capitoli 16, 18 – 19, 21

SEXTA VISIO

SEXTUM DECIMUM CAPITULUM

526

¹ Et facta sunt fulgura et cetera. ² Hic incipit sexta visio secundum Ioachim ^[1]. ³ Ricardus tamen inchoat eam capitulo XVIII°: Et post hec vidi alterum angelum, totum vero precedens ponit sub <septima> ^(a) phiala ^[2]. ⁴ Quod autem sententia Ioachim sit melior probatur tripliciter.
⁵ Primo scilicet quia in capitulo XVII° ponit septem reges bestie super quam sedet Babilon meretrix, de cuius dampnatione aperte incipit agere ab illo loco XVIⁱ capituli: Et facta sunt fulgura et cetera. ⁶ Illorum autem septem regum dicit iam quinque cecidisse et quod unus est, id est sextus; et alius, id est septimus, nondum venit. ⁷ Ex quo apparet quod ipse agit ibi de dampnatione Babilonis fienda sub sexta phiala, quamvis plenius consumetur sub septima. ⁸ Commemorat autem quinque priores sub quinque primis regibus, loquendo pro sexto tempore quasi iam presente, effusas.
⁹ Secundo quia post destructionem Babilonis narrat XIX° capitulo magnum festum sanctorum et novas nuptias ecclesie fiendas inter destructionem Babilonis et inter bellum Antichristi ^[3], quod postmodum in eodem capitulo subdit ^[4]. ¹⁰ Ex quo patet quod ibi principaliter locutus est de destructione Babilonis, que precedit bellum Antichristi ac per consequens et effusionem septime [f. 167^ra] phiale.
¹¹ Tertio quia sicut in quinque visionibus precedentibus distinxit septem status ecclesie et septem certamina eius, sic facit et ^(b) in hac sexta secundum modum expositionis Ioachim, quem littera ipsa valde aperte innuit, preter hoc quod magis consonat modo quem liber iste tenuit in quinque visionibus premissis.
¹² Sciendum tamen quod <sic> ^(c) more prophetico tangit in speciali destructionem Babilonis circa initium <sexti> ^(d) status fiendam quod nichilominus tangit dampnationem eius secundum septem capita et septem montes bestie super quos hec Babilon sedet. ¹³ Unde sinodochice transit de parte ad totum et de speciali ad generale et e contrario.

(a) septima] sexta P  septima B   T   (b) et] om. B   (c) sic] sicut P   (d) sexti] quinti P

1. 5. Ap 16, 18   3. Ap 18, 1 (Vulg. alium; cfr. cap. XVIII, Ap 18, 1)   6. Ap 17, 10

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 191va.
[2] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, coll. 830 C-838 D).
[3] Cfr. Ap 19, 1-10.
[4] Cfr. Ap 19, 11-21.

527

<I> ¹ In hac igitur visione primo in summa tangitur tota dampnatio eius.
<II> ² Secundo plenius explicat eius dampnationem cum sua causa, capitulo XVII°: Et venit ad me unus de septem angelis.
<III> ³ Tertio magnificat festum et cenam ecclesie post dampnationem Babilonis futuram, capitulo XIX°.
<IV> ⁴ Quarto tangit bellum Antichristi fiendum post illud festum, in eodem capitulo: Et vidi celum apertum, ubi et tangitur condempnatio eius et invitatio sanctorum ad festinandum de dampnatione ipsius et suorum, vel de conversione totius orbis post mortem eius fienda.

2. Ap 17, 1 (Vulg. om. ad me)   4. Ap 19, 11

528

<I – primo in summa tangitur tota dampnatio eius>

<I.1> ¹ In prima autem primo tanguntur duo preambula totalem dampnationem eius precedentia.

<I^um preambulum>

² Quorum primum est sancta [f. 167^rb] predicatio et comminatio ipsam ad penitentiam exhortans. ³ Unde ait: Et facta sunt fulgura, scilicet coruscantium miraculorum et ferventium eloquiorum instar fulguris vitia ferientium; et voces, scilicet rationabilium et mediocr<i>um ^(a) persuasionum; et tonitrua, scilicet grandium et terribilium comminationum seu spiritalium et transcendentium eloquiorum. ⁴ Sicut enim Ioachim ait, quando Deus vult mutare statum ecclesie precedunt ante per aliquot annos fulgura miraculorum et voces exhortationum et tonitrua spiritualium eloquiorum, ut homines excitentur et intelligant quod novum aliquid facturus sit Dominus super terram ^[1].

(a) mediocrium] mediocrum P

3. 4. Ap 16, 18

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, ff. 191vb-192ra.

529

<II^um preambulum>

¹ Secundum preambulum est singularis et stupenda immutatio totius seculi et triformis divisio ecclesie, unde subdit: Et terremotus factus est magnus, qualis numquam fuit ex quo homines fuerunt super terram, talis terremotus sic magnus.
² Prout hoc spectat ad sextum tempus ecclesie, est idem quod ille terremotus qui supra, sub apertione sexti sigilli, est tactus.
³ Prout vero spectat ad finem seculi, erit ille qui fiet circa extremum iudicium.
⁴ Prout autem dicit preambulum casus Babilonis sexto tempore fiendi, est subversio et commotio sub mistico Antichristo fienda, per quam tota carnalis ecclesia terribiliter excecabitur et commovebitur contra evangelicum spiritum Christi. ⁵ Designatur etiam per hoc alia subsequens [f. 167^va] commotio adventus decem regum cum suis exercitibus super Babilonem, id est super ecclesiam carnalem ^[1], et etiam commotio ipsius ecclesie propter adventum illorum. ⁶ In utraque autem harum commotionum erit maxima commotio electorum ad spiritum Christi et per spiritum Christi.
⁷ Ex hiis autem sequetur ^(a) divisio que subditur: Et facta est civitas magna in tres partes. ⁸ Infra, in fine XVIIⁱ capituli, dicitur quod mulier, quam vidisti, est civitas magna, que habet regnum super reges terre. ⁹ Hec ergo est ecclesia carnalis, tam Rome quam in toto regno romanorum seu christianorum diffusa ^[2]. ¹⁰ Trium autem partium eius erit una electorum, de solo Christo et eius Spiritu curantium et ad omnem tribulationem patienter sustinendam preparatorum. ¹¹ Secunda erit carnalium Antichristo seu decem regibus rebellare conantium. ¹² Tertia erit aliorum reproborum ad Antichristum confugientium seu confugere disponentium. ¹³ Potest etiam per hoc designari quecumque intestina discordia et divisio tunc temporis futura in ipsa. ¹⁴ Nam et Zacharie XIII° dicitur evangelica religio consimiliter dividenda tunc temporis in tres partes, cum dicitur: Et convertam manum meam ad parvulos, et erunt in omni terra: partes due in ea dispergentur et deficient, et ducam [f. 167^vb] tertiam partem per ignem et probabo eos sicut probatur aurum. Ipse invocabit ^(b) nomen meum, et dicam: Populus meus es et cetera, quamvis hoc in parte in primitiva ecclesia sub apostolis sit impletum ^[3].
¹⁵ Item fient in ea ille partes que tanguntur Ezechielis V°, quarum una pars fuit in obsidione consumpta, alia vero in prelio per hostilem gladium est occisa, tertia vero est ab hostibus captivata. ¹⁶ Fiet etiam tunc id quod hic subditur: et civitates gentium ceciderunt. ¹⁷ Exercitus enim Antichristi seu orientalium regum multas urbes et terras gentium infidelium tunc temporis destruent et occupabunt, quod hic narratur ad insinuandum quod exercitus illorum veniet cum potestate maxima et monarchica ^(c) super ecclesiam.

(a) sequetur] sequitur B   T   (b) invocabit] vocabit B   T   Vulg.   (c) monarchica] monarchia T

1. Ap 16, 18   2. Ap 6, 12   7. 16. Ap 16, 19   8. Ap 17, 18   14. Zc 13, 7-9   15. Ez 5, 2-3.12

[1] Cfr. Ap 17, 16.
[2] Talis terrae motus sic magnus prout dicit praeambulum casus Babylonis sexto tempore fiendi – per quam tota carnalis Ecclesia terribiliter excaecabitur et commovebitur contra evangelicum spiritum Christi. Et paulo post subdit. Semper autem his sequitur divisio quae subdit et facta est civitas magna in tres partes infra in fine decimi septimi – Haec ergo est Ecclesia carnalis tam Romae quam in toto regno Romanorum seu Christianorum diffusa et c.] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 A, LIII.
[3] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 192rb (citazione abbreviata). Secondo Gioacchino da Fiore, la « città partita » per intestine discordie è l’impero costantinopolitano (f. 192rb); le « civitates gentium » che cadranno sono le chiese dei Greci (ad Alessandria, in Siria; ibid., f. 192va), già assimilate all’atrio del tempio che a Giovanni viene detto di non misurare (Ap 11, 1-2). Come qui, ad Ap 16, 19, la grande città divisa in tre parti designa la religione evangelica, così, secondo Olivi, l’atrio dato alle genti non può essere riferito ai Greci (cfr. cap. XI, Ap 11, 2). In tempi precedenti (1186-1187), Gioacchino aveva peraltro riferito Ap 16, 19 all’Impero romano-germanico, preoccupato che l’offensiva papale finisse per indebolirlo (cfr. G. L. Potestà, Il tempo dell’Apocalisse. Vita di Gioacchino da Fiore, Bari 2004, pp. 199-201, 319-320).

530

<I.2> ¹ Secundo igitur post duo predicta preambula subditur iudicium ecclesie carnalis, cum dicitur: Et Babilon magna. ² Babilon, ut superius dixi ^[1], vocatur quia per enormem et effrenatam multitudinem vitiorum est in ea omnis status et ordo confusus. ³ Babilon enim confusio interpretatur.
⁴ Venit in memoriam ante Deum dare ei, id est ad dandum ei, calicem vini indignationis ire eius. ⁵ Deus videtur oblitus malitie peccantium quamdiu non punit aperte ^(a) illam; quando autem aperte illam iudicat et punit tunc videtur recor-[f. 168^ra]-dari ipsius, non quidem ad ipsam glorificandam, sed potius puniendam.
⁶ Per calicem autem designatur iusta mensura, quia non punit ultra condignum. ⁷ Quia vero vinum potatum intrat celeriter usque ad intima gustus et viscerum et cito incorporatur omnibus membris, ideo pena amarissima sepe designatur per amaram potionem vini amarissimi.
⁸ Dicit autem indignationis ire eius, tum ut per ingeminationem et reflexionem ire in iram designetur magnitudo et vehementia ire et penalis acerbitatis a Dei severa iustitia procedentis, tum quia per iram designatur magnitudo vindicte, per indignationem vero iustitia eius seu indignitas culpe. ⁹ Indignamur enim contra illud quo ^(b) invehimur tamquam indignum tolerari et tamquam contra illud quod digne vel dignative tolerare nequimus.
¹⁰ Deinde effectum huius iudicii insinuat quoad duas partes pene eterne. ¹¹ Quarum prima est pena dampni, scilicet privatio omnis boni iocundi, et hanc tangit cum subdit: Et omnis insula fugit, et omnes montes non sunt inventi. ¹² Sicut in terra nichil firmius et eminentius aut tutius quam montes, sic in mari nichil stabilius et humane quieti ap-[f. 168^rb]-tius quam insule, et ideo per consumptionem seu non inventibilem subversionem vel per translationem omnium montium et insularum, tam hic quam supra sub apertione sexti sigilli ^[2], designatur consumptio vel subversio solidiorum et eminentiorum et immobiliorum statuum et urbium et ecclesiarum et regnorum totius carnalis ecclesie.
¹³ Secunda vero est pena sensus, propter sui intolerabilem excessum redundans in horribiles blasphemationes Dei et iudicii sui. ¹⁴ Unde subdit: Et grando magna sicut talentum descendit de celo in homines; et blasphemaverunt homines Deum propter plagam grandinis, quoniam magna facta est vehementer. ¹⁵ Secundum Isidorum ^[3] et Papiam ^[4], talentum perhibetur esse summum pondus in Grecis, et ideo per talentum designatur hic summum pondus pene. ¹⁶ Quam penam designat hic grando de celo impetuose descendens, quia inter celestes impressiones superioris regionis seu aeris est grando communiter omnibus durior, et per excessum circumstantis caloris frigus ad interiora nubium repellentis et per fortem coagulationem factam ab interno frigore descendit procellosissime et impetuosissime et cum multo exterminio fructuum terre. ¹⁷ Et ideo congrue designat durissimam [f. 168^va] percussionem penarum a Deo et ab ardore sue ire procedentium, et frigidum algorem sue severitatis ad intima reproborum viscera absque omni calore pietatis et misericordie imprimentis et eorum corda contra omne bonum obdurescere facientis.

(a) aperte] om. B   T   (b) quo] contra quod B  quod T

1. 2. 4. 6. 8. Ap 16, 19   11. Ap 16, 20 (Vulg. om. omnes)   14. 15. Ap 16, 21

[1] Cfr. cap. XIV, Ap 14, 8.
[2] Cfr. cap. VI, Ap 6, 14. Secondo Gioacchino da Fiore, qui come in apertura del sesto sigillo (Ap 6, 14), le isole sono le chiese episcopali, assediate da ogni parte dai flutti mondani; i monti sono i monasteri dall’ardua vita (Expositio, pars II, f. 119vb; pars VI, distinctio I, f. 193rb). Secondo Olivi, possono designare anche le città e i regni sconvolti da guerre.
[3] Isidori Etymologiarum, XVI, xxv, 22 (Lindsay, vol. II): « Talentum summum esse pondus perhibetur in Graecis; nam nihil est calco minus, nihil talento maius ».
[4] Papias vocabulista, p. 343b.

SEPTIMUM DECIMUM CAPITULUM

531

<VI^a visio (sequitur)>

<II – Secundo plenius explicat eius dampnationem cum sua causa,
capitulo XVII°: Et venit ad me unus de septem angelis>

¹ Et venit ad me ^(a) unus. ² Hic plene explicat dampnationem Babilonis et causam eius, scilicet culpam propter quam est iuste dampnanda.
<II.1> ³ Ubi primo introducitur angelus invitans et elevans Iohannem ad videndum in spiritu dampnationem eius, ubi et commemorat flagitia eius.
<II.2> ⁴ Secundo monstratur ei superba gloria et horrenda immunditia et malitia eius, ibi: Et vidi mulierem.
<II.3> ⁵ Tertio admiranti Iohanni de visione seu specie talis mulieris exponit angelus misterium visionis, ibi: Et miratus sum, cum vidissem eam.
<II.4> ⁶ Quarto apparet alius angelus magnifice predicans casum eius et culpam, capitulo XVIII°: Et post hec vidi.
<II.5> ⁷ Quinto auditur vox celestis precipiens electis ut recedant ab ea, ne dampnentur cum ea et iudicent illam secundum demerita sua, ibi: Et audivi aliam vocem de celo.
<II.6> ⁸ Sexto predicit iterum eius culpam et condignam penam, ibi: Quia in corde suo dicit: [f. 168^vb] Sedeo et cetera. ⁹ Et ibi exaggerat eius exterminium et planctum ac stuporem et tremorem carnalium amicorum eius super tanto casu ipsius, cum paulo post subdit: Et flebunt et plangent.
<II.7> ¹⁰ Septimo mandat omnes sanctos exultare super iudicio sibi a Deo ad vindictam et gloriam sanctorum inflicto, ibi: Exulta super eam, celum.
<II.8> ¹¹ Octavo sub exemplo lapidis magni in mare proiecti monstratur iterum futura ruina ipsius cum exaggeratione exterminationis ^(b) glorie eius et etiam cum exaggeratione culpe eius, ibi: Et sustulit unus angelus fortis lapidem.

(a) ad me] om. B   T   Vulg.   (b) exterminationis] exterminii omnis B   T

1. Ap 17, 1   4. Ap 17, 3   5. Ap 17, 6 (Vulg. cum vidissem illam)   6. Ap 18, 1   7. Ap 18, 4   8. Ap 18, 7   9. Ap 18, 9   10. Ap 18, 20   11. Ap 18, 21

532

<II.1 – Primo introducitur angelus invitans et elevans Iohannem ad videndum in spiritu dampnationem eius, ubi et commemorat flagitia eius> 

¹ Dicit ergo: Et venit unus de septem angelis, qui habeb<ant> ^(a) septem phialas. ² Secundum Ioachim, iste est sextus ^(b) angelus, cui magis quam quinque precedentibus datum est detegere occulta sacramenta. ³ Et subdit quod angelus vocat Iohannem in signum quod discipuli non possunt intrare ad intellectum spiritalium doctorum, nisi illi per verbum eruditionis trahant corda illorum ad intelligentiam veritatis. ⁴ Subdit etiam quod per hoc quod sic sollicite invitat eum ad videndum dampnationem et malitiam meretricis, designatur quod valde utile est hoc spiritaliter videre, quia qui hoc nescit de facili decipitur nutibus oculorum eius et a gloria eius.
⁵ Et subdit: « Hanc meretricem magnam di-[f. 169^ra]-xerunt patres catholici Romam non quoad ecclesiam iustorum, que peregrinata est apud eam, sed quoad multitudinem reproborum, qui eandem apud se peregrinantem ecclesiam iniquis operibus impugnant et blasphemant. ⁶ Non igitur in uno loco querendus est locus huius meretricis, sed sicut per totam aream romani imperii diffusum est triticum electorum, sic per latitudinem eius disperse sunt palee reproborum » ^[1].
⁷ Et nota quod hec mulier stat hic simul pro romana gente et imperio tam prout fuit quondam in statu paganismi quam prout fuit postmodum in fide Christi, multis tamen criminibus cum hoc mundo fornicata. ⁸ Vocatur ergo meretrix magna, quia a fideli cultu et sincero ^(c) amore et deliciis Christi sponsi sui recedens adheret huic mundo ^(d) et divitiis et deliciis eius et diabolo propter ista, et etiam regibus et magnatis ^(e) et prelatis et omnibus aliis amatoribus huius mundi ^[2], et etiam quia quondam per fornicationem idolatrie coluit falsos deos quasi viros suos seu potius adulteros. ⁹ Dicitur etiam quod sedet super aquas multas, id est principatur seu fundatur super populos multos fluxibiles sicut aque. ¹⁰ Infra enim exponitur quod aque iste sunt populi et gentes.

(a) habebant] habebat P   (b) sextus] unus B   T   (c) sincero] a praem. B   (d) mundo] seculo B   T   (e) magnatis] magnatibus B   T

1. 5. 8. 9. Ap 17, 1   10. Ap 17, 15

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 194ra-b: « Angeli habentes phyalas, qui sint, in precedenti parte libri copiosius dictum est. Unus autem eorum, qui venit ad Ioannem, sextus angelus est, cui dictum est magis quam quinque precedentibus occulta detegere sacramenta. Venit autem angelus ad Ioannem, ut Ioannes vadat ad angelum qui vocat eum et ostendat illi damnationem meretricis magne, quia nisi spirituales viri appropinquent verbo predicationis discipulis veritatis, nequaquam ipsi discipuli possunt appropinquare illis intellectu cordis, nec videre damnationem meretricis magne, que sedit aliquando et adhuc sedet super aquas multas (cfr. Ap 17, 15). Est autem utile videre damnationem ipsius, quia qui nescit quod passura sit pro erroribus suis de facili decipitur nutibus oculorum suorum. Hanc magnam dixerunt patres catholici esse Romam, non quo ad ecclesiam iustorum, que peregrinata est apud eam, sed quo ad multitudinem reproborum, qui blasphemant et impugnant operibus iniquis eandem apud se peregrinantem ecclesiam. Verumtamen et si ipsa principaliter intelligenda sit, nihilominus tamen universa multitudo reproborum, et eorum maxime quorum maior est facultas et voluntas peccandi, eorum qui ducunt vitam luxuriosam et delitiis affluentem, letantes cum malefecerint et exultantes in rebus pessimis. Non ergo in uno regno aut in una provincia querendus est locus huius famosissime meretricis, sed sicut per totam aream christiani imperii diffusum est triticum electorum, ita per omnem latitudinem eius disperse sunt palee reproborum ».
[2] Nota quod haec mulier stat hic pro Romana gente et imperio – et etiam Regibus et magnatibus et Praelatis et omnibus aliis amatoribus hujus saeculi] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 A, LIV.

533

¹ Sequitur: Cum qua fornicati sunt reges terre, scilicet [f. 169^rb] tam seculares quam ecclesiastici, qui ut eius carnales glorias et delicias et divitias participent, sibi carnaliter et cum multis criminibus adherent. ² Et inebriati sunt qui inhabitant terram, id est terrena amantes, de vino prostitutionis eius, id est de fornicaria et abhominanda gloria eius.
³ Et abstulit me, scilicet angelus, in desertum, scilicet contemplationis et mundani contemptus, in spiritu, id est in spirituali visione et in spirituali mentis excessu. ⁴ Secundum Ioachim, duo sunt que non permittunt hominem videre ruinam filiorum huius mundi, scilicet sollicitudines terrene et sensus littere, que occidit. ⁵ Et ideo oportet ista deseri et in desertum seu desertionem istorum transferri ad spiritalem intellectum et desiderium celestium ^[1].

1. 2. Ap 17, 2   3. Ap 17, 3

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 194vb.

534

<II.2 – Secundo monstratur ei superba gloria et horrenda immunditia et malitia eius, ibi: Et vidi mulierem>

¹ Et vidi mulierem sedentem super bestiam coccineam, id est sanguine et colore coccineo tinctam et rubricatam. ² Nota quod sicut quodlibet caput bestie aliquando dicitur bestia, aliquando vero distinguitur ab ea sicut caput a corpore vel sicut rex a sua gente, sic mulier ista in quantum est carnalis et bestialis dicitur bestia, in quantum vero quondam prefuit et regnavit super bestiales gentes mundi et adhuc super plures bestiales sibi subditas ^(a) dominatur, dicitur sedere super bestiam. ³ Que quidem bestia tempore pa-[f. 169^va]-ganorum et hereticorum fuit sanguine martirum cruentata, nunc autem sanguine seu strage animarum et impia persecutione spiritus et spiritualium et etiam quorumcumque quos impie affligit est cruentata, et etiam abhominando sanguin<e> ^(b) luxuriarum suarum.
⁴ Sequitur: plenam nominibus blasphemie. ⁵ Hec bestia, quoad partem suorum infidelium preteritorum vel presentium vel futurorum negantium Christum et eius fidem aut quoscumque articulos fidei sue, patet quod fuit plena blasphemiis Christi et sanctorum eius, sed quoad malos christianos, quot habet crimina tot habet blasphemias virtutum et preceptorum Christi, quibus illa crimina opponuntur. ⁶ Per ipsa enim crimina blasphemat, id est contempnit Christum cuius precepta et exempla transgreditur, et maxime quando per illa crimina, que vocantur peccata in Spiritum Sanctum ^[1], odit et blasphemat et impugnat Spiritus Sancti gratiam et spiritualem vitam sanctorum sicut faciet tempore mistici Antichristi.
⁷ Habentem capita septem et cornua decem. Hoc exponet angelus infra.
⁸ Et mulier erat circumdata purpura et coccino et inaurata auro et lapide pretioso ^(c), id est studiose et pompose ornata carnalibus ornamentis et de-[f. 169^vb]-liciis et divitiis et gloria huius mundi. ⁹ Per purpuram etiam et coccinum, seu vestes coloris coccinei, potest intelligi crudelitas eius in martires et in alios quorum sanguine seu occisione fuit cruentata.
¹⁰ Habens poculum aureum in manu sua plenum abhominatione et immunditia fornicationis eius. ¹¹ Quamvis per fornicationem eius intelligatur hic omne peccatum mortale Deo et sanctis immundum et abhominabile, precipue tamen pro isto tempore crimen sue horrendissime luxurie et symonie, pro tempore vero paganismi crimen idolatrie et etiam luxurie, quibus tamquam omnium regina et magistra potavit non solum se sed etiam omnes gentes sibi subiectas. ¹² Eius autem calix seu poculum dicitur aureum, quia eius temporalis gloria et potestas apparet sibi et omnibus mundanis pretiosissima et gloriosissima sicut aurum.
¹³ Et in fronte eius nomen scriptum misterium, id est magni misterii seu significantie, unde et quidam libri habent misterii in genitivo ^(d). ¹⁴ Quod autem sit hoc nomen subdit, scilicet Babilon magna, mater fornicationum et abhominationum terre. ¹⁵ Quia enim non abscondit confusionem suorum criminum et luxuriarum, sed [f. 170^ra] etiam ^(e) publice omnibus aperit et ingerit et de ipsa gloriatur et gaudet, et de hoc habet nomen apud omnes famosum, ideo dicitur hoc habere scriptum in fronte. ¹⁶ Frons enim est sublimis et evidens locus corporis et faciei.
¹⁷ Nota quod per predicta ornamenta possunt mistice intelligi omnia intellectualia dona quibus carnalis ecclesia abutitur in superbiam, iuxta quod et Ezechielis XVI° improperat Deus sinagoge et ecclesie per eam figurate quod de vestimentis et auro et argento, que dederat ei, fecit sibi excelsa et imagines idolorum, et omnia ornamenta et divitias quas sibi dederat obtulit eis.
¹⁸ Sequitur: Et vidi mulierem ebriam, id est extra mensuram satiatam, de sanguine sanctorum, id est de occisione minorum secundum Ricardum, et de sanguine martirum Ihesu, scilicet maiorum ^[2]. ¹⁹ Ex hoc enim quod ipsos occidendo vicit, velut ebria supra modum exultavit. ²⁰ Quod intellige pro illo tempore pro quo fuit in statu paganismi; tempore ^(f) autem sequenti est satiata sanguine sanctorum quia de temporali gloria illorum meritis acquisita et data se inebriavit, et etiam quia per multa crimina sanguinem Christi et sanctorum contempsit et spiritaliter conculcavit.

(a) subditas] subiectas T   (b) sanguine] sanguinem P   (c) pretioso] et margaritis add. et del. P   add. T   (d) in genitivo] om. B   (e) etiam] eam B   T   (f) tempore] pro praem. B   T

1. 4. 7. Ap 17, 3   8. 9. 10. 11. 12. Ap 17, 4   13. 14. Ap 17, 5   17. Ez 16, 10-19   18. 20. Ap 17, 6

[1] Cfr. Mt 12, 31.
[2] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, col. 833 C-D).

535

¹ Si queratur quare hic [f. 170^rb] commemorat culpas quas hec mulier in suo priori et antiquo tempore et paganica gente ^(a) commisit, cum propter illas non debeat sequens carnalis et semicristiana gens eius in sexto tempore ecclesie condempnari, de qua quidem condempnatione hic proprie agitur, patet responsio ex tactis supra XIII° ^[1] et etiam in lectura super Mattheum super illud XXIIIⁱⁱ capituli: ut veniat super vos omnis sanguis iustus qui effusus est a sanguine Abel iusti et cetera ^[2]. ² Sicut enim totus fluvius per multa tempora durans dicitur esse unus, quamvis aqua priorum annorum eius sit alia ab aqua presentis anni, ita ut propter hanc unitatem dicamus quod iste fluvius, iam centum anni sunt, inundavit vel fuit sanguineus, sic tota continua successio populi romani dicitur esse una gens vel unus populus, ita ut dicamus quod populus romanus fuit primo paganus et postea christianus; et secundum hoc quod est unius partis attribuitur toti vel alteri parti per sinodochem ^[3].
³ Prima culpa prioris partis redundat pro tanto in postremam pro quanto, per Christi gratiam ab ill<a> ^(b) misericorditer lota et sanctificata, est recidivando de omnibus facta ingrata.
⁴ Preterea ex hoc quod post multa gravia iudicia in primas partes sui [f. 170^va] populi facta non timuit cadere in peccata consimilia vel peiora, debet iudicari tamquam contemptrix omnium priorum iudiciorum et etiam misericordiarum factarum in priores patres eius, ac per consequens et in ipsam, pro quanto redundaverunt in eam vel redundassent si ipsa non demeruisset.
⁵ Preterea pro quanto in imitando peccata priorum amplexatur et prosequitur illa, pro tanto est omnium rea, unde Christus Luche XI° dicit Iudeis sui temporis: Ve vobis, qui edificatis monumenta prophetarum; patres autem vestri occiderunt illos, quod vestro opere pro certo testificamini quod consentitis operibus patrum vestrorum et cetera.

(a) in suo priori et antiquo tempore et paganica gente] in sua priori et paganica gente antiquo tempore B   T   (b) illa] illis B   P   T

1. Mt 23, 35   5. Lc 11, 47-48

[1] Cfr. cap. XIII, Ap 13, 1.
[2] Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. XXIII, f. 162ra: « Quarto potest dici quod tota generatio malorum ab initio mundi usque ad finem sumitur pro una persona mistica et pro uno corpore reproborum, sicut e contra tota generatio electorum est una persona et unum corpus Christi et per synodochen quod est totius attribuitur parti et e contrario. Et hoc modo est intelligendum quod subditur, scilicet venient hec omnia super generationem istam (Mt 23, 36) ».
[3] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, ff. 192vb-193ra: « Usus est enim sanctarum scripturarum ut sepe pars alicuius rei accipiatur pro toto, et quod agitur in parte referatur ad totum. Quare hoc? Quia et si diversa sunt pro tempore accidentia, una est tamen reproborum omnium, sicuti et electorum, voluntas. Audiunt filii Iudeorum reprobasse patres eorum Iesum Nazarenum quasi seductorem et hostem legis, et placet eis studium patrum suorum adeo ut crucifigant et ipsi voluntate quem non possunt persequi actione. Et ob hoc si daretur facultas persequerentur libentissime membra eius, ita ut nec ipsi ab opere videantur immunes. Sicut enim unus est homo et multa sunt membra eius, et tamen per singula membra dicitur agere ipse qui unus est – dicitur enim idem ipse videre, cum ad solos oculos pertineat visus; audire, cum ad solas aures pertineat auditus; et sic de ceteris membris -, sic et universa moltitudo reproborum aut electorum alia et alia opera in parte et parte, alia et alia in tempore et tempore prius sive posterius, agere visa est, et tamen universa referuntur ad unitatem pro eo scilicet quod una voluntas ea que diversa sunt in membris facit esse communia ».

536

<II.3 – Tertio admiranti Iohanni de visione seu specie talis mulieris exponit angelus misterium visionis, ibi: Et miratus sum, cum vidissem eam>

¹ Sequitur: Et miratus sum, cum vidissem illam, admiratione magna. ² Secundum Ricardum, hoc dicit Iohannes in persona infirmorum et imperfectorum, qui visa fallaci gloria et potentia reproborum multum mirantur pro eo quod non considerant sequentem dampnationem eorum. ³ Si enim illam attenderent, nequaquam tantum mirarentur fallacem gloriam ipsorum. ⁴ Per angelum vero dicentem Iohanni: Quare miraris? et cetera designantur doctores perfecti a quibus imperfecti de hiis erudiuntur ^[1].
⁵ Ioachim vero dicit per hoc designari quod hii qui translati sunt in desertum, ut priorum seculorum misteria intelligere queant, mirantur multum in imaginibus in-[f. 170^vb]-usitatis sicut in muliere et bestia que portat eam, quia sciunt per eas aliquid significari et se ad illorum notitiam non posse attingere per se ipsos ^[2].
⁶ Potest etiam ultra hoc dici ^(a) per hoc designari ^(b) quod sancti sexti temporis erant vehementer admiraturi quomodo, post tanta sanctorum priorum agmina et exempla et post tot preclaros status ecclesie, potuit in ipsa ecclesia tam abhominabilis mulier, id est muliebris multitudo carnalium, in tanta superhabundantia esse et apparere. ⁷ Designat ^(c) etiam quod, quando tam ipse Iohannes quam ceteri sancti patres ^(d) in spiritu prophetico viderunt ipsam sic in Christi ecclesia apparituram, sunt supra modum mirati.
⁸ Responsio tamen angeli plus videtur tendere ad secundum modum per Ioachim datum. ⁹ Nam ipse exponit Iohanni misterium huius predicte imaginis mulieris tamquam nescienti illud et tamquam miranti quid significaret ^(e). ¹⁰ Unde subdit: Ego tibi dicam sacramentum, id est sacram et secretam significationem, mulieris et bestie, que portat eam et cetera. ¹¹ Pro primo tamen modo Ricardi facit quia paulo post dicitur quod mali, qui non sunt in libro vite scripti, mirabuntur quando videbunt bestiam que fuit et non est.
¹² Nota quod licet res seu malitia gentis per mulierem et bestiam significata sit mala, ipsum tamen signum et eius activa [f. 171^ra] significatio a Deo per angelum data et presentata erat et est quid sacrum, et ideo dicitur sacramentum, id est sacrum signum.

(a) dici] quod add. T   (b) designari] designatur T   (c) designat] designatur B   T   (d) patres] qui add. P   (e) significaret] significet B

1. Ap 17, 6   4. 10. 12. Ap 17, 7   11. Ap 17, 8

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, coll. 833 D-834 A).
[2] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 195vb.

537

<II.3.1> ¹ Angelus ergo exponit primo aliqua spectantia ad bestiam, ibi: Bestia, quam vidisti; ² ac deinde ad eius capita, ibi: Septem capita;
<II.3.2> ³ ac deinde quid sunt eius cornua et quid factura sunt, ibi: Et decem cornua;
<II.3.3> ⁴ et tertio quid significatur per aquas super quas mulier sedet, ibi: Et dixit michi: Aquas, quas vidisti ^(a) et cetera;
<II.3.4> ⁵ quarto tangit unum aliud opus per cornua bestie fiendum contra mulierem, ibi: Et decem cornua, que vidisti ^(b);
<II.3.5> ⁶ quinto exponit que est ista mulier, ibi: Et mulier, quam vidisti.

(a) quas vidisti] om. B   T   (b) vidisti] et bestia add. B  in bestia T

1. Ap 17, 8   2. Ap 17, 9   3. Ap 17, 12   4. Ap 17, 15   5. Ap 17, 16   6. Ap 17, 18

538

<II.3.1 – Angelus ergo exponit primo aliqua spectantia ad bestiam, ibi: Bestia, quam vidisti; ac deinde ad eius capita, ibi: Septem capita>

<sententia Ioachim>

¹ Dicit ergo: Bestia, quam vidisti, fuit et non est, id est, secundum Ioachim, bestia gentium infidelium, que aliquando romano imperio subiecte fuerunt et persecute sunt Christum et ecclesiam ab exordio ipsius, et per tria tempora ecclesie priora in sex capitibus corruens, scilicet in Iudeis et paganis et in quattuor gentibus seu capitibus Arrianorum, stetit tandem in septimo capite, in gente ^(a) scilicet Sarracenorum a tempore Mahomet usque ad presens.
² Quod autem dicitur fuit et non est, est secundum eum sexto tempori ecclesie ascribendum sub quo, percussa prius Babilone, superabitur a Christo ipsa bestia, Christo in suis militibus triumphante de decem regibus eius, prout dicitur infra ^[1]. ³ Tunc enim ad horam cess-[f. 171^rb]-abit feritas ipsius, ita quod quasi videbitur tunc non esse. ⁴ Post modicum autem, bestia ipsa que iam putabatur interfecta ascensura est de abisso populi infidelis, et tunc scandalizabuntur terreni et carnales, quorum non sunt scripta nomina in libro vite, dicentes ad invicem: si iste Ihesus, quem colimus, esset vere filius Dei, nequaquam persecutio gentium, que nuper sedata fuit, iterum consurgeret in tanta potentia ad disperdendas reliquias populi christiani. ⁵ Et maxime quia tunc surgent pseudochristi et pseudoprophete ad seducendum, si fieri potest, etiam electos. ⁶ Ut autem angelus indicet hanc expositionem suam esse occultam et alia expositione egere, aut ^(b) sapientes esse oportere eos qui possint ^(c) intelligere profundam sapientiam hic contentam, ideo dicit quod hic, id est in hiis verbis, est sensus qui habet sapientiam, id est qui continet profundam et occultam sapientiam. Hec Ioachim ^[2].
⁷ Et sic, secundum eum, quando dicitur quod mali mirabuntur, videntes bestiam que erat et non est, non est sensus quod mirentur de hoc quia tunc non erit ^(d), sed potius de hoc quia, cum iam paulo ante non esset, viderunt eam ascendere in maximam potestatem, propter quod sunt inde scandalizati usque ad negationem Christi [f. 171^va] et usque ad adorationem ipsius ^(e) bestie, prout scribitur capitulo XIII° ^[3].
⁸ Subditque Ioachim quod, cum subditur ^[4]: Septem capita septem montes sunt, super quos mulier sedet, hic sumitur sunt pro ‘fuerunt’, ⁹ quia iam dixerat quod bestia fuit et non est, scilicet pro illo tempore pro quo septimum caput eius erit per Christi predicationem quasi occisum. ¹⁰ Quod autem subditur, et reges septem sunt, non est expositio septem capitum sed est, secundum eum, adiectio, quia hii septem reges non per septem capita bestie sed per septem tempora eius et ecclesie sunt assignandi. ^{(I) 11} Primus enim fuit Herodes cum suis successoribus. ^{(II) 12} Secundus Nero cum successoribus suis. ^{(III) 13} Tertius Constant<ius> ^(f) arrianus cum successoribus suis. ^{(IV) 14} Quartus Mahomet vel potius Cosdr<o>e ^(g) rex Persarum cum successoribus suis. ^{(V) 15} Quintus is qui primus ^(h) in partibus occidentis cepit fatigare ecclesiam pro investitura ecclesiarum, ob quam causam multa scismata orta sunt ex eo tempore in ecclesia Dei. ¹⁶ Iste autem secundum eum, libro IIII° Concordie, fuit <Henricus> ⁽ⁱ⁾ rex Theutonicorum, qui fuit in XXXVI^a generatione a Christo ^[5]. ^{(VI) 17} Sextus autem rex, de quo hic dicitur unus est, est rex undecimus, de quo habetur Danielis VII° ^[6], in cuius tempore aperietur ad liquidum [f. 171^vb] revelatio huius libri et nova Babilon percutietur ab ipso et complicibus suis, post cuius percussionem occidetur septimum caput bestie, id est secta sarracenica, quasi ad mortem et dabitur tranquillitas ecclesie Christi tam ab intus, quia deficiet Babilon, quam ab extra, quia deficiet bestia. ^{(VII) 18} Post breve autem tempus surget septimus, de quo hic dicitur: et alius nondum venit, ¹⁹ quod autem subditur: Et bestia, que erat et non est, et ipsa octava est et de septem est. ²⁰ Si hec bestia haberet octo capita, non diceretur quod de septem est, sed tantum quod octava est, scilicet in octavo capite suo. ²¹ Sed quia septimum caput bestie morietur et resurget, erit quidem ipsa ut resurgens octava pro tempore et successione, sed tamen de septem erit quia de septimo capite erit, et etiam quia in ipsa erit collectio omnium errorum qui in septem capitibus sunt ostensi, regnante illo rege septimo qui erit fons malitie et vas errorum. Hec est sententia Ioachim.

(a) in gente] om. B   T   (b) aut] ac B   T   (c) possint] possent B   T   (d) erit] est B   (e) ipius] istius B   (f) Constantius] Constantinus P   T   (g) Cosdroe] Cosdree P   (h) primus] prius B   T   (i) Henricus] hereticus P

1. 2. 4. 7. 9. Ap 17, 8   5. Mt 24, 23-24   6. 8. 10. Ap 17, 9   17. 18. Ap 17, 10   19. 20. 21. Ap 17, 11

[1] Cfr. Ap 17, 14.
[2] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 196ra-b.
[3] Cfr. cap. XIII, Ap 13, 4.
[4] Gioacchino da Fiore, Expositio, f. 196va-b. Cfr. supra, cap. XII, Ap 12, 3.
[5] Gioacchino da Fiore, Concordia, IV 1, cc. 31, 33, 35; Patschovski 2, pp. 446-449. In realtà Gioacchino sottolinea che, nella XXXVI^a generazione, papa Leone IX combatté contro i Normanni, dai quali fu vinto a Civitate (1053), come il re Giosia dagli Egiziani. Nella XXXVII^a generazione (c. 33) Gregorio VII venne condotto a Salerno da Roberto il Guiscardo (1084) e, ancor prima, Gilberto, arcivescovo di Ravenna, fu fatto antipapa da Enrico IV, con il nome di Clemente III, nell’assemblea di Bressanone (25 giugno 1080). Nella XXXVIII^a generazione, nel 1111 (c. 35), « venit rex Henricus [V^us] in urbem, et cepit papam Paschalem in ecclesia sancti Petri; et tamdiu illum et alios multos cum eo tenuit in [P8V5] custodia, donec extorqueret ab eo priuilegium de inuestitura ecclesiarum ». Olivi cita Enrico I (II) al cap. VI, Ap 6, 9.
[6] Cfr. Dn 7, 24.

539

<expositio Ricardi>

¹ Secundum autem Ricardum, bestia est diabolus, per qu<em> ^(a) Dei populus bestialiter et crudeliter impugnatur; que fuit, scilicet ante Christi adventum, quia tunc suum dominium in mundo exercuit, et non est, quia illud post adventum Christi amisit; et ascensura est de abisso, id est de profundo et ob-[f. 172^ra]-scuro malo, scilicet in tempore Antichristi, quia tunc iterum dominabitur; et in interitum ibit, quia in die iudicii penitus peribit.
² Et mirabuntur inhabitantes terram et cetera, id est reprobi, videntes bestiam que erat et non est, id est dolebunt non quasi penitentes, sed pre nimio dolore stupentes quando videbunt potestatem suam, que prius magna fuerat, esse tandem in novissimo adnichilatam.
³ Et hic, scilicet in hiis verbis et in proximo sequentibus, est sensus, scilicet adhibendus illi, qui habet sapientiam. ⁴ Dicit enim hic, quia ea que restant de septem capitibus et decem cornibus sunt obscura et intendit ea aliquantulum exponere ^[1].
⁵ Et subdit Ricardus quod per septem reges, et per septem capita designatos, designatur hic universus ^(b) populus malorum, qui secundum septem status huius seculi determinantur. ^{(I) 6} Primus scilicet ab Adam usque ad Noe. ^(II) 7 Secundus a Noe usque ad Abraam. ^{(III) 8} Tertius ab Abraam usque ad Moysen. ^{(IV) 9} Quartus a Moys<e> ^(c) usque ad David. ^{(V) 10} Quintus a David usque ad Christum. ^{(VI) 11} Sextus a Christo usque ad Antichristum. ^{(VII) 12} Septimus autem sub Antichristo attribuitur. ¹³ Determinatur autem universalis malorum principatus sub figura capitum propter temporalem sui eminentiam, seu ^(d) montium propter superbiam, seu ^(e) regum [f. 172^rb] quia malorum collegium gubernatur in malo per illum, super quos etiam mulier sedere dicitur, quia per carnalem prudentiam malorum rectorum universitas malorum sustentatur.
¹⁴ Ex hiis capitibus seu montibus vel regibus quinque ceciderunt, quia quinque ex supradictis septem statibus ante adventum Christi et ante tempus huius visionis transierant; unus est, scilicet nunc, qui propter superhabundantiam gratie Christi est debilissimus sed tamen suam malitiam exercet in quantum potest; et alius nondum venit, scilicet Antichristus, et cum venerit, oportet illum breve tempus manere, id est tantum tribus annis et dimidio regnare.
¹⁵ Et bestia, que erat, scilicet in suo dominio ante Christi adventum, et non est, scilicet in tali vel tanto ^(f) dominio post Christi adventum ^(g), et ipsa octava est, quia scilicet omnes malos septem predictorum temporum transcendet in nequitia et pena, et de septem est, quia scilicet similiter peccat et similiter punietur sicut mali septem temporum predictorum ^[2]. Hec est expositio Ricardi.

(a) quem] quam P  quem B   T   (b) universus] immensus B   (c) Moyse] Moysen P   (d) (e) seu] sed B   T   (f) vel tanto] om. B   (g) et non est – adventum] om. T

1. 2. Ap 17, 8   3. 4. Ap 17, 9   14. Ap 17, 10   15. Ap 17, 11

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, col. 834 B-D).
[2] Ibid., col. 835 A-D.

540

<contra expositionem Ricardi arguitur quadrupliciter>

<1> ¹ Sed contra hanc expositionem Ricardi arguitur primo quantum ad hoc quod dicit quod hec bestia est diabolus, quia supra XIII° aperte distinguitur hec bestia a drachone, ubi dicitur quod dracho dedit illi virtutem suam.
² Item hoc idem fit capitulo XVI°, ubi dicitur: Et vidi de ore drachonis et de ore bestie et de ore pseudo–[f. 172^va]-prophete exire tres spiritus immundos.
³ Item infra primo narratur dampnatio bestie et pseudoprophete, scilicet capitulo XIX°, ⁴ et post in capitulo XX° narratur dampnatio diaboli seu drachonis, dicendo quod diabolus missus est in stagnum ignis, ubi et bestia et pseudopropheta cruciabuntur semper.

1. Ap 13, 2   2. Ap 16, 13   3. Ap 19, 20   4. Ap 20, 9-10

541

<2> ¹ Secundo arguitur contra <eam> ^(a) in eo quod per quinque reges, qui ceciderunt, dicit intelligi regna impiorum que fuerunt in quinque etatibus ante Christum, per sextum vero illud quod est in tota sexta Christi etate usque ad ultimum Antichristum. ² Cum enim angelus intendat hic Iohanni ostendere dampnationem meretricis sedentis super hanc bestiam, et tandem sibi monstret ^(b) quod sub sexto rege sit hec meretrix a decem regibus sexto regi coniunctis cremanda, quid spectat ad tempus cremationis eius precedens regnum bestie ab initio ecclesie Christi usque ad tempus huius cremationis adhuc futurum?
³ Preterea cum ex quinque visionibus premissis aperte pateat quod principalissima intentio huius libri est describere septem tempora seu status ecclesie et precipue sextum et septimum, valde absurdum est quinque capita et quinque reges sic applicare ad quinque etates mundi precedentes totum tempus Christi et ecclesie quod non princi-[f. 172^vb]-palius et litteralius applicentur ad quinque prima tempora ecclesie Christi. ⁴ Concesso enim hoc sensu tamquam principali et magis litterali, non abnuo sensum Ricardi verificari, quamvis non omnino proprie et plene. ⁵ Ut quid enim omnes persecutores ecclesie ante ultimum Antichristum coartabuntur ad unum sextum regem et ipse solus teneat totum locum et significatum septim<i> ^(c) ? ⁶ Quamvis enim secundum aliquos generales et semiplenos modos misteriandi possit hoc fieri, nichilominus satis apparet quod alter modus est plenior et proprior.

(a) eam] eum P   T   (b) monstret] monstrat B   T   (c) septimi] septimum P

542

<3> ¹ Tertio contra ipsam arguitur quoad hoc quod dicit, quod pro tempore illo in quo Iohannes vidit hanc visionem fuit verum quod bestia, que prius fuerat, non est. ² Constat enim quod diabolus et romani imperatores et eorum idolatria vehementer dominabantur tunc in toto orbe et atrocissime persequebantur tunc totam ecclesiam Christi in toto orbe, et certe quoad quid non minus, immo amplius, quam fiet tempore ultimi Antichristi, saltem quoad hoc quia illa fuit incomparabiliter diuturnior quam erit ista ^[1].

[1] Cfr. Prologus, Notabile X.

543

<4> ¹ Quarto arguitur contra ipsam, tum quia mulier, de qua hic agitur, non fuit per quinque priores etates mundi ante Christum (nam Roma fuit fundata per Romu-[f. 173^ra]-lum circa tempora Ezechie, prout dicit Augustinus XVIII° De civitate Dei, capitulo XXVIII° ^[1]; monarchiam vero mundi obtinuit tempore Iulii Cesaris, qui tribus annis et dimidio imperavit et obiit ante Christi ortum per quadraginta duos annos vel circa), tum quia improprie et insufficienter reddit rationem quare hec bestia dicatur octava et tamen sit de septem, tum quia sententia expositionis sue non fuit occulta, immo fuit clarissima omnibus catholicis etiam idiotis. ² Omnes enim indubitanter sciunt Antichristum in fine esse venturum et quod quinque priora tempora mundi precesserant incarnationem Christi, et tamen angelus dicit hic pro magno quod in hoc loco est sensus qui habet profundam sapientiam.
³ Super quo nota quod in hoc libro bis ponitur tale verbum, scilicet hic ubi dicitur bestia fuit et non est et ascensura est et ubi exponuntur septem capita eius, ⁴ et supra XIII° ubi agitur de numero bestie et nominis eius. ⁵ Sic etiam bis ponuntur hic patientia et fides sanctorum, scilicet capitulo XIII° ⁶ et capitulo XIIII°, ubi in utroque loco immediate tangitur gravis dampnatio reproborum. ⁷ Ex primo autem verbo bis posito aperte docetur quod magna sapientia et pervigil et attenta consideratio erit in finali temptatione Antichristi electis necessaria ad [f. 173^rb] profunde intelligendum numerum bestie et nominis eius, et ad intelligendum distinctionem et proprietates septem capitum bestie, et specialiter sexti et septimi.
⁸ Per secundum autem verbum in duplici loco positum docetur quod fidelis consideratio dampnationis duplicis generis reproborum est vehementer utilis patientie et fidei sanctorum. ⁹ Nam in primo loco monstratur quomodo captivatores seu persecutores aliorum et precipue sanctorum ducentur in horrendam et summam captivitatem et in eternam gladiationem et mortem. ¹⁰ In secundo vero loco docetur quomodo horribilissimo vino et igne potabuntur et cruciabuntur adoratores et sectatores bestie, per quos intelliguntur omnes qui in malum sequuntur et imitantur Antichristum, vel quoscumque principes vel maiores.

1. Ap 17, 11   2. Ap 17, 9   3. Ap 17, 8-9   4. Ap 13, 18   5. Ap 13, 10   6. Ap 14, 12

[1] Sancti Aurelii Augustini De civitate Dei, XVIII, xxvii, 20-23 (CCSL, XLVIII, pp. 617-618; PL 41, coll. 583-584).

544

¹ Subponendo igitur prefatam expositionem Ioachim tamquam satis propriam et probabilem, potest ulterius dici quod per septem capita intelliguntur septem reges in septem persecutionibus principales, et etiam regna bestialium gentium eis subiecta et in malo cooperantia, que hic per montes designari videntur. ² Alias enim angelus irrationabiliter et quasi ridiculose, in exponendo septem capita per septem montes, subderet et septem reges sunt. ³ Et certe modus loquendi satis aperte sonat quod per [f. 173^va] capita voluit designari septem montes et septem reges.
⁴ Quod autem per montes designentur aliquando regna patet Danielis II°, ubi lapis confringens statuam et tandem crescens in montem magnum dicit Daniel significare regnum quod in eternum non dissipa<bi>tur ^(a) et quod conteret et consumet universa alia regna. ⁵ Dicitur autem mulier, id est civitas magna, sedere super hos septem montes, quia tempore Christi et Iohannis et usque ad tempora Gothorum et Sarracenorum presidebat omnibus gentibus et regnis mundi, et etiam quia, pro quanto in ea est principalis sedes et auctoritas Christi, est de iure omnium domina, licet plures sibi rebellent et tandem ipsam crement. ⁶ In huius autem figuram est Roma, ad litteram fundata super septem montes, qui sunt Tarpeius, Aventinus ^(b), Juminalis ^(c), Quirinalis, Celius, Esquilinus, Palatinus.

(a) dissipabitur] dissipatur P   (b) Aventinus] Adventinus B   T   (c) Juminalis] Juvinalis B   T (?)

1. 2. 5. Ap 17, 9   4. Dn 2, 34-35.44

545

¹ Quod etiam pro sexto tempore dicit, quod bestia fuit et non est sed iterum ascensura est de abisso, potest non solum referri ad casum bestie sarracenice et ad subsequentem suscitationem eius, sed etiam ad casum paganismi durantem a tempore Constantini et citra et ad expulsionem heresum de ecclesia in [f. 173^vb] quinto tempore eius, que quidem circa tempora magni Antichristi stupendo modo resurgent, quamvis sub alia forma, et etiam circa casum nove Babilonis et circa tempora mistici Antichristi. ² Qui quidem est pro sexto rege ponendus quando magnus Antichristus ponitur pro septimo; quando autem Gog novissimus ponitur pro septimo, tunc Antichristus magnus ponitur pro sexto et misticus tunc subintelligitur cum ipso, vel ponitur pro consumata fece omnium laxationum et ceterorum malorum quinti temporis.

1. Ap 17, 8

546

¹ Item bestia hec pro tempore finali dicitur esse octava et de septem, ² tum quia sicut dracho ultra septem capita habet caudam trahentem tertiam partem stellarum, prout dicitur supra XII°, ³ sic bestia pro illa cauda est octava, quamvis illa sit de septem capitibus tracta; tum quia sicut alius fuit rex Persarum qui destruxit Babilonem antiquam, scilicet Cirus, alius vero qui persecutus est populum Dei tempore Iudith (fuit enim successor Ciri, et secundum quosdam fuit Cambisses filius eius) ^[1], sic forte alius rex erit ille qui cum decem regibus destruet novam Babilonem et alius ei succedens erit ille qui, tribus cornibus seu regibus evulsis, bellabit contra sanctos per tempus et tempora et dimidium temporis, [f. 174^ra] prout dicitur Danielis VII°. ⁴ Iste ergo, quantum ad novam sectam quam statuet ^(a) et quantum ad novam persecutionem quam ecclesie faciet, erit octavus; quantum autem ad gentem et regnum in quo fundabitur spectabit ad septimum, sicut filius Ciri et omnes reges Persarum succedentes Ciro et tenentes locum eius computantur quasi unus rex cum eo, seu unus ordo regum vel regni.
⁵ Nota etiam quod non dixit quod unus rex erit octavus et septimus seu de septem, sed potius dixit quod bestia que fuit et non est et, supple, iterum ascendet, ⁶ est octava, scilicet in suo reascensu, et de septem est, ut ostendat quod sic est generaliter una bestia, quod tamen est distincta in septem bestias secundum septem capita eius, et etiam aliquo modo in octo. ⁷ Non enim potest esse octava nisi respectu septem bestiarum.
⁸ Nota etiam quod sicut octavus dies, qui dicitur dominicus, est de septem (nam est primus dies hebdomade), aut sicut octava resurrectionis generalis non omnino differt a requie septime etatis, immo est consumatio eius; ⁹ aut sicut octava beatitudo posita Matthei V°, scilicet Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, est secundum Augustinum probatio septem beatitudinum ibi premissarum ^[2], ¹⁰ aut sicut octavum veh positum Matthei XXIII° est [f. 174^rb] declarativum septem veh ibi premissorum, sic Spiritus Sanctus intendit hic aliquid simile insinuare, scilicet quod octava bestia est consumativa et probativa septem primarum, nec est omnino extra ipsas, sed tamquam ex ipsis.

(a) statuet] instituet B   T

1. 3. 6. Ap 17, 11   2. Ap 12, 4   3. Dn 7, 24-25   5. Ap 17, 8   9. Mt 5, 10  10. Mt 23, 29-36

[1] Cfr. cap. XII, Ap 12, 6.
[2] Cfr. Sancti Aurelii Augustini De sermone Domini in monte libros duos … edidit A. Mutzenbecher, Turnholti 1967 (Corpus Christianorum. Series Latina, XXXV), I, 3, 10, p. 9: « Octaua tamquam ad caput redit, quia consummatum perfectumque ostendit et probat. Itaque in prima et in octaua nominatum est regnum caelorum […] Septem sunt ergo quae perficiunt; nam octaua clarificat et quod perfectum est demonstrat, ut per hos gradus perficiantur et ceteri, tamquam a capite rursus exordiens ».
Cfr. Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. V: « Quantum ad primum sciendum quod, secundum Augustinum, ipsa est probativa et consummativa priorum, ita quod primae septem hominem perficiunt, sed “octava clarificat et perfectum demonstrat”, quia tunc aperte, tam sibi quam aliis, apparet homo perfectus in qualibet praemissarum. Quando, pro qualibet illarum conservanda ac propaganda et defendenda, subit homo promptissime mortem et omne genus confusionis et poenae (et certe usquequo homo est certus hanc promptitudinem se ad plenum habere), non potest certificari quod sit perfectus in illis. Constat autem quod experientia ipsius actus haec certissime tam sibi quam aliis ostendit ».

547

<II.3.2 – Angelus exponit secundo quid sunt eius cornua et quid factura sunt, ibi: Et decem cornua>

¹ Sequitur: Et decem cornua, que vidisti, decem reges sunt, qui regnum nondum acceperunt; sed potestatem tamquam reges una hora accipient post bestiam. ² Aut per decem reges designantur hic ad litteram decem, aut indeterminata multitudo regum, ut more scripture sumatur numerus determinatus pro indeterminato. ³ Dicuntur autem accipere regnum post bestiam quia suberunt bestie, id est principali regi ipsius bestie qui et ipse dicitur bestia, et secundum hoc le post non dicit hic posteritatem temporis sed solum subiectionis et sequele. ⁴ Unde et mox subditur quod virtutem et potestatem suam bestie tradent, id est erunt obedientes et famulatorie cooperantes principali regi bestie, videturque verbum tradendi sonare quod potestatem regiam, quam prius habebant liberam et insubiectam, subicient illi regi gratis vel vi vel timore illius compulsi.
⁵ Item, preter hunc modum, possunt dici ^(a) accipere potestatem post bestiam quia bestia in aliis regibus suis, ante istos decem, regnavit [f. 174^va] et potestatem suam exercuit. ⁶ Unde Ioachim dicit hic quod per sextum regem, de quo dicitur unus est, possunt intelligi plures reges, scilicet Saladinus et ceteri usque ad illum de quo dicitur et alius nondum venit. ⁷ Unde subdit quod « illum de quo dicit Iohannes unus est ^(b) puto fuisse Saladinum famosissimum regem Turcorum, a quo capta est nuper illa civitas in qua passus est Ihesus, scilicet Iherusalem, et post eum, sive sint alii medii sive non, ⁸ surget alius de quo in Daniele dicitur: et alius surget post eos, et ipse potentior erit prioribus. ⁹ Quod si ita est, recte de decem regibus non dicitur quod una hora regnum accipient post regem sextum sed post bestiam, quia alius forte rex regnabit super bestiam quando illi decem reges regnaturi sunt, ¹⁰ et alius cum incipiet consumari id quod dicitur unus est, quia ¹¹ secundum Danielem, regnantibus decem regibus illis in locis suis, oportet surgere quendam parvulum regem de medio illorum, qui humilians tres ex illis facturus est prelium contra sanctos. ¹² Et ideo est dubium utrum prius illi decem reges, convenientes cum aliquo rege magno regnaturo super illo regno quod vocatur bestia, percussuri sint pariter Babilonem, et postea regnaturus sit ille qui tres illorum regum humiliabit et facturus est prelium contra sanctos, aut unus et idem sit sub quo utrumque oporteat consumari ». [f. 174^vb] Hec Ioachim ^[1]. ¹³ Vides ne quod, tamquam dubitans circa ista, nunc in uno loco opinative dicit unum et in alio loco aliud, nec mirum, quia neutrum horum potest clare et indubitabiliter probari ex textu.

1. 2. 3. 5. 9. Ap 17, 12   4. Ap 17, 13   6. 7. 10. Ap 17, 10   8. Dn 7, 24   11. Dn 7, 8.24

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 197ra-b. Cfr. ibid., liber introductorius, cap. 8, f. 10rb-va: « Sextum caput draconis ille est de quo dicitur in Daniele: Alius rex surget post eos, et ipse potentior erit prioribus (Dn 7, 24), quamvis initium sexti capitis a rege isto Turchorum Saladino nomine sumptum putem, qui nuper calcare cepit sanctam civitatem, quique peccatis nostris exigentibus in cervicibus christianorum supra quam putavimus crassatus est. Quod autem ait Ioannes in sexta parte: Et reges septem sunt. Quinque ceciderunt, et unus est, et unus nondum venit (Ap 17, 9-10), ita est sermo accipiendus ac si nobis fieret, qui hic et loquimur ac si in tempore sexto condita esset prophetia. Nimirum quia in ipso erat aperienda fidelibus. In solo enim tempore sexto et in sexta visione libri sui instruit angelus Danielem docens illum mysterium bestie habentis cornua decem, et in solo sexto tempore et sexta parte libri loquitur angelus beato Ioanni docens illum pari modo mysterium bestie habentis cornua decem, ut perpendant et intelligant et recogitent pariter hi, quos Daniel et Ioannes viri Deo dicati et precipui castitate designant, datum sibi esse a Domino nosse in hoc tempore sexto mysteria regni Dei, et scire sacramentum a diebus antiquis et occultatum usque ad presens a generationibus seculorum. Sive ergo Saladinus iste ille sit qui est scriptus in libro Danielis prophete, sive non iste ille sit sed alius qui venturus est post eum, indifferenter tamen hoc totum referendum est ad sextum illum regem de quo dicit Ioannes ».

548

¹ Quia vero cum dicitur quod una hora accipient potestatem regnandi, posset credi quod una hora sumatur hic large, ² sicut a Iohanne sumitur hora novissima pro tota sexta etate, ³ ita quod omnes, qui in ea successive unus post alterum regnaverunt, possunt hoc modo dici una hora ^(a) regnasse, ideo hunc sensum excludit per hoc quod subdit: ⁴ Hii unum consilium habent, id est concordi et unanimi consilio et consensu convenient insimul contra Christum et electos eius, et etiam contra meretricem, id est contra ecclesiam a Christo meretricatam. ⁵ Ex quo patet quod non successive unus post alium, immo insimul regnabunt et concordabunt. ⁶ Concordatque hoc cum eo quod Ieremias, capitulo L° loquens contra Babilonem, dicit: Ecce ego adducam in Babilonem congregationem gentium magnarum. ⁷ Et post subdit: Ecce populus veniet ab aquilone, et gens magna et reges multi a finibus terre, crudeles et immisericordes contra te fili<a> ^(b) Babilonis. Audivit rex Babi-[f. 175^ra]-lonis famam eorum, et dissolute sunt manus eius. ⁸ Et tamen constat quod isti reges venerunt cum Ciro rege et Dario.

(a) una hora] hora una P   (b) filia] filiam P

1. 3. Ap 17, 12   2. 1 Jo 2, 18   4. Ap 17, 13   6. Jr 50, 9   7. Jr 50, 41-43 (Vulg. venit)

549

¹ Sequitur: Hii cum Agno pugnabunt, id est cum electis Christi et contra fidem Christi; et Agnus vincet illos, scilicet finaliter subiciendo ipsos vel plebes eorum sibi et sue fidei et cultui. ² Quod autem eos vincere possit ostendit subdens: quoniam Dominus dominorum est et rex regum, in quo etiam vult insinuare quod tunc debet eos vincere quia tunc est evidenter et efficaciter dominaturus et regnaturus super toto orbe et triumphaturus de Antichristo et omnibus regibus mundi.
³ Et qui cum illo sunt vocati electi et fideles, scilicet vincent illos reges, quasi dicat: Christus per suos electos et in ipsis vincet illos.

1. 2. 3. Ap 17, 14

550

¹ Nota quod duplici ex causa primo locutus est de pugna quam facient contra Christi electos quam de pugna quam facient contra meretricem, quamvis vel utramque simul faciant vel istam primo dictam faciant postremo.
² Prima causa est ad monstrandum quod destructio meretricantis ^(a) ecclesie non erit in obprobrium Christi et suorum electorum, immo in gloriam eius, quia ipse in suis electis triumphabit de illis qui ipsam destruent. ³ Et ideo primo voluit narrare Christi triumphum quam mere-[f. 175^rb]-tricis casum.
⁴ Secunda est ad innuendum quod principalis intentio illorum regum in hac pugna erit contra Christum et eius fidem. ⁵ Non enim in destruendo meretricantem ecclesiam intendent v<i>ndicare ^(b) Christum de illa, sed potius omnem fidem et cultum Christi delere de terra.

(a) meretricantis] meretricis B   (b) vindicare] vendicare P

551

<II.3.3 – Angelus exponit tertio quid significatur per aquas super quas mulier sedet, ibi: Et dixit michi: Aquas, quas vidisti et cetera>

¹ Sequitur: Aquas, id est aque casus pro casu, quas vidisti ubi meretrix sedet, id est super quas principatur, sunt populi et gentes et lingue, quia scilicet sicut aque sua labilitate defluunt ita populi sua mortalitate pertranseunt, et etiam variis moribus seu passionibus fluitant sicut aque.

1. Ap 17, 15

552

<II.3.4 – Angelus quarto tangit unum aliud opus per cornua bestie fiendum contra mulierem, ibi: Et decem cornua, que vidisti>

¹ Et decem cornua, que vidisti, et bestia, et etiam bestia seu rex bestie seu, secundum Ricardum, et bestia, id est diabolus ^[1]; hii, scilicet decem reges per cornua designati, odient fornicariam et desolatam facient illam, scilicet suis aquis seu populis in quibus consolatorie quiescebat, et nudam, scilicet suis ornamentis et divitiis, et carnes eius manducabunt, id est <crudeliter dilacerabunt et occident, et ipsam igni concremabunt, id est> ^(a) eius urbes et terras cremabunt et incinerabunt, ut quasi non sit memoria vel signum prioris status vel glorie eius.
² Ut autem ostendat quod in hoc preter suum intentum servient Christo, et occulta eius ordinatione movebuntur ab ipso, subdit: Deus enim dedit in corda eorum ut faciant quod illi [f. 175^va] placitum est, ut dent regnum suum bestie, id est ut se et regna sua subiciant regi bestie, donec consumentur, id est impleantur ^(b), verba Dei, que scilicet dixit de destructione meretricis et de liberatione electorum de manu eius. ³ Quomodo autem Deus moveat corda impiorum ad id quod ipsi impie perficiunt absque hoc quod in Deo et in eius influxu nichil sit culpe vel vitii, immo ^(c) summa iustitia et decentia, satis est alibi monstratum ^[2].

(a) crudeliter dilacerabunt et occident et ipsam igni concremabunt id est] om. P  add. B   T   (b) impleantur] compleantur B   T   (c) immo] in add. B 

1. Ap 17, 16   2. Ap 17, 17

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap V, ix (PL 196, col. 835 C).
[2] Cfr., come possibili riferimenti, Fr. Petrus Iohannis Olivi O. F. M., Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed. B. Jansen, II, Ad Claras Aquas, prope Florentiam, 1924 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, V), qu. LVII (« an in homine sit liberum arbitrium », ad vicesimum quintum), pp. 372-373; III (1926, BFSME VI), qu. CXVI (« an scilicet Deus sit causa eius quod peccatum positive dicit »), pp. 333-347.

553

<II.3.5 – Angelus quinto exponit que est ista mulier, ibi: Et mulier, quam vidisti>

¹ Deinde breviter insinuat que est hec mulier de qua et propter quam tanta dixit, unde subdit: Et mulier, quam vidisti, est civitas magna, que habet regnum super reges terre. ² Nimis ^(a) constat quod Roma et ^(b) gens Romanorum imperabat toti orbi tempore Iohannis et huius visionis, et etiam quod per totum tempus plenitudinis gentium usque ad Antichristum seu usque ad tempus istorum decem regum fixit Christus in ea principalem et universalem sedem et potestatem imperii sui super omnes ecclesias et super totum orbem. ³ An autem post Antichristum hec urbs iterum reparetur, ut ibi usque ad finem seculi ^(c) stet principalis sedes Christi sicut fuit a tempore Christi et citra, aut Christus post [f. 175^vb] Antichristum reducat sedem suam ad locum unde manavit ad urbem Romam, puta in Iherusalem vel alibi, sue dispositioni est relinquendum. ⁴ Neutrum enim horum potest certificari ex sacro textu nec ex aliquo certo et catholico dogmate fidei christiane ^[1].

(a) nimis] superius B   T   (b) Roma et] om. B   (c) seculi] om. B

1. Ap 17, 18

[1] Sul punto, Gioacchino da Fiore da una parte ribadisce la posizione dei Padri, secondo i quali  la Roma-Babilonia è la collettività dei reprobi che peregrinano, impugandola, accanto alla Roma-Gerusalemme dei giusti (cfr. Ap 17, 1); dall’altra riporta la profezia di Benedetto, fatta a Sabino vescovo di Canosa, dai Dialogi di Gregorio Magno (II, xv): « Roma a gentibus non destruetur, sed terremotibus fatigata in se ipsa marcescet ». Comunque sia, la minaccia divina è rivolta non alle mura, ma agli uomini: « Non enim eo modo minatur sermo divinus civitati, que habet regnum super reges terre, quia non lapides et parietes peccaverunt domino, ut cure sit domino lapides iudicare, sed magis ut relinquantur multe domus (ut ait propheta) magne et pulchre sine homine et desolentur civitates ab habitatoribus suis (cfr. Is 6, 11) » (Expositio, pars VI, distinctio I, f. 198ra-b).

DUODEVICESIMUM CAPITULUM

554

<VI^a visio (sequitur)>

<II.4 – Quarto apparet alius angelus magnifice predicans casum eius et culpam, capitulo XVIII°: Et post hec vidi>

¹ Et post hec vidi alium angelum, id est alium doctorem vel alium ordinem doctorum. ² Nam per precedentem intelliguntur illi qui spiritalibus discipulis exponunt malitiam meretricis et futurum casum eius, per istum vero illi qui casum eius iam factum predicaturi sunt magnifice et clare et letabunde. ³ Vel per primum designantur hii qui docent absolute contemplari futura, per istum vero hii qui futurorum et factorum notitiam docent et iubent vel monent applicari ad fugam malorum et ad actionem bonorum. ⁴ Unde subdit: descendentem de celo, id est de altitudine celestis contemplationis ad activam predicationis.
⁵ Habentem potestatem magnam, scilicet, secundum Ioachim, in loquendo verbum Dei, ⁶ sicut de Domino dicitur quod loquebatur sicut potestatem habens ^[1].
⁷ Et terra illuminata est a gloria eius, quia non in obscuro enigmate, [f. 176^ra] sed sicut in claritate solis annuntiabit hominibus veritatem ^[2].
⁸ Et exclamavit in forti voce, id est constanter et ferventer et efficaciter dicens: Cecidit, cecidit Babilon magna. ⁹ Hec geminatio est signum iocunde et fortis affirmationis et etiam vehementis seu duplicis casus Babilonis, ut expositum est supra XIIII° ^[3].
¹⁰ Et facta est habitatio demoniorum et custodia omnis spiritus immundi et custodia omnis volucris immunde et odibilis. ¹¹ Demones sunt spiritus propter nature subtilitatem, et volucres propter agilem velocitatem et superbiam; immundi autem sunt propter maculas suorum vitiorum, odibiles vero propter excessum malitie et impietatis et arrogantie. ¹² Babilon autem erit eorum habitatio et custodia, quia sicut ipsis in culpa per consensum et imitationem fuit subiecta et associata, quasi domicilium eorum, sic erit et in pena eterna. ¹³ Servatque in hoc Iohannes typum ^(a) Isaie, capitulo XIII° dicentis: Et erit Babilon illa civitas gloriosa in regnis, sicut subvertit Dominus Sodomam; et replebuntur domus eorum drachonibus, et habitabunt ibi strutiones, et pilosi saltabunt ibi. ¹⁴ Et idem dicitur [f. 176^rb] Ieremie L°.
¹⁵ Subditurque hic causa: Quia de ira fornicationis eius, id est, secundum Ricardum, de ardore fornicationis eius, vel de fornicatione eius pro qua irascitur Deus ^[4]; vel de deliciis sue fornicationis pro quarum lesura vel impeditione irascitur contra quoscumque impedientes (ira enim vindex lese concupiscentie), biberunt, id est voluptuose participaverunt, omnes gentes, id est subditi. ¹⁶ Et reges terre, id est prelati et principes, cum illa fornicati sunt, scilicet per symonias et carnales favores et glorias cum illa corrupte et impudenter commixi seu iuncti. ¹⁷ Et mercatores terre, qui scilicet cum ea contractus symoniacos pro prebendis et spiritualibus vel quibuscumque fecerunt, de virtute, id est de forti ardore et sapore et a ^(b) grandi copia deliciarum eius divites facti sunt, id est per varias et studiosas negotiationes se de illius gloria repleverunt non curantes de gloria Dei ^[5].

(a) typum] tropum B   (b) a] om. B   T

1. 4. 5. 7. Ap 18, 1   6. Mt 7, 29   8. 10. 11. 12. Ap 18, 2   13. Is 13, 19.21   14. Jr 50, 39-40   15. 16. 17. Ap 18, 3

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 198va.
[2] Ibid., f. 198va-b.
[3] Cfr. Ap 14, 8; Gioacchino da Fiore, Expositio, f. 198vb: « quia in libro isto iterum atque iterum recapitulatio facta est ».
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 840 A). L’esegesi di Riccardo (col. 839 D) è seguita in parte per gli spiriti e gli uccelli immondi del precedente versetto.
[5] Subditurque hic causa, quia de ira fornicationis ejus – non curantes de gloria Dei] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 A-B, LV.

555

<II.5 – Quinto auditur vox celestis precipiens electis ut recedant ab ea, ne dampnentur cum ea et iudicent illam secundum demerita sua, ibi: Et audivi aliam vocem de celo>

¹ Et audivi aliam vocem de celo dicentem. ² Recte dicitur alia, quia prior fuit de dampnatione reproborum, hec vero est de admonitione electorum, ne communicent cum reprobis in culpa et tandem in pena. ³ Ait enim: Exite de illa, popule meus, et ne partici-[f. 176^va]–pes sitis delictorum eius et de plagis eius ne accipiatis. ⁴ Idem dicitur Ieremie, L°, ubi dicitur Dei populo: Recedite de medio Babilonis et de terra Caldeorum egredimini, et estote quasi edi ante gregem, et subdit causam quia cito est capienda et destruenda ^[1].
⁵ Et nota quod principaliter loquitur hic de exitu ab imitatione et participatione scelerum eius, et etiam ab omni amicitia vel societate ipsius prebente occasionem peccandi. ⁶ Plus autem precipit hoc modo exire ab ea quam a paganis, quia facilius inficiuntur fideles a societate pravorum fidelium vel hereticorum quam a paganis. ⁷ Unde Apostolus I^a ad Corinthios V° dicit: Scripsi vobis: Ne commisceamini, id est ne communicetis, fornicariis, non utique fornicariis ^(a) huius mundi, id est paganis tunc per totum orbem dispersis et cetera, alioquin debueratis de hoc mundo exisse, id est si de illis hoc precepissem, oporteret vos de toto mundo exire, quia ipsi sunt ubique replentes totum mundum. ⁸ Et ideo subdit: Nunc autem scripsi vobis non commisceri fratribus, id est christianis, qui sunt nominati, id est famosi et per sententiam ecclesie notati ^(b) de vitiis que ibi subiungit.
⁹ Secundario autem potest ^(c) loqui de corporali et locali recess-[f. 176^vb]-u a terra ipsius pro illo tempore pro quo erit a decem regibus paganis obsidenda et destruenda. ¹⁰ Sic enim dicuntur christiani per angelum moniti fuisse ut exirent de Iudea et Iherusalem tempore quo fuit a Romanis obsidenda et capienda, unde et dicuntur tunc inde discessisse in regnum Agrippe.
¹¹ Si queratur quomodo precipit hic exire de Babilone, cum mox premiserit ipsam cecidisse et destructam esse, primo potest dici <quod> ^(d) quando ibi dicitur: Cecidit, cecidit Babilon <et cetera> ^(e), hoc dixit pro imminenti casu eius, ex quo iam reputabat illum quasi iam factum, sicut de egro desperato et statim morituro dicimus: mortuus est. ¹² Secundo posset dici quod ibi locutus est de casu excecationis eius sub mistico Antichristo, quem sancti tunc temporis fortiter predicabunt dicentes quod ex tunc non est ecclesia Christi sed sinagoga Sathane et habitatio demonum. ¹³ Tertio potest dici quod hic redit ad docendum electos pro hiis que debent cavere ante casum et prope casum eius. ¹⁴ Quarto potest dici quod electi semper debent recedere a prava imitatione malorum tam preteritorum quam presentium. ¹⁵ Semper enim ^(f) usque ad finem seculi erunt in hoc mundo aliqui babilonici, id est reprobi, a quorum peccatis est recedendum.

(a) non utique fornicariis] om. B   T   (b) id est famosi et per sententiam ecclesie notati] om. B   (c) potest] ibi add. B   (d) quod] om. P   (e) et cetera] et cum P   (f) enim] etiam B   T

1. 2. 3. Ap 18, 4 (Vulg. populus)   4. Jr 50, 8-9   7. 1 Cor 5, 9-10   8. 1 Cor 5, 11   11. Ap 18, 2

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 199ra-b.

556

¹ Deinde reddit rationem quare [f. 177^ra] sit ab ea exeundum, ne participent in eius delictis et penis, subdens: Quoniam pervenerunt peccata eius usque ad celum, id est usque ad summum, seu ad tantum et tam famosum cumulum quod Deus amodo non potest ipsam amplius tolerare. ² Unde subdit: et recordatus est Dominus iniquitatum eius, scilicet ad statim puniendum illas. ³ Per longam enim dissimulationem punitionis videbatur non recordari earum.
⁴ Quia vero sancti sunt iudicaturi malos tam in extremo iudicio quam in hac vita, predicando et comminando iustam dampnationem ipsorum, ideo pro utroque istorum modorum subdit Deus: Reddite illi, scilicet condignas penas, sicut et ipsa reddidit vobis, id est sicut per eam estis dure et impie afflicti, sic vos dure et severe seu iuste iudicate eam.
⁵ Et duplicate duplicia secundum opera eius, id est multo maiora supplicia sibi inferte quam ipsa intulerit vobis, quia sic merentur prava opera eius. ⁶ Nam multo plus debet puniri persecutor sanctorum quam fuerit pena quam ab ipso sunt passi. ⁷ Vel, secundum Ioachim, sancti reddent ei duplicia quia tunc, cum venerit dies calamitatis eius, duplo confundent faciem eius [f. 177^rb] quam ipsi fuerint confusi ab ea ^[1]. ⁸ <Vel> ^(a) quia impia opera eius sunt duplicia, scilicet offensiva Dei et sanctorum, et etiam quia sanctos dupliciter offenderunt, scilicet subtrahendo bona et inferendo mala, vel contempnendo seu blasphemando et corporaliter macerando. ⁹ Ideo, secundum has duplicitates, reddite ei consimiliter, seu proportionaliter, duplicia. ¹⁰ Et in poculo, quo miscuit, id est propinavit vobis, scilicet penas, miscete illi duplum. ¹¹ Expone le duplum dupliciter sicut prius.

(a) vel] om. P

1. 2. Ap 18, 5   4. 5. 7. 8. 9. 10. 11. Ap 18, 6

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 199va-b.

557

<II.6 – Sexto predicit iterum eius culpam et condignam penam, ibi: Quia in corde suo dicit: Sedeo et cetera. Et ibi exaggerat eius exterminium et planctum ac stuporem et tremorem carnalium amicorum eius super tanto casu ipsius, cum paulo post subdit: Et flebunt et plangent>

¹ Quia vero non solum punietur pro malis que fecit in sanctos vel in proximos, sed etiam pro hiis quibus se ipsam vanificavit et fedavit, ideo pro hiis subditur: Quantum glorificavit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum. ² Le tantum non significat hic absolutam equalitatem quantitatis, sed equalitatem proportionis et iustitie. ³ Signanter autem notat eius culpam de duobus, scilicet de superba gloria et de carnali voluptate, quia hec duo sunt radices omnium aliorum. ⁴ Nullus enim, secundum Ieronimum, querit divitias nisi pro hiis duobus ^[1]. ⁵ In hiis autem <tribus> ^(a), secundum Iohannem, consistit radicaliter tota malitia mundi ^[2]. ⁶ Quidam habent: Quantum glorificavit se in deliciis suis, et satis redit in [f. 177^va] idem.
⁷ Quia in corde suo dicit, id est superbiendo: Sedeo regina, id est in magna presidentia et gloria super regnum meum dominor et conquiesco ^(b); et vidua non sum, id est non sum destituta gloriosis episcopis et regibus ^[3]; et luctum non videbo, id est numquam incidam in miseriam nec ^(c) amittam predicta.
⁸ Ideo, id est quia sic de predictis superbit et arroganter confidit et gloriatur, ideo in una die, id est simul, venient plage eius, quas specificat subdens: mors et luctus et fames, et igni comburetur. ⁹ Quia fortis, id est potens ad predicta inferenda, vel, secundum Ricardum, fortis id est nullis precibus flexibilis in die ultionis, est qui iudicavit ^(d) illam, supple, secundum Ricardum, dignam omnibus istis malis ^[4], id est qui iam sententiavit illam ad predicta.

(a) tribus] duobus corr. P  tribus B   T   (b) conquiesco] quiesco T   (c) nec] ut B   (d) iudicavit] iudicabit B  iudicat T

1. 2. 7. Ap 18, 7   8. 9. Ap 18, 8 (Vulg. est Deus)

[1] S. Hieronymi presbyteri Commentarius in Ecclesiasten, IX, 13-16, ed. M. Adriaen, Turnholti 1959 (Corpus Christianorum. Series Latina, LXXII), pp. 331-332  (= PL 23, col. 1089 A-B).
[2] Cfr. 1 Jo 2, 16; infra, cap. XXI, Ap 21, 13.
[3] Et nota quod principaliter loquitur de exitu ab imitatione et participatione scelerum ejus, – Unde Apostolus prima Corinthiorum quinto dicit Scripsi vobis ne commisceamini, id est, ne communicetis, fornicariis hujus mundi et c. [f. 176^va, rr. 8-20]. Et post quinque lineas dicit sic. Secundario autem potest loqui de corporali et locali recessu a terra ipsius pro illo tempore quo erit a decem regibus paganis obsidenda et destruenda. – quem sancti tunc temporis fortiter praedicabunt, dicentes quod ex tunc non est Ecclesia Christi, sed synagoga satanae et habitatio daemonum [f. 176^va, r. 31-vb, r. 23]. Et post decem lineas dicit. Quia in corde suo dicit, scilicet superbiendo, Sedeo regina – et vidua non sum, id est, non sum destituta gloriosis Episcopis et Regibus. [f. 177^va, rr. 1-7] Baluzii-Mansi Miscellanea, 269 B, LVI.
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 841 C).

558

¹ Deinde subdit de pena ^(a) suorum condolentium illi et sibi ipsis, dicens: Et flebunt et plangent se super illam, id est super casu illius, reges terre, in quibus subintelliguntur prelati ecclesiarum, qui cum illa fornicati sunt et in deliciis vixerunt, scilicet cum illa. ² Plangent, inquam, cum viderint fumum incendii eius, id est fumosum incendium eius. ³ Vel per fumum intelligitur fama sui tormenti l-[f. 177^vb]-ongius advolans ^[1]. ⁴ Et possunt hec referri tam ad temporalem destructionem eius per decem reges fiendam quam ad eius infernalem penam, in qua omnes sui reprobi erunt finaliter simul cum ipsa.
⁵ Ipsi, inquam, longe stantes propter timorem tormentorum eius. ⁶ Per longe stare designatur hic maxima et ^(b) totalis fuga et elongatio cordis non solum ab amplexu pene, sed etiam a societate dampnatorum pro quanto subiacent tam horrendis penis. ⁷ Vel referendo hoc ad temporalem casum eius, stabunt longe tamquam non audentes ad eam defendendam accedere nec se ad prelium parare. ⁸ Et ideo convertentur ad luctum dicentes, scilicet plangendo: Ve, ve, ve, id est summa et summe stupenda et lugenda maledictio et dampnatio est ista, scilicet civitas illa magna Babilon, civitas illa fortis, quoniam una hora venit iudicium tuum, id est tota dampnatio tua! ⁹ Loquuntur autem primo de ea in tertia persona et postea in secunda secundum modum plangentium et stupentium, qui primo stupent secum et mox vertunt considerationem suam quasi ad personam quam plangunt. ¹⁰ Triplicatio autem dolorose interiectionis, scilicet ipsius [f. 178^ra] ve, significat vehementiam stuporis et planctus et casus quem plangunt et etiam consuetum modum graviter plangentium. ¹¹ Et potest legi: Ve, ve, ve, civitas illa magna, quomodo sic cecidit vel cecidisti! ¹² Stupent autem ex duobus vel tribus ad invicem comparatis, quod scilicet cum esset in multitudine populorum et divitiarum et terrarum maxima et in robore tam militum quam armorum quam fortaliciorum fortissima, sic tota repente corruit, non successive nec per partes, nec in modicam penam sed maximam et irreparabilem.

(a) de pena] penas B   (b) maxima et] om. B 

1. 2. 3. Ap 18, 9   5. 6. 8. 10. 11. Ap 18, 10 (Vulg. om. ve³)

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 200v.

559

¹ Sicut autem reges eius plangent, quia in casu eius amiserunt gloriam sue regie dignitatis et potestatis et voluptatis, ² sic negotiatores, per quos intelliguntur non solum hii qui in civilibus negotiantur, sed etiam hii qui in ecclesiasticis per symonias et ambitiones et adulationes et per ypocrisim et per questus varios varia lucra sectantur. ³ Hii, inquam, plangent, quia in casu eius perdiderunt omnia lucra predicta et omnem spem ipsorum. ⁴ Unde subdit: Et negotiatores terre flebunt et lugebunt super illam, quoniam mercedes eorum nemo emet amplius. ⁵ Quarum [f. 178^rb] aliquas specificat subdens: Mercedem ^(a) auri et argenti et lapidis pretiosi et margariti, id est margarite (invenitur enim hoc margaritum neutri generis, secundum Papiam ^[1]), et bissi et purpure et serici et coccini. ⁶ Secundum Glosam super Isaie primo, Si fuerint peccata vestra ut coccinum, coccus et coccinum sunt genus tincture medium inter rubeum et croceum, quam nos rubrum seu vermiculum vocamus ^[2]. ⁷ Hic tamen potest sumi pro filo vel panno illa tinctura tincto, sicut et Exodi XXVI°, ubi dicitur: Facies cortinas de bisso et iacincto et purpura et cocco bis tincto, ⁸ et Genesis XXXVIII°, ubi dicitur quod obstetrix ligavit coccinum in manu Zaram. ⁹ Secundum autem Papiam, ‘coccus’ grece rubeus vermiculus dicitur; ex primo enim colore humoris conchiliorum, id est ostreorum, tingitur, coccus vero magis rubeus ex secundo ^[3].
¹⁰ Libri moderni habent merces pro mercedes, quia mercedes proprie significant premia vel munera; mers vero mercis, cuius plurale est merces, est idem quod lucrum vel emolumentum, et ideo significat res quas vendendo lucramur, et forte apud antiquos, qui habent hic mercedes, idem significat merces et mercedes.

(a) mercedem] mercedes B   T  

1. Ap 18, 9   2. 4. Ap 18, 11   5. 10. Ap 18, 12 (Vulg. et cocci)   6. Is 1, 18   7. Ex 26, 31 (Vulg. facies velum)   8. Gn 38, 27-30

[1] Papias vocabulista, p. 195a.
[2] Cfr. Glossa ordinaria, PL 113, col. 1235 C; Bibliorum Sacrorum cum glossa ordinaria … et Postilla Nicolai Lyrani …, IV (Lugduni 1589), 23-24 (Lyranus).
[3] Papias vocabulista, p. 68b: « Coccus graece rubens uel uermiculus dicitur. Quamquam ipsius et purpurae una sit materia coloris, tamen diuersitas magna est. Purpura enim nigra magis ex primo humoris conchiliorum, id est ostreorum, colore tingitur; coccus uero magis rubeus ex secundo ».

560

¹ Sequitur: Et omne [f. 178^va] lignum thi<n>um ^(a), ² supple: nemo emet amplius. ³ Secundum Papiam, ‘thimum’ <cum> ^(b) m est flos seu genus herbe apibus apte, cuius flos odorem refert, sed ‘thinum’ <cum> ^(c) n est lignum incognitum de quo Salomon fecit gradus in domo Domini ^[1]. ⁴ Glosa tamen super illud IIIⁱⁱ Regum X, attulit ex Ophir ligna thina, dicit quod sunt ligna imputribilia et spinosa in similitudinem albe spine ^(d) et rotunda et candida ^[2]. ⁵ Quidam correctores dicunt quod est trisillabum ut dicatur “thinium”, communiter tamen ponitur dissillabum et cum solo uno i.
⁶ Et omnia vasa eboris, et omnia vasa de lapide pretioso et eramento, id est de ere, et ferro et marmore ⁷ et cinnamomi, scilicet merces, et amomi et odoramentorum, id est aromatum odoriferorum, et unguenti et thuris et vini ^(e) et olei et simile et tritici et iumentorum et ovium et equorum et redarum, id est curruum, et mancipiorum et animarum hominum, ⁸ scilicet nemo emet amplius. ⁹ Quidam libri habent cinnamomum, sed Ricardus habet illud et sequentia in genitivo ^[3]; ¹⁰ et supple<t> ^(f) merces, scilicet quod merces istorum nemo emet amplius.
¹¹ ‘Amomum’ autem, secundum Papiam, est dictum quod sicut cinnamomum odorem habeat ^[4]. ¹² Ricardus dicit quod mancipia possunt [f. 178^vb] hic sumi pro servis non perpetuis, et ^(g) anime hominum pro servis ad totam vitam, quia anima sumitur aliquando pro vita. ¹³ Vel, secundum eum, per merces animarum hominum significat non solum corpora vendi hominibus, sed etiam animas demonibus ^[5].

(a) thinum] thimum P    (b) (c) cum] generis P   (d) in similitudinem albe spine] om. B   (e) et vini] om. B   T   (f) supplet] supple P   (g) et] om. B

1. 6. Ap 18, 12   2. 8. 10. Ap 18, 11   4. 3 Rg 10, 11   7. 9. 12. 13. Ap 18, 13

[1] Papias vocabulista, p. 353a: « Thymum graece flos. Thymum dictum quod flos eius odorem refert. genus herbae. Tyna incognita ligna de quibus salomon gradus fecit in domo domini ».
[2] Cfr. Bibliorum Sacrorum cum glossa ordinaria … et Postilla Nicolai Lyrani …, II (Lugduni 1590), 773.
[3] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 842 B).
[4] Papias vocabulista, p. 20a.
[5] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 842 C).

561

¹ Deinde exprimunt delicias Babilonis pro quibus habendis suas merces detulisse videntur, tanguntque tres species in quibus manet principaliter concupiscentia gule, scilicet in ‘pomis’, per que omne genus delectabilium fructuum designatur; et in ‘pinguibus’, scilicet carnibus; et in ‘preclaris’, scilicet vinis et mensis et vestibus et ceteris deliciosis et preclaris ^(a) apparatibus. ² Unde subdit: Et poma tua desiderii anime, id est valde desiderabilia appetitui animali vel, secundum Ricardum, id est minora bona tua que desiderabiliter dilexisti, discesserunt a te ^[1], scilicet o Babilon. ³ Secundum enim Ricardum, sicut reges super eius ruina plangentes converterunt querimoniam ad illam, sic et negotiatores convertunt hic suum lamentativum sermonem ad illam ^[2]. ⁴ Et omnia pinguia et preclara, id est maiora bona ^[3], perierunt a te, et amplius illa iam non invenient. ⁵ Mercatores eorum, qui divites facti sunt ab ea, id est a Babilone – scilicet, secundum Ricardum, non invenient amplius illa in mundo ^[4] seu in ea – longe sta-[f. 179^ra]-bunt, scilicet, secundum Ricardum, voluntate non passione in inferno ^[5], vel etiam in vita ista non solum voluntate sed etiam localiter stabunt longe, propter timorem tormentorum eius, id est quia vehementer timebunt seu horrebunt tormenta eius; flentes ac lugentes, id est extra in corpore et intus in anima dolorem et signa doloris habentes, ⁶ dicentes: Ve, ve, civitas magna, que amicta eras bisso et purpura et cocco et deaurata auro et lapide pretioso et margaritis, ⁷ quoniam una hora destitute sunt tante divitie!.

(a) preclaris] et add. P

2. 4. Ap 18, 14   5. Ap 18, 15   6. Ap 18, 16   7. Ap 18, 17

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 842 D).
[2] Ibid., col. 842 C.
[3] Ibid., col. 842 D.
[4] Ibid.
[5] Ibid.

562

¹ Deinde subdit de planctu aliorum qui per mare seu per vias graviores negotiabantur: Et omnis gubernator et omn<es> ^(a) qui in l<o>cum ^(b), scilicet aliquem, puta ad urbem vel portum maritimum, navigant. ² Antiqui et Greci habent hic <in> ^(c) locum; quidam vero habent in lacum, id est in stagnum aquarum dulcium; quidam vero habent in longum, scilicet in longinquum iter maris, vel ad longinquos portus ^[1].
³ Et naute et qui in mari operantur, id est qui per maritima negotia lucrari conantur, de ^(d) longe steterunt, scilicet pre horrore; ⁴ et clamaverunt, scilicet plangendo, videntes locum incendii eius, dicentes: Que similis civitati huic magne?, scilicet primo in gloria nunc in pena, [f. 179^rb] quasi dicant: nulla est in hoc sibi similis.
⁵ Et miserunt pulverem super capita sua et clamaverunt flentes et lugentes et dicentes: Ve, ve civitas illa magna, in qua divites facti sunt omnes, qui habebant naves in mari, de pretiis eius, que scilicet acquirebant pro mercibus quas in ea vendebant. ⁶ Ve, inquam, civitas sic magna, quoniam una hora desolata est!.

(a) omnes] omnis P   (b) locum] lacum corr. P   (c) in] om. P   (d) de] om. B

1. 3. Ap 18, 17   4. Ap 18, 18   5. 6. Ap 18, 19

[1] Cfr. Riccardo di San Vittore, In Ap VI, i (PL 196, col. 843 A).

563

¹ Nota quod utrique negotiatores dicunt bis ve, ² reges vero triplicant ve, quia sicut reges in eius casu plus perdiderunt et de altiori gloria ceciderunt, ³ sic et gravius plangent ^(a) et in inferno fortius dolebunt, secundum illud Sapientie VI°: Iudicium durissimum fiet in hiis qui presunt; exiguo enim conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patientur.
⁴ Nota etiam quod prout hic planctus refertur ad eos qui erunt in inferno cum ipsa, tunc per missionem pulveris in caput designatur recognitio proprie fragilitatis et miserie. ⁵ Nam, pena cogente, sentient se esse pulvereos et abiectos, qui in hoc mundo supra modum efferebantur.
⁶ Nota etiam quod negotiatores maris possunt mistice distingui a negotiatoribus terre, quia quidam clericorum et monachorum ex suis officiis [f. 179^va] ecclesiasticis sectantur lucra mundana et vana in mari laicorum secularium, quidam vero in solida terra statuum sacerdotalium vel regularium; vel quidam in mari infidelium, quidam in terra fidelium; vel quidam in pace, quidam in tempestate seu bello quasi in mari. ⁷ Potest etiam utrumque genus negotiandi sub diversis rationibus referri ad idem.

(a) plangent] plangunt B   T

1. Ap 18, 15-16.19   2. Ap 18, 9-10   3. Sap 6, 6-7

564

¹ Secundum Ioachim, negotiatores terre sunt sacerdotes animales qui vendunt omnes orationes et missas pro denariis. ² Quibusdam enim commissum est aurum sapientie et argentum eloquentie, sed per hec non querunt electos hedificare sed mundi divitibus placere ut honorentur ab eis. ³ Aliis autem commissa sunt sacramenta divina designata in margarita et lapidibus pretiosis, sed nolunt ea ministrare nisi aliquid accipiant aut sperent accipere. ⁴ Aliis autem datum est posse operari opera iustitie designata in bisso et purpura et serico et cocco, sed per hec querunt placere hominibus plusquam Deo. ⁵ Aliis autem commissa sunt artificia ad operandum quod bonum est manibus suis, designata in ligno thino et vasis eboris et vasis de lapide pretioso. ⁶ Aliis [f. 179^vb] autem commissa sunt exercitia corporalia que pertinent ad usum cotidianum, designata in eramento, ferro et marmore, sed hec non solum dare nolunt, immo pro re viliori cariora extorquere contendunt. ⁷ Aliis autem data sunt exercitia spiritualia in cinnamomo et amomo et odoramento et thure designata, sed pro eis laudes hominum recipiunt. ⁸ Aliis autem datum est posse reficere corda fidelium doctrina spirituali, designata in vino et oleo et simil<a> ^(a) et tritico, sed ex hiis in superbiam elevati ad prelationes aspirant. ⁹ Aliis commisse sunt anime fideles designate in iumentis, ovibus et equis et redis et mancipiis et animabus hominum, ut eas custodiant ad salutem, et tamen contrarium faciunt. ¹⁰ Hii omnes sunt negotiatores terre, qui commutant dona Dei pro rebus temporalibus et caducis ^[1].
¹¹ Item super illo: Et omnis gubernator et cetera dicit quod ‘omnis’ in sacra scriptura non semper universaliter sumitur, sed pro multis, et ‘nemo’ pro paucis, et quod sicut per reges et per negotiatores terre designantur episcopi et sacerdotes implicati negotiis Babilonis ut divites [f. 180^ra] fiant, sic per gubernatores designantur abbates seu prelati cenobiorum. ¹² Monasteria enim sunt naves spirituales. ¹³ Sunt enim ^(b) aliqui naute qui navigant in longinquum, et alii sunt operarii qui non longe navigant sicut piscatores, quia quidam monachorum in civitatibus manent, quidam vero parrochias in villulis habent ^{(c) [2]}.

(a) simila] similia P   (b) enim] autem B   T   (c) habent] regunt B

1. 10. Ap 18, 11   11. Ap 18, 17

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, ff. 200vb-201rb.
[2] Ibid., ff. 201vb-202ra. Il termine « villula » non c’è in Gioacchino.

565

<II.7 – Septimo mandat omnes sanctos exultare super iudicio sibi a Deo ad vindictam et gloriam sanctorum inflicto, ibi: <Exulta super eam, celum>

¹ Deinde redit Deus seu angelus ad suas exhortationes, quarum duas iam premisit, scilicet de exeundo ab ea et de iudicando eam. ² Nunc autem subdit tertiam, de exultando super eius casu, dicens: Exulta super eam, id est super eius casum, celum, id est sancta ecclesia vel sancti angeli habitantes in celo, et sancti apostoli et prophete, id est doctores, quoniam iudicavit Deus iudicium vestrum, id est causam vestram, vel iudicium sibi pro malis que vobis intulit inflictum, de illa, id est de vindicando vos de illa.

2. Ap 18, 20

566

<II.8 – Octavo sub exemplo lapidis magni in mare proiecti monstratur iterum futura ruina ipsius cum exaggeratione exterminationis glorie eius et etiam cum exaggeratione culpe eius, ibi: Et sustulit unus angelus fortis lapidem>

¹ Deinde ut sensibili exemplo fortius exprimat terribilem dampnationem eius, subditur: Et sustulit unus angelus fortis lapidem quasi molarem magnum et misit in mare dicens: Hoc impetu mittetur, scilicet in dampnatione seu in mare innumerabilium et crudelium hostium seu nationum, seu in ma-[f. 180^rb]-re inferni, Babilon illa magna civitas, et ultra iam non invenietur, scilicet in hoc mundo vel in statu alicuius glorie. ² Secundum Ioachim, si lapis iste non solum ponitur pro exemplo sed etiam pro misterio, tunc designat aliquem de regibus mundi quem angelus prepotens deiciet in abissum, eo forsitan ordine aut consimili quo rex Theodoricus est in ollam vulcani iactatus a papa Iohanne, ut in regis impiissimi manifesto iudicio quid multitudo pessima mereatur agnoscat ^[1].
³ Item congrue comparatur Babilon lapidi molari magno, quia multos sanctos moluit et contrivit quasi triticum Dei, et quia magno pondere criminum est inclinata et aggravata deorsum.
⁴ Deinde ostendit quomodo omni iocundo cantico seu gaudio, et omni utili et etiam curioso opere et artificio, et iocunda luce et nuptiis erit ex tunc omnino et in eternum privata, unde subdit: Et vox citharedorum et cetera; et vox, id est sonus, mole, molentis scilicet triticum vel alia utilia, et cetera; ⁵ et vox sponsi et sponse, id est letitia nuptiarum, non audietur adhuc, id est amplius seu de cetero, in te.
⁶ Nota quod aliquando loquitur [f. 180^va] de ea quasi ad alios ut illos erudiat, aliquando vero loquitur ad eam sua mala ei predicendo et improperando, vel ut illa mala per penitentiam precaveat consulendo.
⁷ Quare autem sic dampnabitur et omnibus bonis spoliabitur ostendit subdens: Quoniam mercatores tui erant principes terre, id est quia illos terris et ecclesiis prefecisti, qui se et animas subditorum et omnia spiritualia vendebant pro terrena gloria sibi et tibi augenda. ⁸ Vel, e contrario, quia principes tui vendebant animas pro terrenis. ⁹ Dat etiam aliam causam, subdens: quia in veneficiis tuis, id est in venenativis persuasionibus et exemplis tuis, erraverunt omnes gentes terre, id est quasi omnes vel aliqui de omnibus.
¹⁰ Et in ea, id est in Babilone, sanguis prophetarum, id est sanctorum doctorum, et sanctorum, scilicet minorum vel simplicium, inventus est, et omnium qui interfecti sunt in terra. ¹¹ Secundum Ioachim, sanguis omnium iniuste interfectorum dicitur esse inventus in Babilone ista « quia in radicibus, ut ita dixerim, suis a Caim primo reprobo inchoavit ». ¹² Et si aliqui electorum aliquos iniuste occiderunt ^(a), hoc malum ex participatione Babilonis habuerunt ^[2].

(a) occiderunt] occiderint B   T

1. Ap 18, 21   4. Ap 18, 22    5. 7. 9. Ap 18, 23   10. 11. Ap 18, 24

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 202va. Cfr. Gregorii Magni Dialogi libri IV, a cura di U. Moricca, Roma 1924 (Fonti per la storia d’Italia, 57. Scrittori. Secolo VI), l. IV, XXXI, pp. 274-275 (= PL 77, coll. 368 D-369 B). In Gregorio gli attori della punizione del re goto sono papa Giovanni I e il patrizio Simmaco.
[2] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 202vb.

UNDEVICESIMUM CAPITULUM

567

<VI^a visio (sequitur)>

<III – Tertio magnificat festum et cenam ecclesie post dampnationem Babilonis futuram>

¹ Post hoc audivi. ² Descripta Babilonis dampnatione, subditur hic festi-[f. 180^vb]-vale gaudium sancte ecclesie quod erit post dampnationem Babilonis. ³ Sicut enim Vasti regina a regno et coniugio regis Assueri abiecta, electa est Hester humilis et sancta ad eiusdem regis conubium et regnum, fecitque ex hoc rex magnificum convivium cunctis principibus et servis suis, sic reiecta sinagoga electa est ecclesia plenitudinis gentium, sicque in sexto statu ecclesie reiecta Babilone adultera oportet spiritalem ecclesiam exaltari et celebre ac spiritale convivium pro eius nuptiis celebrari ^[1].
<III.1> ⁴ In hac igitur parte primo narratur gaudium ex iusta dampnatione Babilonis et ex liberatione sanctorum a servitute ipsius proveniens.
<III.2> ⁵ Secundo subditur gaudium de exaltatione et clarificatione regni Christi et ex nuptiis Christi et spiritalis ecclesie procedens, ibi: Et audivi quasi vocem tube magne.

1. Ap 19, 1 (Vulg. hec)   3. Est 2, 18   5. Ap 19, 6

[1] Post haec audivi, descripta damnatione Babylonis, subditur hic festivale gaudium – oportet spiritalem Ecclesiam exaltari et celebre ac spiritale convivium post ejus nuptias celebrari] Baluzii-Mansi Miscellanea, 270 A, LVII.

568

<III.1 – Primo narratur gaudium ex iusta dampnatione Babilonis et ex liberatione sanctorum a servitute ipsius proveniens>

¹ Pro primo dicit: Post hoc, id est post dampnationem Babilonis, audivi vocem magnam quasi tubarum multarum in celo dicentium: Alleluia. ² Quot sancti erunt tunc tot erunt et tube, que per Spiritus Sancti vehementem flatum ex intimis visceribus usque ad celum et in totum orbem [f. 181^ra] divinas iubilationes et laudes altissime et effusive resonabunt. ³ Et quia magna multitudo Iudeorum et gentium, et Grecorum et Latinorum, tunc intrabit ad Christum in spiritu magno et alto, ideo tunc multe erunt tube magnis vocibus spiritalium intellectuum et affectuum resonantes, sicut et in huius typum sexta hebdomada quadragesim<e> ^(a) sextoque ^(b) die ante passionem Domini celebratur annuatim sollempnitas palmarum, in qua a multis populis glorificatus est Christus. ⁴ Turbe enim que precedunt designant Grecos et que sequuntur Latinos; que autem occurrunt ad descensum montis Olivarum Iudeos, inter quos sunt et pueri Hebreorum. ⁵ Igitur hii omnes cantabant Osanna filio David et ‘gloria, laus et honor tibi sit, rex Christe redemptor’. ⁶ Quia etiam spiritalis intellectus tertii generalis status tunc clarissime aperietur, et cum ipso omnes ceteri, idcirco procedet tunc de tubis diversarum ystoriarum seu figurarum et innumerabilium misteriorum concorditer et admirabiliter resonantium et sanctorum corda suscitantium ad ineffabilem Dei laudem, que hic designatur per alleluia ^[1]. ⁷ Quod est hebreum et est idem quod laudare Deum. ⁸ Nam, secundum Ieronimum, ia est [f. 181^rb] in hebreo <unum> ^(c) de decem nominibus Dei, cantaturque communiter in ecclesia cum grandi melodia et neupmate ad designandum illum ineffabilem iubilum laudis Dei qui verbis exprimi non potest ^[2]. ⁹ Unde, secundum Augustinum, ‘alleluia’ et ‘amen’ propter sui reverentiam remanserunt intranslata ^[3]. ¹⁰ Unde, secundum Ricardum, quia alleluia ignotum est, addit quod notum est dicens: laus et gloria et virtus Deo nostro ^[4], scilicet est vel sit et reddatur seu ascribatur a nobis. ¹¹ Laus dicitur in respectu ad nos a quibus est laudandus; gloria vero designat essentialem et immensam beatitudinem eius suis sanctis tunc singulariter inclarescentem; virtus vero est eius omnipotentia per quam deiecit Babilonem et mirabiliter exaltavit electos.

(a) quadragesime] quadragesimo P   (b) sextoque] sexto B   T   (c) unum] i P

1. 6. 10. 11. Ap 19, 1 (Vulg. quasi vocem magnam)   4. 5. cfr. Mt 21, 9-15; Lc 19, 37

[1] Tutta questa parte di esegesi, che tocca temi di grande rilevanza, è già in Gioacchino da Fiore, la cui esposizione è però citata solo per il successivo versetto 19, 6: « Post hec (inquit) audivi quasi vocem magnam tubarum multarum in celo dicentium: alleluia. Post ruinam Babylonis quasi vox magna tubarum multarum audietur in celo, quia tanta exultatio electorum erit in ecclesia quanta non fuit a diebus Constantini ob magnam consolationem et letitiam quam facturus est Dominus super terram. Et quia iam in ore multorum resonabunt concorditer aperta misteria, et etiam multa hactenus ora Iudeorum aperientur ad laudem Christi patenti spirituali intellectu, quia veluti quidam flatus vehemens procedit de tubis diversarum hystoriarum, recte dicitur tubarum multarum, quia concorditer Iudeorum vox audietur et gentium. Unde et in evangelio scriptum est: Turbe autem, que procedebant, et que sequebantur, et etiam pueri Hebreorum egressi a Ierusalem obviam Christo clamabant dicentes: Osanna filio David; benedictus qui venit in nomine Domini, osanna in altissimis (Mt 21, 9.15). Iam enim incipit elucescere quid sibi velint laudes iste cantantium: alleluia. Quas et si exprimere sicut erunt nequimus, quod tamen in tali tempore future sint secure possumus firmiterque promittere, non solum ex loci huius apertione, verumetiam ex his que hactenus memorati sumus, que omnia conveniunt in sexto loco ostendentia quod in sexto tempore magna ista laus erit in ecclesia Dei propter bona que supervenient reliquiis electorum suorum. Sexto namque signaculo inchoato percussa est Babylon metropolis Chaldeorum a Mediis et soluta (ut iam supra commemoravi) captivitate Iudeorum edificatum est templum et muri civitatis in angustia temporum, propter quod et filii Iuda laudaverunt Dominum super omni misericordia Domini qua consolatus est eos. Solemnitas quoque palmarum, in qua glorificatus est Christus, inchoata sexta hebdomada quadragesime sexto die scilicet ante passionem Domini celebratur annuatim in ecclesia Christi, haud dubium quod in typo eorum que futura sunt post percussionem Babylonis, quando et Iudeorum populus convertetur ad Dominum. Turbe sane que precedebant, Grecos; que sequebantur, Latinos; que autem occurrerunt ad descensum montis Olivarum, Iudeos, usque ad presens inimicos fidei et nostros, tunc autem amicos et concives designant, qui et ipsi nobiscum pariter cantabunt, dicentes: Osanna filio David; benedictus qui venit in nomine Domini. Unde et eidem populo hucusque infideli veritas ipsa dicit: Dico vobis: non me videbitis amodo donec dicatis: Benedictus qui venit in nomine Domini (Mt 23, 39). Erit ergo in die illo consumata severitas et vexatio satis dura dabit intellectum auditui. Aperientur oculi eorum et videbunt Iesum dicturi, et ipsi ut iam dixi nobiscum: Benedictus qui venit in nomine Domini » (Expositio, pars VI, distinctio II, f. 203rb-vb).
[2] Cfr. S. Hieronymi Presbyteri Liber interpretationis hebraicorum nominum, cura et studio P. De Lagarde, Turnholti 1959 (Corpus Christianorum. Series Latina, LXXII), p. 159. Ma la citazione è mediata tramite Isidoro di Siviglia, Etymologiarum, VI, xix, 19-21 (Lindsay, vol. I).
[3] Cfr. Sancti Aurelii Augustini De doctrina christiana, cura et studio I. Martin, Turnholti 1962 (Corpus Christianorum. Series Latina, XXXII), lib. II, xi, p. 42.
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, iii (PL 196, col. 845 D).

569

¹ Subduntque unam rationem sue laudis, scilicet quia vera et iusta iudicia eius sunt; vera quidem reddendo unicuique quod promisit vel comminatus est, iusta autem reddendo secundum quod quisque promeruit.
² Specificat ^(a) autem unum de iudiciis eius tangens valde cor ipsorum, scilicet qui iudicavit de meretrice magna, ipsam scilicet condempnando, que corrupit, id est infecit et dampnavit terram, id est fere omnes gentes orbis seu ecclesie, in prostitutione sua, id est in horrendis immunditiis [f. 181^va] quibus impudenter et inverecunde instar publice meretricis se demonibus et suis amatoribus fornicarie prostituit. ³ Et vindicavit sanguinem servorum suorum de manibus eius, scilicet effusum, id est penam condignam sibi influxit ^(b) pro impia persecutione sanctorum, et hoc sic quod cessit in gloriam sanctorum.

(a) specificat] specificant B   T   (b) influxit] inflixit B

1. 2. 3. Ap 19, 2

570

¹ Et iterum dixerunt: Alleluia. ² Huiusmodi replicationes designant vehementiam et iugem continuationem divine iubilationis et laudis. ³ Vel primo cantant alleluia pro interemptione ^(a) adultere, quod est predicare Deum esse iustum; secundo pro liberatione ^(b) ecclesie, quod est Deum misericordem cum gratiarum actione laudare. ⁴ Dicitur etiam semel alleluia quia malum quod aderat desiit, ⁵ dicitur et iterum quia bonum quod aberat advenit.
⁶ Deinde redit ad explicandum effectum et signum prefati iudicii et vindicte dicens: Et fumus eius, id est tenebrosa amaritudo tormentorum eius, ascendit in secula seculorum, id est sempiternaliter in sua altitudine et vivacitate perdurat.
⁷ Deinde ostendit quomodo communi laudi sanctorum correspondebit laus prelatorum presidentium collegiis sanctorum, unde subdit: Et viginti quattuor seniores et quattuor animalia ceciderunt et [f. 181^vb] adoraverunt Deum sedentem super tronum dicentes: Amen, alleluia, id est vere est Deus ineffabiliter laudandus. ⁸ Dicendo enim amen confirmant laudem communitatis suorum subditorum, et post hoc addunt et ipsi suam laudem dicendo alleluia.
⁹ Deinde ostendit quomodo a trono celestis hierarchie vel generalis ecclesie, vel a trono, id est a supereminentia maiestatis divine, excitantur omnes ad laudem, unde subdit: Et vox de trono exivit dicens: <Laudem dicite Deo nostro> ^(c) omnes sancti eius, et qui timetis Deum pusilli et magni. ¹⁰ Pusilli, secundum Ricardum, sunt qui nequeunt altiora penetrare nec Christi consilium adimplere, dicentis: ¹¹ Vade et vende omnia que habes et cetera ^[1].

(a) interemptione] peremptione T   (b) liberatione] libertate B   T   (c) laudem dicite Deo nostro] om. P   T  add. B

1. 5. 6. Ap 19, 3   3. 4. Ap 19, 1   7. 8. Ap 19, 4 (Vulg. et ceciderunt viginti quattuor)   9. 10. Ap 19, 5 (Vulg. omnes servi / timetis eum)   11. Mt 19, 21

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, iii (PL 196, col. 846 D).

571

<III.2 – Secundo subditur gaudium de exaltatione et clarificatione regni Christi et ex nuptiis Christi et spiritalis ecclesie procedens, ibi: Et audivi quasi vocem tube magne>

¹ Sequitur de festivo gaudio ^(a) regni Christi et nuptiarum eius et ecclesie: Et audivi quasi vocem tube magne et sicut vocem aquarum multarum et sicut vocem tonitruorum magnorum, dicentium: Alleluia. ² Secundum Ioachim, inchoante hanc laudem aliquo magno sancto, quasi magna tuba Dei, statim resonabit laus in ore multorum, que erit quasi vox aquarum multarum; ad extremum autem maior effecta, quasi tonitruorum magnorum, perveniet usque ad fines terre ^[1].
³ Item per hanc trinam speciem vocis designatur triplex proprietas et perfectio huius laudis. ⁴ Erit [f. 182^ra] enim efficax ad movendum, sicut est vox magne tube; et ad ^(b) irrigandum multiformibus devotionibus et compunctionibus, quasi vox aquarum multarum; et ad extatice stupefaciendum et alienandum et quasi ad cordis cerebrum absorbendum et funditus concutiendum, quasi vox tonitruorum magnorum.
⁵ Deinde subdunt motivum et materiam huius laudis: Quoniam regnavit, scilicet super nos et super totum orbem celebriter et magnifice et evidenter, Domin<us> ^(c) Deus noster omnipotens. ⁶ Deus quidem semper regnat in se, sed non semper effundit et ostendit gloriam sui regni sicut facit quando, destructis hostibus et pravo regno ipsorum, exaltat suos per totum orbem et spiritale regnum in eis. De hoc ergo modo regnandi agitur hic.
⁷ Gaudeamus, scilicet intra in corde, et exultemus, id est extra pre gaudio psaltemus ^(d), et demus gloriam ei, ipsum scilicet laudando et glorificando, quia venerunt nuptie Agni, scilicet nove et sollempniores et altiores quam prius.
⁸ Et uxor eius, id est spiritalis ecclesia sexti temporis Deo iuncta ut uxor ad spiritales fructus et filios spiritaliter concipiendos [f. 182^rb] et procreandos, preparavit se, scilicet per nuptialia ornamenta perfectarum virtutum. ⁹ Quia vero hoc ipsum a Deo per eius gratiam accepit, ideo subditur: Et datum est illi ut cooperiat se bissino splendenti et ^(e) candido. ¹⁰ Bissus est quoddam genus lini candidissimi et mollissimi. ¹¹ Bissinum autem sustantive sumptum est idem quod bissus, sicut sunt coccinum et coccus, que ad differentiam adiectivorum corripiunt penultimam, producunt enim ipsam quando adiective sumuntur. ¹² Quid autem hic per bissinum designatur ^(f) ostendit subdens: Bissinum enim iustificationes sunt sanctorum, id est virtutes rectificantes et iustificantes ipsos sanctos.

(a) gaudio] om. B   T   (b) ad] om. B   T   (c) Dominus] Domine P  Dominus B   T   (d) psaltemus] saltemus B   (e) et] om. B   (f) designatur] designetur B

1. 5. Ap 19, 6   7. 8. Ap 19, 7   9. 12. Ap 19, 8

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio II, f. 204vb.

572

¹ Quam gloriosum autem sit esse in hiis nuptiis vult nobis confirmari non solum verbo, sed etiam autentico et indel<e>bili ^(a) scripto, unde subdit: Et dixit michi, scilicet angelus qui vocem laudis predicte formaverat similem tube, scribe: Beati qui ad cenam nuptiarum Agni vocati sunt. ² Non dicit ‘ad prandium’ sed ad cenam, quia hoc convivium in fine secundi status generalis erit ^[1], ut sit trina cena Christi: prima scilicet ^(b) in fine legis veteris seu primi status generalis, [f. 182^va] secunda in fine secundi, tertia vero in fine seculi seu in eterna patria. ³ Ut autem sibi firmius credatur, subdit: Et dixit michi: Hec verba Dei, que scilicet premisi, vera sunt, quasi dicat: tanto maiori fide hec que dixi credere debetis quanto ea et Dei esse et vera esse manifestius auditis. ⁴ Hec autem signanter sic confirmat, quia difficile est credere quod tales nuptie et iubilationes sint tunc fiende, immo carnales et animales hoc derident et est eis quasi fabulosum.

(a) indelebili] indelibili P   (b) scilicet] om. B   T

1. 2. 3. Ap 19, 9

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio II, f. 209ra: « Et bene hoc convivium cena non prandium nominatur, quia circa finem mundi huiuscemodi convivium celebrandum est ».

573

¹ Quia vero spiritales discipuli, per Iohannem hec ab angelo di<s>centem ^(a) designati, summe reverentur suos sanctos doctores et precipue illos qui tam alta et gloriosa promittunt et docent, idcirco subditur: Et cecidi ante pedes eius, ut adorarem eum, non scilicet sicut creatura Deum, sed sicut servus vehementer et cum servili subiectione honorat suum dominum creatum. ² Et tamen angelus in Veteri Testamento se sic ab homine adorari sustinebat, non autem sustinet hic, immo prohibet, unde subditur: Et dixit michi: Vide ne feceris, scilicet talem reverentiam michi. ³ Cuius causam subdit dicens: Conservus tuus sum, id est tecum et sicut tu sum servus eiusdem Dei et Domini.
⁴ Ne autem credatur quod respectu solius Iohannis, [f. 182^vb] propter eius singularem precellentiam, hoc diceret, et non de omnibus hominibus servis Christi, ideo dicit: et fratrum tuorum habentium testimonium Ihesu, id est qui perfecto corde confitentur et testificantur Ihesum esse Deum et Dominum omnium et salvatorem et redemptorem hominum.
⁵ Deinde subdit quem debeat adorare, dicens: Deum adora. ⁶ Deinde exponit quid sit testimonium Ihesu, dicens: Testimonium enim Ihesu est spiritus prophetie, id est spiritualis prophetatio seu predicatio Christi est testimonium seu testificatio ipsius, quasi dicat: omnes qui Christo serviunt, ipsum per eius Spiritum predicando seu confitendo, sunt servi Christi sicut et ego, et ideo quoad hoc sumus invicem coequales. ⁷ Vel habere testimonium Ihesu est credere spirituali prophetie et doctrine de Christo. ⁸ Nam ipsa testificatur Ihesum.
⁹ Nota quod ex causa triplici non permittit se per modum servilem adorari.
¹⁰ Prima est ad monstrandum dignitatem humani generis, quam in exaltatione humanitatis Christi seu Christi hominis acceperunt, ac si diceret: quia iam supra nos in sede Dei exaltatum Christum hominem video et adoro, ideo ^(b) amodo me ab homine in Christum credente adorari non permitto.
¹¹ Secunda est ad monstrandum quod quando hactenus permit-[f. 183^ra]-tebant ^(c) se ab homine adorari, non permittebant ^(d) hoc de illa adoratione que competit soli Deo, sicut utique demones hoc permittunt et etiam expetunt, et hanc causam insinuat cum dicit: Deum adora.
¹² Tertia est ad monstrandum quod in statu et tempore humilitatis evangelice non permittunt ^(e) sancti prelati se a suis subditis serviliter honorari, quia non se habent ad eos ut domini sed potius ut ministri et servi, iuxta quod Christus exemplo et verbo docuit Luche XXII°, ubi dicit: Qui maior est in vobis fiat sicut minor, et Ego in medio vestrum sum sicut qui ministrat. ¹³ Et hinc est quod Petrus, apostolorum princeps et summus ecclesie pontifex, non permittit se a Cornelio flexis genibus serviliter honorari ^(f), immo elevat eum dicens: Et ipse ego homo sum, sicut et tu.

(a) discentem] dicentem B   P   (b) ideo] iam B   (c) (d) permittebant] permittebat T   (e) permittunt] permittent T   (f) honorari] adorari T

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 11. Ap 19, 10 (Vulg. et dicit mihi); cfr. Ap 22, 9   12. Lc 22, 26-27   13. Ac 10, 26 (Vulg. et ego ipse)

574

¹ Nota etiam, secundum Ioachim, quod sicut hic dictum est quater alleluia, sic destructa Babilone per Cirum, populus Dei de Babilone rediens ad terram sanctam cantat quater canticum Domini, quod in terra aliena non licebat, immo suspenderunt organa in salicibus, prout in Psalmo dicitur. ² Prout enim in libro Esdre dicitur, primo cantaverunt cum posuerunt altare et iactaverunt fundamenta templi ^[1], secundo cum consumatum est templum ^[2], tertio cum fecerunt festivitatem ta-[f. 183^rb]-bernaculorum ^[3], quarto quando consumata est structura civitatis Iherusalem ^[4]. ³ Que quattuor sunt spiritaliter post exterminium nove Babilonis implenda ^[5].

1. Ps 136, 1-4

[1] Cfr. 1 Es 3, 11-12.
[2] Cfr. 1 Es 6, 16.
[3] Cfr. 2 Es 8, 13-17.
[4] Cfr. 2 Es 12, 27ss.
[5] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio II, f.  203rb: « Facta est ergo hoc modo letitia magna in populo, et hoc quater. Primo cum posuerunt altare et fecerunt solemnitatem tabernaculorum. Secundo quando fundatum est templum. Tertio quando consumatum est opsus ipsius templi. Quarto cum consumata esset structura civitatis ».

575

¹ Nota quod, secundum morale misterium, meretrix Babilon est concupiscentia carnis vel mens pravis concupiscentiis a Deo aversa. ² Bestia vero, supra quam sedet, est bestialis voluptas, vel prava et bestialia obiecta concupiscentie prave, vel bestialis societas menti carnali subiecta et serviens. ³ Septem autem capita bestie sunt septem genera principalium obiectorum concupiscentie prave, que distinguuntur secundum septem genera capitalium vitiorum. ⁴ Nam unumquodque habet suum formale et proprium et principale obiectum. ⁵ In sexta autem etate mortalis hominis, scilicet in senio, ceciderunt quinque reges, scilicet quinque sensus. ⁶ Tunc tamen precipue regnat sextus, id est avaritia, quem secuturus est septimus, scilicet intolerabilis et desperatus timor et tristitia de mortis imminentia et de mundialis vite nimium dilecte deficientia.
⁷ Decem autem reges et cornua meretricem cremantia sunt decem genera penarum infernalium, quarum quinque sunt sensibiles, [f. 183^va] secundum quinque sensus corporis quos affligunt, alia vero quinque sunt intellectualia.
⁸ Primum est certitudo interminabilis eternitatis pene.
⁹ Secundum est intimus sensus reprobative <despectionis> ^(a) et ire et inimicitie Dei et omnium sanctorum ad dampnatos.
¹⁰ Tertium est corrosivus remorsus conscientie, quia ex culpa propria et pro complacentia vili et transitoria tantam penam promeruerunt et in tanta dampna et supplicia se precipitaverunt.
¹¹ Quartum est tabescentia invidie dampnatorum ad beatos et ad gloriam eorum.
¹² Quintum est crepatio importabilis impatientie in summas sui ipsius maledictiones et proprie adnichilationis exoptationes et in Dei et sanctorum et etiam omnium blasphemationes se incessabiliter eviscerantis.
¹³ Qui autem per horum decem compunctivam et contritivam considerationem in se ipso comburit et occidit prefatam meretricem et reddit ei duplicia secundum demerita eius, iste cantat quater alleluia et intrat ad nuptias Agni.

(a) despectionis] desperationis P  desperationis corr. despectionis B   despectionis T

13. Ap 18, 6

576

<IV – Quarto tangit bellum Antichristi fiendum post illud festum, in eodem capitulo:
Et vidi celum apertum, ubi et tangitur condempnatio eius et invitatio sanctorum
ad festinandum de dampnatione ipsius et suorum
vel de conversione totius orbis post mortem eius fienda>

¹ Et vidi celum apertum. ² Habito de dampnatione adultere et de festo ac nuptiis nove sponse, subditur dampnatio bestie et pseudoprophete. [f. 183^vb] Et quia hoc fiet in fine prelii Antichristi et suorum contra Christum et suos, fietque ad gloriam Christi et sanctorum <et> ^(a) ad conversionem totius orbis ad Christum, ideo in hac parte quinque tanguntur.
<IV.1> ³ Primo scilicet Christi et sui exercitus ad bellum preparatio.
<IV.2> ⁴ Secundo sanctorum ad triumphalem et spiritalem devorationem hostium invitatio, ibi: Et vidi unum angelum.
<IV.3> ⁵ Tertio Antichristi et suorum ad bellum congregatio, ibi: Et vidi bestiam.
<IV.4> ⁶ Quarto ipsius devictio et  captio, ibi: Et apprehensa est bestia.
<IV.5> ⁷ Quinto ceterorum ipsum sequentium ad Christum traductio seu conversio, ibi: Et ceteri occisi sunt.

(a) et] om. P   T

1. Ap 19, 11   4. Ap 19, 17   5. Ap 19, 19   6. Ap 19, 20   7. Ap 19, 21

577

<IV.1 – Primo Christi et sui exercitus ad bellum preparatio: tangit duodecim perfectiones seu dignitates Christi>

¹ In prima autem tangit duodecim perfectiones seu dignitates Christi, sub modo aptissimo ad monstrandum cum quanta iustitia et sanctitate et virtute ^(a) et efficacia veniet cum suo exercitu ad debellandum Antichristum et suos et ad capiendum predam gentium totius orbis tunc subiciendarum et captivandarum fidei et fideli ac famulatorio cultui Christi.
² Dicit ergo: Et vidi celum apertum, scilicet per revelationem celestis misterii; vel apertio celi est apertio scripture sacre vel divine prescientie quantum ad ea que subduntur.
<1> ³ Et ecce equus albus, scilicet Christi humanitas [f. 184^ra] candore summe innocentie et glorie dealbata.
<2> ⁴ Et qui sedebat super eum, scilicet per personalem unionem et presidentiam, vocabatur Fidelis et Verax, scilicet in  attendendo promissa et in docendo vera absque omni fraude et mendacio.
<3> ⁵ Et in iustitia iudicat et pugnat, quia non nisi pro summa veritate et iustitia et pro summo ^(b) iure et pro ^(c) summis circumstantiis perfecte iustitie.
<4> ⁶ Oculi autem eius sicut flamma ignis, scilicet propter ardorem zeli ad faciendum iudicium et iustitiam de impiis et ad liberandum suos ab eis et ad inflammandum et illuminandum eos igne caritatis et amative sapientie.
<5> ⁷ Et in capite eius diademata multa, tamquam scilicet amodo evidenter regnaturus super omnia regna celi et terre, et tamquam coronas regalis premii suis militibus redditurus, et tamquam de universis inimicis suis in hoc certamine triumphaturus.
<6> ⁸ Habens nomen scriptum quod nemo novit nisi ipse, scilicet totaliter seu ^(d) comprehensive, vel per se seu absque ipso; ⁹ ipse enim potest aliis revelare, prout dicit Matthei XI°. ¹⁰ Hoc autem nomen scripsit Pater ab eterno cum ipsum genuit, et tandem scripsit illud in eius [f. 184^rb] humanitate cum ipsum humanavit.
<7> ¹¹ Et vestitus erat veste aspersa sanguine, id est humanitate pro nobis occisa et sanguine rubrificata ^(e), quod quidem semper in ea per meritum et premium et per signa indelebilia remanet.
<8> ¹² Et vocabatur nomen eius Verbum Dei, id est verbalis ratio et sapientia Dei Patris.
<9> ¹³ Et exercitus qui sunt in celo, id est sancti celestem vitam agentes et contra exercitum demonum et reproborum preliantes, sequebantur eum, scilicet imitatione ^(f) et participatione secundum quam effectus sequitur suam causam. ¹⁴ Sequebantur etiam ipsum sicut ducem preeuntem ad bellum. ¹⁵ In equis albis, id est, secundum Ricardum, in corporibus et operibus mundis ^[1]. ¹⁶ Vestiti ^(g) bissino albo mundo, id est candore omnium virtutum a maculis criminum mundo.

(a) et virtute] om. B   (b) summo] suo B   T   (c) pro] cum B   T   (d) seu] et B   (e) rubrificata] rubricata B   T   (f) imitatione] et veneratione add. B   T   (g) vestiti] vestito B   T

2. 3. 4. 5. Ap 19, 11   6. 7. 8. Ap 19, 12   9. Mt 11, 27   11. 12. Ap 19, 13   13. 14. 15. 16. Ap 19, 14

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, iv (PL 196, col. 850 C).

578

¹ Nota quod prout isti exercitus referuntur ad angelos vel spiritus sanctorum defunctorum, tunc per equos albos designantur spiritus inferiores et per equites spiritus superiorum ordinum; vel equi albi designant virtutes seu potentias eorum vectivas et robustas candore glorie dealbatas. ² Prout vero referuntur ad omnes sanctos Christo in extremo [f. 184^va] iudicio assistentes, tunc equi albi sunt eorum corpora resuscitata et glorificata ^[1].
³ Respectu vero prelii Antichristi, de quo hic litteralius agitur, designant hii exercitus magis proprie sanctos tunc viventes, quos Christus tunc candore castitatis et sanctitatis in mente et corpore dealbabit et fortissime muniet et inflammabit et deducet ad expugnandum spiritualiter Antichristum et exercitum eius. ⁴ Tunc enim sancti habebunt sic pre oculis Christum tamquam suum regem et ducem, ac si ipsum visibiliter viderent in celis currentem et volantem ad triumphandum de Antichristo, quem quidem interficiet spiritu oris sui et illustratione adventus sui, prout dicitur II^a ad Thessalonicenses II°.
⁵ Unde Ioachim super hoc loco, mota prius questione an Christus tunc per se ipsum appareat in tempore tante necessitatis ut prelietur contra Antichristum et suos in gladio oris sui, respondet: « Ego puto quod per se ipsum veniet ad destruendum eum, ideoque visus est sedere super equum album, quia in corpore suo mundo apparebit bonis et malis ut faciat vindictam in nationibus » ^[2].

4. 2 Th 2, 8

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio III, f. 207va-b.
[2] Ibid., f. 207rb-va (citazione abbreviata).

579

<10> ¹ Et de ore eius procedit gladius acutus, id est sententia subtilis et rigida (quidam habent ex utraque parte ^(a), sed [f. 184^vb] antiqui non habent hic ex utraque parte neque Ricardus ^[1], sed supra capitulo I° ^[2]), ut in ipso percutiat gentes, quasdam scilicet in eternum interitum, quasdam vero ad correctionem et ad vitiorum suorum extinctionem.
<11> ² Et ipse reget eas in virga ferrea, id est in inflexibili iustitia. ³ Qui enim nolunt converti blanditiis et humilitate necesse est ut tunc temporis sentiant severitatem et fortitudinem discipline eius, ut saltem sero subiciantur sceptro ipsius ^(b). ⁴ Rebelles autem sentient furorem eius, unde subditur: Et ipse calcat torcular vini furoris ire Dei omnipotentis, id est ipse premit impios penis mortiferis quas Deus Trinitas quasi furibundus et iratus propinat eis.
<12> ⁵ Et habet in vestimento et femore suo scriptum: Rex regum et Dominus dominantium. ⁶ In vestimento designatur iustitia; in femore autem propagatio prolis, seu vis equitativa et processiva. ⁷ Quidam enim dominantur quia dignis operibus hoc iuste promerentur, quidam vero quia sunt filii et heredes regum aut quia per fortem et estremam ^(c) potentiam regnum victoriose obtinuerunt. ⁸ Utroque autem modo competit Christo esse regem regum. ⁹ Nam ipse est consubstantialis Filius Dei Patris et naturalis [f. 185^ra] heres omnium bonorum eius. ¹⁰ Ipse etiam per passionem meruit nomen quod est super omne nomen, et per triumphalem potentiam hoc victoriose obtinuit. ¹¹ Item in vestimento sue humanitatis et in femore sue carnis inscripsit Deus regiam maiestatem et potestatem deitatis et persone Filii, quando ipsam personaliter univit sue humanitati et carni.

(a) parte] acutus add. B   T   (b) ut saltem – ipsius] om. B   (c) estremam] strenuam B   T

1. 2. 4. Ap 19, 15   5. 6. 8. 11. Ap 19, 16 (Vulg. et in femore)

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, iv (PL 196, col. 850 C-D).
[2] Cfr. cap. I, Ap 1, 16.

580

<IV.2 – Secundo sanctorum ad triumphalem et spiritalem devorationem hostium invitatio, ibi: Et vidi unum angelum>

¹ Et vidi unum angelum stantem in sole. ² Iste designat altissimos et preclarissimos contemplativos ^(a) doctores ^(b) illius temporis, quorum mens et vita et contemplatio erit tota infixa in solari luce Christi et scripturarum sanctarum, et secundum Ioachim inter ceteros precipue designat Heliam. ³ Et clamavit voce magna omnibus avibus que volabant per medium celi, id est omnibus evangelicis et contemplativis illius temporis: Venite, congregamini ad cenam Dei magnam, id est ad spirituale et ^(c) serotinum convivium Christi, in quo quidem devorabitur universitas moriture carnis, ut transeat quod carnale est et maneat quod spirituale est ^[1]. ⁴ Unde subdit: ut manducetis carnes regum et carnes tribunorum et carnes fortium et carnes equorum et sed-[f. 185^rb]-entium in ipsis et carnes hominum liberorum ac servorum ac pusillorum et magnorum. ⁵ Hoc, quantum ad populos et reges tunc Christo et eius ecclesie incorporandos, significat idem quod et illud quod dictum est Actuum X° Petro videnti quadrupedia et serpentia et volatilia in magno vase linteo, cui dicitur: Occide et manduca ^[2]. ⁶ Quibus autem verbis explicari posset quanto gaudio et amore et dulcore reficientur sancti de conversione omnium gentium et Iudeorum post mortem Antichristi fienda. ⁷ Unde Gregorius XXXV° Moralium, super illud Iob XLII° ^(d): Et dederunt ei unusquisque ovem unam et cetera, ⁸ dicit: « Aperire libet oculos fidei et extremum illud sancte ecclesie de susceptione israelitici populi convivium contemplari. ⁹ Ad quod nimirum convivium magnus ille Helias convivantium invitator adhibetur; et tunc propinqui et noti ad Christum cum muneribus veniunt, quem in flagello paulo ante positum contempserunt » ^[3]. ¹⁰ Et subdit: « Quod enim cernimus magna ex parte iam factum, adhuc credimus perfecte fiendum, scilicet adorabunt eum filie Tyri in muneribus. ¹¹ Hec enim tunc plenius fient cum Israelitarum mentes ei quem superbientes negabant ^(e) quandoque cognito [f. 185^va] hostiam sue confessionis aportant » ^[4].
¹² Item paulo post super illud: Dominus autem benedixit novissimis Iob magis quam principio ^(f), dicit: « ¹³ Enim magis novissimis Iob quam principio benedicetur, quia quantum <ad> ^(g) israelitici populi susceptionem pertinet, urgenti fine presentis seculi, dolorem sancte ecclesie Dominus multiplici animarum collatione ^(h) consolatur. ¹⁴ Tanto quippe locupletius ditabitur, quanto et manifestius innotescit quod temporalitas ad finem presentis huius vite urgetur. ¹⁵ Predicatores namque sancte ecclesie benedictione extremi temporis psalmista ditari conspexerat, cum dicebat: Adhuc multiplicabuntur in senecta uberi, et bene patientes erunt, ut annuntiet, quia celestia predicantes tanto robustius adversa tolerant, quanto per tolerantiam suam animarum comoda locupletius reportant » ^[5]. ¹⁶ Hec Gregorius.
¹⁷ Quantum autem ad Antichristum et eius complices tunc dampnandos, prefata manducatio carnium eorum designat gaudium sanctorum de glorificatione Christi et de ablatione impedimentorum perfecti cultus Dei ex condempnatione reproborum consurgente et clarius illuscente, unde Isaie ultimo dicit Deus ⁽ⁱ⁾ quod sancti egredientur [f. 185^vb] et videbunt cadavera virorum, qui prevaricati sunt in me, et erunt usque ad satietatem visionis omni carni, id est omni homini. ¹⁸ Pro utroque autem sensu est illud Iob XXXIX°, ubi de aquila dicitur: Ubicumque cadaver fuerit, statim adest.
¹⁹ Ricardus vero accipit hic per aves demones, per medium celi, id est aeris, volantes et de dampnatione hominum gaudentes et ipsos in inferno torquentes et pro tanto quasi comedentes ^[6]. ²⁰ Et huic potest aptari illud Genesis XL°, ubi Iosep dicit quod per aves comedentes ex cibis que portabat pistorum magister significabatur ipsum esse suspendendum et quod volucres lacerarent carnes eius. ²¹ Unde Augustinus super illud Genesis XV°, descenderuntque volucres super cadavera et ambigebat ^(j) eas Abraam, dicit per illas aves designari demones et per cadavera homines carnales qui a demonibus temptantur et lacerantur ^[7].

(a) contemplativos] et praem. B   (b) doctores] et praem. B   T   (c) et] om. B   T   (d) XLII°] capitulo praem. B   T   (e) negabant] negaverant B   T   (f) principio] eius add. T   (g) ad] om. P   (h) collatione] collectione B   T   (i) dicit Deus] dicitur B   (j) ambigebat] abigebat B

1. 3. Ap 19, 17 (Vulg. voce magna dicens omnibus)   4. Ap 19, 18 (Vulg. carnes omnium)   5. Ac 10, 9-16   7. Jb 42, 11   10. Ps 44, 12-13   12. Jb 42, 12   15. Ps 91, 15-16   17. Is 66, 24   18. Jb 39, 30   20. Gn 40, 16-19   21. Gn 15, 11

[1] Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio III, f. 209ra-b: « Angelum istum, qui stat in sole, Helyam prophetam esse puto, cui data est proprietas vite contemplative, sicut Ioanni Baptiste active, ut enim aliquando in luna designatur vita activa, ita in sole vita contemplativa. Rursum quia in primo adventu suo Christus Iesus venit humilis et mansuetus, missus est Ioannes Baptista quasi mitis luna ante faciem eius ut precurreret salvatorem venientem utique in aqua redemptionis; et quoniam in secundo adventu suo veniet in maiestate, mittendus est Helyas quasi sol ante faciem eius, ut preveniat iudicem venturum in terribili igne iudicii, de quo dicit apostolus: Terribilis autem quedam expectatio iudicii et ignis emulatio, que consumptura est adversarios (Heb 10, 27). Magna vero voce clamabit, quia publice et solemniter predicabit. Invitabit autem aves celi ad cenam magnam Dei, quia viros spirituales et contemplatores vocabit ad spirituale convivium Christi in quo mactabitur universitas  moriture carnis, ut transeat quod carnale est et maneat quod spirituale. Et bene hoc convivium cena, non prandium nominatur, quia circa finem mundi huiuscemodi convivium celebrandum est. Sicut autem aves celi, que vescuntur carnibus, delectantur in cadaveribus mortuorum, ita anime iustorum in defectu concupiscentie carnalis et in abolitione carnalium desideriorum, que militant adversus animam. Inde est quod et ipse Deus exiguit in Veteri Testamento sacrificium hyrcorum et vitulorum et arietum ac si eisdem sacrificiis vesceretur, quia sicut gaudent carnales homines in mactatione carnis, ita letantur sancti Dei in abolitione carnalis desideri<i>. Scimus enim quod convivium de carnibus fieri non potest, nisi desinant esse ipsa animalia de quorum cadaveribus ipsum convivium preparatur. Sed et illud convivium comendari apud homines consuevit ubi diversi generis animalia iugulantur. Ex qua re aperte liquet quod diversa hominum genera convenire constabit adversus Dominum in die illa superanda pariter a rege Christo, quas quidem carnes regum et tribunorum, fortium et equorum et sedentium in ipsis, id est subiectorum et prelatorum, liberorum et servorum, pusillorum et magnorum, eedem aves celi manducare iubentur ».
Cfr. Olivi, Postilla super Iob, cap. XXXIX, pp. 565-566: « Post hec igitur quasi in septimo tempore renouabitur contemplatiua ecclesia, deposita uetustate priorum temporum, quia totis uiribus expandet alas [cfr. Jb 39, 26] suorum affectuum et mentalium aspectuum ad austrum diuini amoris ac meridiani ardoris. Et tunc eleuabitur aquila [cfr. Jb 39, 27], id est contemplatiua ecclesia, quantum huic uite est possibile, relinquens lutea et terrena, tota inians ad escam spiritualium suauitatum et uenationum, omnia uisu acutissimo et uniuersalissimo perlustrans, cuius pulli nutrientur sanguine Crucifixi, quem sicut mel dulcissimum lambent [cfr. Jb 39, 30], et ad Christi corpus, quod post mortem in terra cecidit, semper assistent iuxta illud Matthei XXIV: ubicumque fuerit corpus, illuc congregabuntur et aquile [Mt 24, 28]. Tunc complebitur illud Apocalypsis XIX: uidi angelum stantem in sole et clamauit uoce magna dicens omnibis auibus que uolabant per medium celi: ‘venite, congregamini ad cenam Dei magnam, ut manducetis carnes regum’ etc., quas quidem manducabunt uel eas incorporando Christo et ecclesie uel reficiendo se de diuinis super eos factis iudiciis ».
[2] Olivi si era già soffernato su Atti degli Apostoli 10, 9ss. nei Principia in Sacram Scripturam. Pietro, allorché nell’« excessus mentis » gli viene detto di incorporare i Gentili (i quadrupedi, serpenti e volatili in un vaso come un grande panno; l’episodio precede la visita dell’apostolo al centurione Cornelio), si rende conto che Dio non è « personarum acceptor », non distingue cioè fra fedeli e infedeli, fra Gentili e Giudei, ed è solo nemico ed estraneo ai peccati degli uomini. Questa incorporazione degli infedeli fu fatta nel tempo della legge di natura, prima della circoncisione, e nel tempo della pienezza delle genti (di cui dice san Paolo ai Romani 11, 25-26), e avverrà di nuovo nel tempo della conversione finale di ciò che rimane dei Gentili e di Israele. Non si tratta pertanto di un processo ancora concluso: « Pro secunda autem apertione valet quod legitur Actuum 10, 9 ss., ubi dicitur de Petro quod cum ascendisset in superiora domus ut oraret circa horam sextam, et cum esuriens vellet gustare, cecidit super eum mentis excessus et vidit caelum apertum et descendens quoddam vas, velut linteum magnum submitti de coelo in terram, in quo erant quadrupedia et serpentia et volatilia, factaque voce ad eum: “Surge, Petre, occide et manduca. Ait: Absit, Domine, quia nunquam manducavi omne commune et etiam immundum”. Et vox iterum facta est ad eum: quod Deus purificavit, tu ne commune dixeris. Hoc autem factum est per ter. Hoc autem fuit sibi ostensum in signum divinae acceptionis super conversionem gentium. Unde in fine conclusit ex hoc Petrus: “In veritate comperi quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente qui timet eum et operatur iustitiam acceptus est illi”. Qui enim in hac parte vult sibi caelum sanctarum Scripturarum aperiri, oportet eum ascendere in superiorem domum suae mentis et curiae caelestis et orando intrare ad meridiem divinae caritatis, quia in sexta hora, qua Christus passus est, efferbuit. Et esuriendo et gustare volendo dulcedinem divinae suavitatis et pietatis, fiat in homine extasis seu mentis excessus. Et tunc manifeste videt homo illa quae per culpam sunt abominabilia et immunda, a Deo mundam naturam et originem trahere, quasi quoddam vas descendens de caelo, mundum, purum et album, sicut et linteus, capax tamen malitiae vel bonitatis. Tunc et videt homo voluntatis fuisse divinae quod per suos ministros suae Ecclesiae incorporarentur, destructa seu occisa prius malitia et purificata immunditia, multitudines infidelium et peccatorum. Quod quidem factum fuit semel tempore legis naturae, secundo tempore plenitudinis gentium, tertio autem tempore fiet conversionis reliquiarum Iudaeorum et gentium. Tunc etiam nihil apparet Deo inimicum aut extraneum, nisi solum peccata et iniquitates hominum peccatorum, sive sint de gentibus sive de Iudaeis. Et sic in veritate Scripturae comperitur quia non est personarum acceptor Deus ». Cfr. Peter of John Olivi, On the Bible. Principia quinque in Sacram Scripturam, pp. 91-92 (3. [De doctrina Scripturae], 44).
[3] S. Gregorii Magni, Moralia in Iob, libri XXIII-XXXV (CCSL, CXLIII B), lib. XXXV, cap. XIV, 271-276,  (n. 34), p. 1796 (= PL 76, col. 768 C).
[4] Ibid., 283-289, pp. 1796-1797 (= PL 76, coll. 768 D – 769 A).
[5] Ibid., cap. XV, 3-12, 16-18, p. 1797 (= PL 76, col. 769 B-C).
[6] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, v (PL 196, col. 851 C-D).
[7] Non è citazione dalle opere sul Genesi di Agostino (De Genesi contra Manicheos, De Genesi ad litteram). Ma cfr. le Interrogationes et responsiones in Genesim di Alcuino, che i Maurini, sulla base di alcuni codici, attribuirono ad Agostino: « Aves vero quae super cadavera volitant, daemonia sunt, quae carnalibus insidere quaerunt: quas devotus doctor sedula admonitione abigere debet » (PL 100, col. 537 B).

581

<IV.3 – Tertio Antichristi et suorum ad bellum congregatio, ibi: Et vidi bestiam; IV.4 – Quarto ipsius devictio et captio, ibi: Et apprehensa est bestia>

¹ Sequitur: Et vidi bestiam, id est Antichristum et suam bestialem militiam, et reges terre et exercitus eorum congregatos ad faciendum prelium cum illo, qui sedebat in equo, et cum exercitu eius. ² Et apprehensa est bestia, scilicet in fine belli, et cum illa pseudopropheta, scilicet est captus, qui fecit signa [f. 186^ra] coram ipso, quibus seduxit eos qui acceperunt caracterem bestie et qui adorant imaginem eius. ³ Hec satis exposita sunt supra, capitulo XIII° et  XIIII° et XVI° ^[1].
⁴ Et ^(a) vivi missi sunt hii duo, scilicet bestia et pseudopropheta, in stagnum ardentis ignis sulphure. ⁵ Ex hoc quod dicit hii duo, patet quod bestia et pseudopropheta designant hic personaliter duos viros, quorum unus est rex et caput bestie, id est bestialium nationum, alius vero est caput pseudoprophetarum facientium signa. ⁶ Sed an iste sit pseudopapa et fingens se Deum, vel solum pseudopropheta predicans primum ut Deum, non constat, quamvis a doctoribus credatur quod hic secundus dicat se esse Deum.
⁷ Secundum autem Ricardum, hii duo specialiter ex nomine designantur, ut qui magis peccant magis cruciandi cognoscantur ^[2].

(a) et] om. B   T

1. Ap 19, 19   2. 4. 5. 7. Ap 19, 20 (Vulg. ignis ardentis sulphure)

[1] Cfr. Ap 13, 4.8.13-17; 14, 9-11; 16, 13-14.
[2] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, vi (PL 196, col. 852 D).

582

¹ Sed quomodo dicit quod vivi mittentur in stagnum ignis, id est in inferno, ² cum Paulus dicat quod Dominus Ihesus interficiet Antichristum ³ et etiam dicat quod omnes tam boni quam mali resurgemus, ex quo sequitur quod omnes morientur prius quam resurgant?
⁴ Ad hoc potest dici quod sicut terra voraginose aperta absorbuit vivos Chore, Dathan et Abiron, et tamen per illum raptum fuerunt extincti ^[1], [f. 186^rb] sic in illo terremotu tacto supra XI°, ubi agitur de resurrectione Helie et Enoch ^[2], aperietur horribiliter terra ac si eius yatus pertingeret usque ad inferos, et quod isti duo, et forte plures alii cum eis, vivi precipitabuntur in voraginem illam ubi eorum corpora extinguentur, sed spiritus eorum vivi in sulphureum, id est in fetidum et turbulentum ignem inferni, mittentur.
⁵ Vocat autem infernum stagnum ignis, ad insinuandum quod ita erit plenus igne ac si esset stagnum plenum metallo liquato et ignito aut aqua sulphurea et ignitissima.

1. 5. Ap 19, 20   2. 2 Th 2, 8   3. 1 Cor 15, 51

[1] Cfr. Nm 16, 31-35.
[2] Cfr. Ap 11, 13.

583

<IV.5 – Quinto ceterorum ipsum sequentium ad Christum traductio seu conversio, ibi: Et ceteri occisi sunt>

¹ Sequitur: Et ceteri, scilicet de exercitu istorum, occisi sunt in gladio sedentis super equum, id est spiritali et acutissimo sermone Christi, qui procedit de ore suo. ² Et omnes aves, id est sancti contemplativi, saturate sunt carnibus eorum, id est mactatione et interfectione carnalitatis eorum et incorporatione eorum ^(a) intra corpus seu collegium electorum. ³ Ricardus tamen legit de occisione et dampnatione ceterorum reproborum ^[1]. ⁴ Prior tamen modus est congruentior. ⁵ Nam et supra XI°, ubi de hoc ipso agitur, dicitur: et reliqui in timorem sunt missi et dederunt gloriam Deo celi.

(a) eorum] ipsorum B   T

1. 2. Ap 19, 21 (Vulg. de ore ipsius)   5. Ap 11, 13

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap VI, vi (PL 196, col. 853 A).