur via vindicte super eos venture ^[4].
⁹ Potest etiam dici quod, tempore mistici Antichristi, zelus sanctorum evangelicorum sic percu<t>iet ^(a) excessivam opulentiam et fluctuosam superbiam et babilonicam scientiam et doctrinam carnalis ecclesie, quod ex hoc contra sanctorum doctrinam et vitam et zelum acrius excandescens quasi omnino siccabitur a spiritali sapientia et virtuali gratia et opulentia Christi. ¹⁰ Ex quo etiam ulterius sequetur desiccatio sue babilonice scientie, iuxta quod in Iudeis et Grecis ^(b) ab ecclesia catholica recedentibus non solum exsiccata est virtus et sapientia Christi, sed etiam alia, ita ut pateant omni errori et subiectioni.

(a) percutiet] percussiet P   (b) Grecis] in praem. B

1. 5. Ap 16, 12 (Vulg. flumen illud)   3. Ap 17, 15   4. Ap 17, 16

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 190va.
[2] Ibid.
[3] Quidam dicunt quod per intestina praelia – et per Regem undecimum eis praesidentem] Baluzii-Mansi Miscellanea, 268 B, XLIX.
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap V, viii (PL 196, col. 828 A-B).

522

¹ Hec igitur erit preparatio ad facilius producendum ^(a) carnalem ecclesiam in ^(b) errores Antichristi magni et orientalium regum ^[1]. ² De quorum adductione, et per quorum sug-[f. 165^ra]-gestionem adducentur, ostendit subdens: Et vidi de ore drachonis et de ore bestie et de ore pseudoprophete tres spiritus immundos exire in modum ranarum. ³ Sunt enim spiritus demoniorum facientes signa et procedunt ad reges totius terre congregare illos in prelium ad diem magnum Dei omnipotentis.
⁴ Per hos autem tres spiritus designantur tam suggestiones astute et subtiles et quasi spiritales, quam demones per se et per ora malignorum hominum suggerentes et inducentes, quam <qui>dam ^(c) homines astut<i> ^(d) et dolos<i> ^(e) Antichristi nunti<i> ^(f) et imbaxatores ^(g) et quasi corretari<i> ^{(h) [2]} ad congregandum hos ⁽ⁱ⁾ reges mundi ut veniant in prelium contra Babilonem, id est contra ecclesiam carnalem. ⁵ Dicuntur autem tres a ^(j) trino ore exire, tum in misterium trinitatis pessime, sancte trinitati personarum Dei et virtutum eius opposite; tum quia a duplici gente seu a duobus capitibus eius, in quibus dracho seu diabolus erit principalis et primus motor, mittentur, scilicet a rege gentis pagane vel sarracenice et a pseudopapa vel a pseudopropheta principe pseudoprophetarum; tum quia tres species nuntiorum et suggestorum in hoc concurrent, scilicet milites seu militares (et hii [f. 165^rb] exibunt seu mittentur a bestia), et falsi magistri seu doctores vel predicatores (et hii mittentur a pseudopropheta), inter hos autem erunt quidam pseudoreligiosi drachonis fallacia et ypocrisis fraudulentia magis pleni (et hii per quandam anthonomasiam mittentur a drachone) ^[3].
⁶ Vel, secundum Ioachim, ‘dracho’ stat hic pro Antichristo ^[4], in quo dracho quasi unus cum eo adorabitur et per quem principalius et familiarius loquetur et operabitur. ⁷ Per ‘bestiam’ vero, rex monarcha et paganus ^(k) vel ipsa gens paganica.
⁸ Dicit etiam immundos ad ^(l) modum ranarum, ut monstret vilitatem et feditatem et susurratoriam garrulitatem istorum spirituum seu nuntiorum et suarum suggestionum.
⁹ Per hoc autem quod dicit quod sunt spiritus demoniorum facientes signa, ostendit quod demones erunt sic familiares illis nuntiis per quos facient signa, seu illi per ipsos demones, quod quasi sensibiliter totum poterit ascribi ipsis spiritibus demonum. ¹⁰ Si etiam per solos pseudoprophetas facient signa, tunc videtur quod nuntii a drachone et bestia et pseudopropheta missi erunt pseudoprophete, et secundum hoc dicuntur ex trino ore ipsorum exire, quia ex ipsorum trium concordi consilio et beneplacito ibunt.
¹¹ Item [f. 165^va] ex hoc quod dicit eos ire ad congregandos reges, videtur quod antequam congregaverint eos non essent illi reges omnino subiecti Antichristo, nisi forte vadant ad reges ad hoc, ut libentius et animosius et unanimius ad bellum conveniant et concurrant.
¹² Puto autem quod respectu diversorum temporum utrumque sit verum. ¹³ Unde et quidam putant quod tam Antichristus misticus quam proprius et magnus erit pseudopapa caput pseudoprophetarum, et quod per eius et suorum pseudoprophetarum consilia et cooperationes acquiretur imperium illi regi per quem statuetur in suo falso papatu, sed ille rex qui statuet magnum faciet ipsum ultra hoc adorari ut Deum ^[5].
¹⁴ Dicuntur autem reges congregari ad diem magnum Dei, tum quia Deus faciet tunc per eos magnum iudicium de meretrice magna ^[6], tum quia ipsorum regum congregatio divino iudicio redundabit finaliter in exterminium ipsorum.

(a) producendum] perducedum in B  in add. T   (b) in] om. B   T   (c) quidam] quosdam B   P corr.   T   (d) astuti] astutos B   P corr.   T   (e) dolosi] dolosos B   P corr.   T   (f) imbaxatores] ambaxatores B   T   (g) nuntii] nuntios B   P corr.   T   (h) corretarii] corratarios B  corretarios P corr.  correptorios T   (i) hos] omnes B   T   (j) a] et praem. B   (k) paganus] paganicus B   (l) ad] in B   T  

2. 4. 8. Ap 16, 13   3. 9. 11. 14. Ap 16, 14

[1] Potest etiam dici quod tempore Antichristi mystici – Haec igitur est praeparatio ad facilius perducendum in carnalem Ecclesiam errores Antichristi magni et orientalium Regum] Baluzii-Mansi Miscellanea, 268 B-269 A, L.
[2] Cfr. Petri Iohannis Olivi Quodlibeta quinque, IV, q. XVII, pp. 262-264: « An ministri vel corratarii, qui usurario cooperantur ad usuras fiendas et accipiendas, non tamen cooperantur alicui coactioni ad solvendum eas, teneantur reddere eas si ille non reddit ».
[3] Dicuntur autem tres et a trino ore exire –  et hi per quandam antonomasiam mittentur a dracone] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 A, LI.
[4] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 190va-b.
[5] Unde et quidam putant – Sed ille Rex qui statuet eum, faciet ipsum ultra hoc adorari ut Deum] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 A, LII.
[6] Cfr. Ap 17, 12.16.

523

¹ Quia vero Deus tunc ex improviso et subito faciet hec iudicia, ideo subdit: Ecce ^(a) venio sicut fur. ² Fur enim venit latenter ad furandum, ne advertat hoc dominus cuius sunt res quas furatur. ³ Non ^(b) autem dicit ‘veniam’ sed venio, et hoc cum adverbio demonstrandi, ut per hoc estimationem de sua mora nobis tollat et ad adventum suum nos attentiores et vi-[f. 165^vb]-gilantiores ^(c) et timoratiores reddat. ⁴ Ad quod etiam ultra hoc inducit per promissionem premii et comminationem sui oppositi, unde subdit: Beatus qui vigilat et custodit vestimenta sua, scilicet virtutes et bona opera, ne nudus ambulet, id est virtutibus spoliatus; et videant, scilicet omnes tam boni quam mali, turpitudinem eius, id est sua turpissima peccata et suam confusibilem penam in die iudicii sibi infligendam ^[1].

(a) ecce] et praem. B  om. T   (b) non] nota autem quod praem. B   (c) vigilantiores] evigilantiores B 

1. 3. 4. Ap 16, 15

[1] Cfr. cap. III, Ap 3, 3.

524

¹ Quia vero, ad reddendum nos vigiles et attentos semperque paratos ad eius adventum et iudicium salutifere suscipiendum, hoc interposuerat congregationi regum per spiritus malos, ideo redit ad complendum sermonem de congregatione regum, subdens: Et congregabunt eos, scilicet predicti spiritus immundi secundum Ricardum ^[1], in locum qui vocatur hebraice Armagedon. ² Quidam hanc dictionem incipiunt ab a, alii vero ab h cum e vocali. ³ Utraque autem dictio invenitur in interpretationibus. ⁴ Prima scilicet sub littera a, ubi dicitur quod Armagedon interpretatur mons globosus, et hanc sequitur Ricardus, dicens quod interpretatur mons furum sive globosus ^[2]. ⁵ Secunda vero est sub littera h, ubi dicitur quod Hermagedon interpretatur consurgens temptatio. ⁶ Utrumque autem nomen et utriusque interpretatio congruit huic loco. ⁷ Nam Antichristus et sui reges et eorum exercitus erunt sicut mons per temporalem potentiam et superbiam, [f. 166^ra] et furum per rapacem fraudulentiam, et globosus per versutiam. ⁸ Ecclesia etiam carnalis, contra quam et super quam ^(a) congregabuntur, erit tunc mons furum et globosus, utrobique etiam erit tunc consurgens temptatio.
⁹ Ricardus dicit quod quidam codices habent congregabit, scilicet Deus ^[3], cuius occulto et iusto iudicio congregabuntur. ¹⁰ Et hanc litteram Ioachim exponit, dicens quod non ait congregabunt sed congregabit, quia etsi spirituum immundorum erit congregare illos in prelium contra Christum, Christi tamen erit congregare eos in locum arctum quem ipsi penitus ignorabunt ^[4], quod intellige quantum ad finalem eventum exterminii eorum et quantum ad finalem frustrationem intenti eorum contra Christum.
¹¹ Vel forte scriptura sacra voluit hoc bellum assimilare illi bello in quo rex Iosias est in Magedon occisus, prout dicitur IIII° Regum XXIII° et II° Paralipomenon XXXV° ^[5], ubi et dicitur quod Ieremias cum tota ^(b) Iudea ^(c) et Iherusalem vehementissime planxit eum et fecit lamentationes super eum, cui quidem planctui assimilatur planctus mortis Christi a tribubus Israel convertendis fiendus, prout dicitur Zacharie XII° ^[6]. ¹² Et secundum hoc, <huic> ^(d) nom<ini> ^(e) Magedon, quod interpretatur temptatio, adiungitur ar, quod interpretatur suscitatio vel vigilie; vel her, quod interpretatur vigilans vel consurgens vel effusio, [f. 166^rb] ut sic scriptura insinuet quod in magno prelio Antichristi et regum suorum revelabitur ^(f) magnus planctus crucis Christi et martirum eius, et consurget magna effusio temptationis in qua diabolus Antichristus cum suis attente pervigilabit.

(a) et super quam] om. B   (b) tota] toto B   (c) Iudea] Iuda B   T   (d) huic] habuit P   (e) nomini]  nomen P   (f) revelabitur] renovabitur T

1. 9. 10. Ap 16, 16

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap V, viii (PL 196, col. 829 B).
[2] Ibid.
[3] Ibid., col. 829 C.
[4] Gioacchino da Fiore, Expositio pars V, f. 191rb.
[5] Cfr. 4 Rg 23, 29; 2 Par 35, 20-25.
[6] Cfr. Zc 12, 11-14.

525

<VII^a phiala>

¹ Et septimus angelus effudit phialam suam in aerem, et exivit vox magna de templo a trono dicens: Factum est, id est, secundum Ricardum, post mortem Antichristi septimus et ultimus ordo predicatorum effundet phialam suam ^(a) in aerem, id est in collegium demonum in hoc aere habitantium, quia in tempore predicationis eius graviter affligentur pre timore imminentis iudicii et supplicii sempiterni. ² Scient enim certissime instare diem iudicii et adventum Christi. ³ Unde de instantia utriusque dicitur: Et exivit vox et cetera dicens: Factum est, quasi dicat: consumata sunt omnia, adest finis mundi. ⁴ Que vox dicitur magna, quia magnum est quod per eam nuntiatur. ⁵ Hec Ricardus ^[1].
⁶ Secundum autem Ioachim, septima phiala effunditur super aerem, id est super electos, ut si que eis macule adheserunt de communione Babilonis, purgentur et dealbentur super nivem, et in percussione septima cessat plaga Domini a populo Dei. ⁷ Et subdit: « In aere ergo spiritalis ecclesia designatur, que nichil iam sapiet terrenum atque carnale, sed sublimata a terra, munditia et ^(b) sanctitate angelice vite appropin-[f. 166^va]-quabit. ⁸ Tuncque de templo, id est de utroque Testamento, et de trono Dei, id est de ecclesia, egredietur vox magna, id est manifesta intelligentia que docebit omnia esse consumata, nichilque superesse de reliquo nisi quod unusquisque propriam mercedem accipiat secundum suum laborem ». ⁹ Hec Ioachim ^[2].
¹⁰ Et quidem congrue per aerem intelligitur contemplativus status in hac vita, quia sic stat in medio inter vitam beatam et terrenam sicut aer inter celum et terram. ¹¹ Et sicut aer purgatus a grossis et fumosis vaporibus et nubibus et tranquillatus a ventorum tempestatibus est pervius radiis solis et stellarum et visui hominum ^(c), sic septimus status ecclesie, post plenam sui purgationem in effusione septime phiale consumandam, erit serenus et tranquillus et pervius seu perspicuus ad contemplativos ^(d) radios solis eterni et totius celestis et subcelestis hierarchie, ita quod tunc totus cultus templi Dei et tota sedes et maiestas Dei clamabit magnifice et evidenter Dei opera esse consumata. ¹² Et hoc quidem in hac vita, sumendo statum septimum prout erit in hac vita.
¹³ Omnino autem sumendo ipsum pro finali statu eterne glorie, effusio septime phiale est idem quod extremum iudicium ad plenum purgans et reparans totam ecclesiam electorum.
¹⁴ Item exterminatio Antichristi et suorum erit magna purgatio electorum septimi status, secundum illud Job XL°: Videntibus [f. 166^vb] cunctis precipitabitur, ¹⁵ et infra subditur: Cum sublatus fuerit, timebunt angeli, et territi purgabuntur.

(a) suam] om. B   T   (b) et] in add. P   (c) hominum] omnium B   (d) contemplativos] contemplationis B   T

1. 3. 4. 6. 8. 10. Ap 16, 17   14. Jb 40, 28   15. Jb 41, 16

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, col. 830 A-C).
[2] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 191va. Citazione, come di consueto, fortemente abbreviata.