Prologo

GIOACCHINO DA FIORE, Concordia: JOACHIM VON FIORE, Concordia Novi ac Veteris Testamenti. Herausgegeben von A. Patschovsky, Wiesbaden 2017 (Monumenta Germaniae Historica. Quellen zur Geistesgeschichte des  Mittelalters, 28. Band), Teil 2 (lib. I-IV), Teil 3 (lib. V).

GIOACCHINO DA FIORE, Expositio: Expositio in Apocalypsim, in Edibus Francisci Bindoni ac Maphei Pasini, Venetiis 1527, ristampa anastatica Minerva, Frankfurt a. M. 1964.

RICCARDO DI SAN VITTORE, In Apocalypsim libri septem, PL 196, coll. 683-888 [ = In Ap]. 

<PROLOGUS>

1

[f. 1^ra] ¹ Erit lux lune sicut lux solis, et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum, in die qua alligaverit Dominus vulnus populi sui et percussuram plage eius sanaverit. ² In hoc verbo, ex XXX° capitulo Isaie assumpto ^[1], litteraliter prophetatur precellentia fulgoris celestium luminarium, quam in fine mundi ad pleniorem universi ornatum Dei dono habebunt. ³ Allegorice vero extollitur gloria Christi et Novi Testamenti. ⁴ Novum enim Testamentum se habet ad Vetus sicut sol ad lunam, unde II^a ad Corinthios III° dicit Apostolus: Quod si ministratio mortis, id est veteris legis mortem et dampnationem per accidens inducentis, fuit in gloria, ita ut non possent filii Israel intendere in faciem Moysi propter gloriam vultus eius, que evacuatur, id est que fuit temporalis et transitoria, quomodo non magis ministratio Spiritus, id est spiritualis gratie et sapientie Christi, erit in gloria. ⁵ Tempore autem quo Christus erat nostra ligaturus vulnera sol nove legis debuit septempliciter radiare et lex vetus, que prius erat luna, debuit fieri sicut sol. ⁶ Nam umbra sui velaminis per lucem Christi et sue legis aufertur secundum Apostolum, capitulo eodem dicentem quod velamen in lectione Veteris Testamenti manet non revelatum, quoniam in Christo evacuatur. ⁷ Unde usque in hodiernum diem, cum legitur Moyses, id est lex Moysi, vela-[f. 1^rb]-men est positum super cor Iudeorum; cum autem conversus fuerit ad Dominum ^(a), auferetur velamen. ⁸ Nos vero revelata facie gloriam Domini speculantes in eandem imaginem transformamur a claritate in claritatem. 9 Et subdit: Quoniam Deus, qui dixit de tenebris lucem splendescere, id est qui suo verbo et iussu de tenebrosa legis ^(b) et prophetarum doctrina lucem Christi eduxit, ipse illuxit in cordibus nostris ad illuminationem scientie et claritatis Dei in faciem Christi Iesu, scilicet existentis et refulgentis.

(a) Dominum] Deum B   T    (b) legis] lege B   T

1. Is 30, 26   4. 2 Cor 3, 7-8   6. 2 Cor 3, 14   7. 2 Cor 3, 15-16   8. 2 Cor 3, 18   9. 2 Cor 4, 6

[1] Cfr. Riccardo di San Vittore, Expositio in Apocalypsim [ = In Ap], lib. III, cap. vii; PL 196, col. 790 B-C (Ap 10, 6): « Sublato autem homine de mundo, nulla vanitas mutabilitatis erit in mundo. Unde et hic dicitur: Tempus amplius non erit, id est vanitas mutabilitatis non erit. Credi namque potest quod nec firmamentum volvetur amplius, nec planetae movebuntur, nec nubes concrescent, nec flumina current, nec ventus spirabit, nec terra germinabit, nec animal generabit. Potest etiam aestimari omnia elementa, id est corpora, ex elementis composita in conflagratione judicii dissolvi, et in elementa reverti, nec amplius corpus ex elementis confici, sed elementa in aeternum in sua puritate perseverare. Possumus quoque opinari aerem istum qui modo ex continua agitatione nebulosus est et spissus, in illa ultima conflagratione purgari, subtiliari, clarificari, solemque ultra in eo nullum prae nimia subtilitate posse excercere calorem, sed et mirabilem habere fulgorem, et implebitur quod scriptum est: Erit claritas lunae sicut claritas solis, et claritas solis semptemplicior (sic!) quam claritas septem dierum ».

2

¹ Hec autem lux habet septiformem diem transcendentem velamen umbre legalis, quoniam in hac aperitur trinitatis Dei archanum ^(I), ac culpe originalis et actualis vinculum et debitum ^(II), et incarnationis Filii Dei beneficium ^(III), et nostre redemptionis pretium ^(IV), et iustificantis gratie supernaturale donum simul et predestinationis ac reprobative subtractionis eiusdem gratie incomprehensibile secretum ^(V), ac spiritualis et perfecti modi vivendi Deumque colendi saluberrimum exemplum ac preceptum et consilium ^(VI), et eterne retributionis premium et supplicium cum finali consumatione omnium ^(VII). ² Hec enim septem sunt velut septem dies solaris doctrine Christi, que sub velamine scripta et absconsa fuerunt in lege et prophetis. ³ Eo ipso autem quod doctrina Novi Testamenti probat se ipsam contineri in Veteri sicut nucleum in testa et pullum in ovo et fructum in semine vel radice et sicut lumen in lucerna lucente [f. 1^va] in loco caliginoso ^[1], eo ipso promovetur luna, id est vetus lex et scriptura, in lucem solis.

[1] Cfr. Fr. Petri Ioannis Olivi O. F. M., Quaestiones de incarnatione et redemptione. Quaestiones de virtutibus, ed. A. Emmen O. F. M. – E. Stadter, Grottaferrata 1981 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, XXIV, q. I (« Quaeritur utrum naturam humanam uniri Deo personaliter, saltem prout hoc ponit fides christiana, sit Deo possibile » [De possibilitate incarnationis]), pp. 55, 57: « Ad quartum autem inconveniens, scilicet de tanta tardatione incarnationis Christi […] Quarta via est ex respectu ad suam personalem et singularem proprietatem, sub qua erat venturus. Erat enim venturus ut filius Dei et filius hominis; et ideo debuit venire ut proles nobilissima in magno utero divinae praedestinationis et alicuius magnae ecclesiae; prius magnifice et mirifice praeconcepta, ac deinde propagata. Ad quem conceptum et partum plenius ostendendum et magnificandum, decuit in solemnibus scripturis et figuris ipsum praesignative includi. In quibus prius staret conceptus et clausus sicut nucleus in testa, et sicut pullus in ovo, et sicut radius in nebula, et sicut corpus in sua imagine umbrosa, et sicut veritas in figura. Quia etiam erat venturus ut fructus suavissimus nostrae egestatis famelicae refectivus, ideo debuit venire ut fructus magnae et procerae arboris, ita quod staret in summitate arboris ipsum ferentis. Quia etiam erat venturus ut novus homo, miseram vetustatem exsufflaturus et renovaturus, ideo prius nostra vetustas fuit per diuturnitatem aetatum in evidentem senectutem ducenda. In quo etiam claruit quod Christus, qui veniebat ut novus haeres post senectam sui patris veteris, scilicet Adae, regnaturus erat. Quia etiam venturus erat ut finis ultimus humani generis, ideo, ne videretur finis modici status, quidam magnus mundus et magna et solemnis ecclesia patrum debuit sub debita distinctione et connexione statuum et temporum praecurrere ipsum. Quia etiam venturus erat ut mediator, ideo in medio duorum statuum, scilicet veteris et novi, quasi in medio saeculorum seu mundorum duorum, venire debuit ». Cfr. cap. XI, Ap 11, 19.

3

¹ Et quoniam liber Apocalipsis, cuius expositioni nunc insistimus, septiformiter describit et tradit prefatam Christi lucem et gloriam secundum septiformem ecclesie decursum et statum, idcirco verbum Isaie premissum rationabiliter introducitur ad prelibatoriam commendationem christiane sapientie in libro Apocalipsis contente, que ^(a) quidem in eodem verbo tripliciter commendatur. ² Primo quidem per respectum ad doctrinam scripture veteris, quam elucidat. ³ Secundo per respectum ad multiformitatem radiose lucis, quam in se aggregat. ⁴ Tertio per respectum ad medicinalem curam divine plebis, quam finaliter intendit et per quam eius preclara intelligentia obtinetur. ⁵ Pro primo dicitur: Erit lux lune sicut lux solis. ⁶ Pro secundo subditur: et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum. ⁷ Pro tertio subnectitur: in die qua alligaverit Dominus et cetera.

(a) que] qui B   T

5. 6. 7. Is 30, 26

4

¹ Quia vero per multiformitatem lucis, quam in se aggregat, scripturam veterem, quasi lunam, illuminat et elucidat, idcirco primitus intuendum est ^(a) quomodo in hoc libro est lux solis septiformiter sicut lux septem dierum. ² Propter quod sciendum quod totum decursum ecclesie ab initio sui usque ad ^(b) finem eterne glorie describit sub septem visionibus, in quibus septem status ecclesie per sui successivum ordinem distinguuntur et describuntur.

³ <I> Prima autem visio est de septem ecclesiis.

⁴ <II> Secunda de septem signaculis. [f. 1^vb]

⁵ <III> Tertia de septem tubis.

⁶ <IV> Quarta de muliere amicta sole cum suis liberis.

⁷ <V> Quinta de septem phialis.

⁸ <VI> Sexta est ^(c) de dampnatione Babilonis magne meretricis et pseudoprophete septem capita habentis.

⁹ <VII> Septima est de finali dampnatione drachonis et omnium reproborum et de finali glorificatione totius orbis et omnium electorum. ¹⁰ Et secundum hoc septima visio incipit XX° capitulo. ¹¹ Potest tamen dampnatio drachonis sub sexta visione includi, et tunc septima visio incipit vel a generali iudicio omnium infra XX° ^(d): Et vidi tronum magnum, ¹² vel a finali renovatione celi et elementorum, capitulo XXI°: Et vidi celum novum.

(a) est] om. B   T   (b) ad] in B   T   (c) est] om. B   T   (d) XXI P

1. Is 30, 26   11. Ap 20, 11   12. Ap 21, 1

5

¹ Ad videndum autem quomodo solaris Christi claritas in hiis septem visionibus septiformiter radiat sicut lux septem dierum sunt duodecim consideranda.

² Primum est qui sunt septem status ecclesie in hiis septem visionibus descripti. <Notabile I>

³ Secundum est quare hii status describuntur non solum per bona eis propria, sed etiam per mala eis opposita. <Notabile II>

⁴ Tertium est quare per septem visiones describuntur septem status prefati et quare in septima non sic distinguuntur sicut in ceteris. <Notabile III>

⁵ Quartum est quare prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas, allegorice vero describit septem generales status ecclesie; relique vero visiones principaliter describunt septem generales status ecclesie, non tamen aperte sed ut plurimum [f. 2^ra] sub figuris extraneis et obscuris. <Notabile IV>

⁶ Quintum est de ratione ordinis septem statuum, et septem visionum; et quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis, sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis. <Notabile V>

⁷ Sextum est quare in qualibet quinque visionum priorum premittitur ^(a) quoddam quod se habet ad sequentia sicut fons et radix, septem ^(b) status sequentes continens triformiter, scilicet causaliter et exemplariter et etiam collective, et quare non fit hoc in sexta et septima visione. <Notabile VI>

⁸ Septimum est quare sextus status semper describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, sicut status Christi evacuavit Vetus Testamentum et vetustatem humani generis ^[1], unde et quasi circulariter sic iungitur primo tempori Christi ac si tota ecclesia sit una spera et ac si in sexto eius statu secundo incipiat status Christi habens sua septem tempora sicut habet totus decursus ecclesie, sic tamen quod septimus status sexti sit idem cum septimo statu totius ecclesie ^[2]. ⁹ Et ^(c) iterum quare sexta et septima visio principaliter describunt solum finalem statum ecclesie, coannexe vero et quasi non ex principali intento describunt [f. 2^rb] tempora priorum quinque statuum. <Notabile VII>

¹⁰ Octavum est unde possit probari et probative trahi litteralis seu principalis intelligentia sex visionum sequentium primam. <Notabile VIII>

¹¹ Nonum est quare in prima visione tangit plura bona quam mala preterquam in quinta ecclesia et septima; in tribus vero sequentibus ponit plura mala preterquam respectu status sexti et septimi et preterquam in apertione primi signaculi, que designat primum statum secunde visionis; in quinta vero visione tangit sola mala incidentia septem statibus seu temporibus; in septima vero tangit sola bona finalia; in sexta vero non nisi mala usque ad initium sexti status et postmodum bona cum intermixtione cuiusdam belli. <Notabile IX>

¹² Decimum est quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto, ac quomodo et quare initium cuiuslibet sequentis status inchoat ante decisionem ^(d) prioris, et iterum quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus. <Notabile X>

¹³ Undecimum est quomodo prefate visiones et earum partes possunt ad alia diversa tempora coaptari, ita quod septimus ^(e) status potest coaptari ad quamlibet maiorem partem cuiuslibet status. <Notabile XI>

¹⁴ Duodecimum est quare predicti status non habent equale spatium temporis. <Notabile XII>

¹⁵ Preter hoc ^(f) autem duodecimum ^(g) est tertium decimum, quomodo prefati septem status conformantur septem ecclesiasticis sacramentis et septem diebus originalibus et septem mundi etatibus et septem [f. 2^va] notabilibus preliis et temporibus sub lege Moysi consumatis. <Notabile XIII>

(a) premittitur] premittit B   T    (b) septem] ad praem. B   T    (c) et] om. T   (d) decisionem] desitionem B   (e) septimus] unus B   T    (f) hoc] hec B   T   (g) duodecimum] duodecim  B   T

[1] Septimum est quare sextus status describitur ut notabiliter praeeminens quinque primis – et vetustatem humani generis] È il secondo dei sessanta articoli estratti, negli anni 1318-1319, dai censori incaricati da Giovanni XXII (otto maestri in teologia guidati dal domenicano Nicolò de Albertis, cardinale vescovo di Ostia, quel Nicolò da Prato che nel 1304 tentò invano di metter pace tra le fazioni fiorentine e lanciò l’interdetto sulla città; è il destinatario della prima epistola di Dante, del marzo-aprile 1304, a nome dei Bianchi fuorusciti), editi in Stephani Baluzii Tutelensis Miscellanea novo ordine digesta et non paucis ineditis monumentis opportunisque animadversionibus aucta opera ac studio Johannis Dominici Mansi Lucensis. Tomus secundus continens Monumenta Sacra, Lucae, apud Vincentium Junctinium, MDCCLXI, pp. 258 B – 270 B (= Baluzii-Mansi Miscellanea): 258 B – 259 A, II. Gli articoli sono stati certamente collazionati sul ms. parigino qui trascritto, come dimostrano i segni di riscontro nei margini e negli intercolumni. L’art. I, nel testo della Lectura super Apocalipsim [LSA], segue e non precede l’art. II; per segnalare questa singolarità una mano ha indicato, quasi accanto all’inizio dell’art. I, al f. 2va, la lettera a, mentre accanto all’inizio dell’art. II, al f. 2ra, ha indicato la lettera b. Solo chi stava collazionando il testo degli articoli estratti da un altro codice col testo della LSA contenuto nel ms. parigino poteva segnalare così questa inversione. La particolarità, forse intervenuta nel passaggio da una prima lista di ottantaquattro articoli alla lista definitiva di sessanta, in cui l’ultimo articolo della prima era per errore diventato il primo della seconda, è stata individuata e studiata da P. Vian, Appunti sulla tradizione manoscritta della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, in Editori di Quaracchi 100 anni dopo. Bilancio e prospettive, Atti del Colloquio Internazionale, Roma 29-30 maggio 1995 (Scuola Superiore di Studi Medievali e Francescani. Pontificio Ateneo Antonianum), a cura di A. Cacciotti e B. Faes de Mottoni, Roma 1997, pp. 373-409: p. 396. Il codice parigino – il più antico e autorevole fra i quattordici testimoni pervenuti – contiene innumerevoli altri segni marginali non connessi alla collazione dei sessanta articoli, alcuni probabilmente precedenti, e ciò accresce la sua importanza. Cfr. A. Forni – P. Vian, Un codice curiale nella storia della condanna della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi: il Parigino latino 713, in “Collectanea Franciscana”, 81 (2011), pp. 479-558; 82 (2012), pp. 563-677.
[2] Non a caso l’immagine della sfera è applicata da Olivi alla regola di Francesco, con il quale è iniziato il sesto stato (Ap 6, 12). Cfr. P. I. Olivi, Expositio super Regulam Fratrum Minorum, cap. XII, ed. D. Flood, Wiesbaden 1972 (Veröffentlichungen des Instituts für Europäische Geschichte Mainz, 67), p. 194: « Attende autem quod sicut haec regula tamquam vere sphaerica non tangit planitiem terrenorum nisi in puncto simplicis et necessarii usus, totamque circulariter se reflectit circa Christum et evangelium eius tamquam circa suum intimum centrum, sic instar circuli unde exordium sumpsit in idipsum finit. Inchoavit enim ab evangelio et ab obedientia apostolicae sedis, et hic terminat in idispum ».

PRIMUM NOTABILE

6

<Qui sunt septem status ecclesie>

¹ Quantum ergo ad primum, qui scilicet sunt septem status ecclesie in hiis visionibus descripti.

<I> ² Sciendum quod primus est fundationis primitive ecclesie et precipue in iudaismo sub apostolis facte ^[1].

<II> ³ Secundus fuit probationis et confirmationis eiusdem per martiria, que potissime inflicta sunt a paganis in toto orbe ^[2].

<III> ⁴ Tertius fuit doctrinalis expositionis fidei rationabiliter confutantis et convincentis insurgentes hereses ^[3].

<IV> ⁵ Quartus fuit anachoritice vite, mundum usque ad extrema solitudinis fugientis et carnem austerrime macerantis suoque exemplo totam ecclesiam instar solis et stellarum illuminantis ^[4].

<V> ⁶ Quintus fuit vite communis, partim zeli severi partimque ^(a) condescensivi, sub monachis et clericis temporales possessiones habentibus ^[5].

<VI> ⁷ Sextus est renovationis evangelice vite et expugnationis antichristiane secte et finalis conversionis Iudeorum et gentium seu iterate rehedificationis ecclesie similis prime ^[6].

<VII> ⁸ Septimus vero, prout spectat ad vitam istam, est quedam quieta et mira participatio future glorie ac si celestis Iherusalem videatur descendisse in terram ^(b); prout tamen spectat ad aliam vitam, est status generalis resurrectionis et glorificationis sanctorum et finalis consumationis omnium. ⁹ Potest etiam sumi pro beata quiete sanctarum animarum [f. 2^vb] ante resumptionem suorum corporum, et hoc modo est idem quod septima etas inchoata a sabbato seu quiete ^(c) anime Christi, et hoc modo generalis resurrectio stat pro octava, in cuius misterium Christus resurrexit die octavo ^{(d) [7]} .

(a) partimque] partim T   (b) terram] terra P   (c) quiete] a praem. T   (d) octavo] octava B   T 

[1] Cfr. Petri Iohannis Olivi Postilla super Iob, cura et studio A. Boureau, Turnhout 2015 [Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis, 275 (Petri Iohannis Olivi Opera Exegetica II)], cap. XXXVIII, p. 547: « Primo ergo percurramus breuiter ordinem ecclesie qui hic generaliter describitur quoad septem tempora ecclesiastica. Primo, scilicet quoad suam fundationem: fuit enim fundata et edificata sub admirabili mensura donorum et gratiarum et temporum et personarum. Fuit etiam fundata sub admirabili linea [Jb 38, 5] seu regula diuine legis et diuine predestinationis. Habuit etiam mira fundamenta [cfr. 38, 4] ueritatum eternarum et articulorum fidei super que fuerunt bases [Jb 38, 6] ecclesie, scilicet apostoli et prophete, martires et doctores. Habuit etiam Christum descendentem de celo pro lapide angulari coniungentem parietem humanum et angelicum, et gentilem et iudaicum, ac uitam actiuam et contemplatiuam, in cuius descensu angeli singulariter laudauerunt Deum tamquam de opere superadmirabili et consumptiuo omnium operum Dei ».
[2] Cfr. ibid.: « Secundo describitur quantum ad coartationem infidelium seu quantum ad commensurationem temptationum tam carnalium quam spiritualium, tam intrinsecarum quam extrinsecarum quas Deus certis terminis et obstaculis coartauit, ne submergerent ecclesiam suam. Huiusmodi autem temptationes et infidelium multitudines dicuntur erumpere quasi de uulua [Jb 38, 8] et inuolui caligine quasi pannis infantie [Jb 38, 9], quia sunt uiles et de uili fonte exeuntes et caligine ignorantie iuolute et semper stulta et infantilia in terrenis sensibus ingerentes [cfr. Notabile III] ».
[3] Cfr. ibid., pp. 547-548: « Tertio post temptationes secuta est illuminatio doctrine tempore doctorum, que fuit quasi diliculum et aurora. Et tunc excussi sunt impii de terra, id est de ecclesia per uarias correptiones sanctorum, episcoporum et generalium conciliorum et catholicorum imperatorum. Et tunc ecclesia restituta est ad suam unitatem scissuris schismatum ab ea reiectis et luce ueritatis a Iudeis, paganis et hereticis ablata et brachio temporali potentie eorum confracto. Vel per hoc tertia pars refert ad matutinam et initialem illuminationem ecclesie, que facta est per apostolos, quam secuta est concussio Iudee excussis impiis Iudeis ex ea per romanos imperatores et ablata ab eis luce diuini cultus et scripture sacre. Restituetur [Jb 38, 14] tamen in fine temporum et interim restituta est ecclesia in loco eius ».
[4] Cfr. ibid., p. 548: « Quarto presignatur quomodo in quarto tempore ecclesie, tempore scilicet anachoritarum, spirituales uiri per spiritum Dei perscrutati sunt et perambulauerunt abissum humanorum cordium et profunda [Jb 38, 16] temptationum, ita ut quodammodo uiderent portas mortis semper coram oculis habentes iudicia alterius seculi [cfr. Ap 5, 1]. Nichilominus etiam ibi ostenditur quomodo Christus claustra inferni, ingressus portas mortis [Jb 38, 17] aperuit aut quomodo per apostolos profunda paganismi perambulauit et ydolis reiectis portas mortis reserauit ».
[5] Cfr. ibid., p. 548: « Quinto ostenditur generalis status ecclesie, qui in Apocalypsi designatur per sedem Dei stantem super quattuor animalia, id est super quattuor ordines sanctorum in predictis temporibus apparentium, in qua tria solempnia fuerunt, scilicet dilatatio et libertatis latitudo et diuine lucis stabilis mansio, quasi in duodecim signis celi ambulans et habitans et ad terminum suum uadens et ecclesiam ducens; et e contrario in carnalibus fuerunt tenebre peccatorum, quarum locus et semita et terminus est nobis imperscrutabilis ».
[6] Cfr. ibid., pp. 548-549: « Sexto debuit nasci status euangelicus similis Iob qui preter communem spem ecclesie prius dilatate nasciturus erat, cuius tempus et numerum Deus nouit. In hoc autem tempore debet esse magna preparatio et effusio gratiarum. Reuelabuntur enim thesuari scripturarum, in quo sunt thesauri niuis [Jb 38, 22], id est puritatum euangelicarum, et thesauri grandinis, id est iudiciorum finalium, preparati a Deo ad debellandum hostem principalem, qui in psalmo dicitur singularis ferus [Ps 79, 14]. In illo autem tempore super ecclesiam electorum larga manu effundetur [lux!] sapientie et ardor caritatis, ut iterum sicut et tempore apostolorum instar uehementissimorum ymbrium et tonitruorum sonantium percurrant deserta nationum infidelium ad fecundandum illas pluuiis gratie et herbis uirtutum uirentium. Et in die illa stillabunt pluuie gratiarum et ros spiritualium dulcorum, ita ut omnes admirentur patrem tante pluuie talisque roris. E contrario uero in reprobis refrigescet tunc caritas et aque fluxibiles populorum seu cordium humanorum indurabuntur quasi lapis et superficies [Jb 38, 30] multorum infidelium constringetur et indurabitur contra predicationem electorum ».
[7] Cfr. ibid., p. 549: « Septimo describitur septimus status ecclesie, in quo celestis Ierusalem et admirabilis ac indissolubilis ordo eius per claram contemplationem illucescet et ordo eius imprimetur in terris. Et tunc apparebit quod impossibile est dissipare cursum celestem tam quoad septiformem gratiam Spiritus sancti designatam per lapides quam quoad acies septiformis Christi exercitus contra turbines Aquilonis se circumgirantes, designatas per girum Arcturi [Jb 38, 31]. Hic etiam apparebit quod sicut in principio nascentis ecclesie produxit Deus Luciferum [Jb 38, 32], id est Iohannem Christi precursorem, sic in fine faciet consurgere Vesperum, id est Eliam et eos qui in Elia mistice designantur, quamuis unusquisque eorum respectu future ecclesie potuerit dici Lucifer et respectu preterite potuerit Vesperus nominari. Tunc igitur ponetur ordo celestis hierarchie in terra [Jb 38, 33]. Leuabit enim Deus uocem altissime predicationis in nebula mistice contemplationis, ad quam sequatur impetus aquarum [Jb 38, 34], id est gratiarum operientium terram. Mittet enim tunc Deus fulgura quasi nouos apostolos, uiros scilicet feruidos, agiles, lucidos, subtiles, acutos, omnia penetrantes et incendentes, qui sic ad exteriora ibunt quod semper per contemplationem et per rectam intentionem Deo assistent et per obedientie promptitudinem dicent Deo: assumus [Jb 38, 35]. Tunc igitur dabitur homini sapientia mistica et gallo, id est ordini doctorum, celestis cursus seu diuine prouidentie dabitur intelligentia [Jb 38, 36]. Et quia per hoc celi ordo ponetur in terra, ideo signanter repetit: quis enarrabit celorum rationem [Jb 38, 37] et cantum concordem diuinarum laudum quis cessare faciet? ».

7

<Initia septem statuum ecclesie>

<I> ¹ Primus autem status proprie cepit a Spiritus Sancti missione, licet alio modo ceperit ^(a) a Christi predicatione.

<II> ² Secundus vero proprie cepit a persecutione ecclesie facta sub Nerone imperatore, quamvis alio modo ceperit ^(b) a Stephani lapidatione vel etiam a Christi passione.

<III> ³ Tertius vero proprie cepit a tempore Constantini imperatoris ad fidem Christi conversi, seu a tempore Silvestri pape, seu concilii niceni contra Arrianorum heresim celebrati.

<IV> ⁴ Quartus vero proprie cepit a tempore magni Antonii anachorite, seu a tempore Pauli primi heremite; vel, secundum Ioachim, a tempore Iustiniani augusti de quo infra in ^(c) decimo notabili amplius tangetur ^[1].

<V> ⁵ Quintus vero proprie cepit a tempore Karoli magni.

<VI> ⁶ Sextus vero aliqualiter cepit a tempore seraphici viri patris nostri Francisci ^(d), plenius tamen debet incipere a dampnatione Babilonis meretricis magne, quando prefatus angelus Christi signo signatus per suos significabit ^(e) futuram militiam Christi.

<VI> ⁷ Septimus autem uno modo inchoat ab interfectione illius Antichristi qui dicet se Deum et messiam Iudeorum ^[2], alio vero modo inchoat in initio extremi et generalis iudicii omnium reproborum et electorum ^[3].

(a)   (b) ceperit] cepit (?) P   (c) in] om. T   (d) Francisci] beati praem. T   (e) significabit] signabit B   T

[1] Cfr. Notabile X.
[2] Cfr. 2 Th 2, 4.
[3] Quantum ergo ad primum – iudicii omnium reproborum et electorum] Baluzii-Mansi Miscellanea, 258 B, I.

8

<Primi autem quattuor status solent aliquando per quattuor animalia designari.
Quintus vero assimilatur generali sedi a quattuor animalibus sustentate>

¹ Primi autem quattuor status solent aliquando per quattuor animalia designari.

<I> ² Quorum [f. 3^ra] primus est apostolorum seu pastorum, leoni in auctoritate et constantia assimilatus.

<II> ³ Secundus est martirum, vitulo in sacrificiis mactato assimilatus.

<III> ⁴ Tertius est confessorum seu doctorum, homini rationali appropriatus.

<IV> ⁵ Quartus est virginum seu contemplativorum, aquile assimilatus.

<V> ⁶ Quintus vero assimilatur generali sedi a quattuor animalibus sustentate, a qua manant iudicia iustitie simul et misericordie Dei, id est nunc ex zelo ire ^(a) nunc ex condescensione misericordie.

(a) ire] et add. T

9

<Singulares preeminentie septem statuum ecclesie>

<I> ¹ In primo ergo eminet principatus prelationis et cura pastoralis.

<II> ² In secundo vero honus passionis et pugna militaris seu triumphalis.

<III> ³ In tertio sonus predicationis seu eruditionis et tuba magistralis.

<IV> ⁴ In quarto ornatus sanctitudinis et vita singularis.

<V> ⁵ In quinto zelus rectitudinis et ira iudicialis ac vita condescensiva et conventualis.

<VI> ⁶ In sexto autem forma ^(a) christiformis ^(b) ecclesiam reformans.

<VII> ⁷ In septimo vero gloria deiformis ipsam felicitans et consumans.
⁸ Seu in sexto eminet fructus caritatis, in septimo vero esus seu gustus felicitatis.

<I> ⁹ Propter quod in primo preeminent pastores ecclesie catholice.

<II> ¹⁰ In secundo pugiles christiane militie.

<III> ¹¹ In tertio precones christiane sapientie.

<IV> ¹² In quarto observatores vite celice.

<V> ¹³ In quinto iusti zelatores et pii regularis ^(c) sanctimonie.

<VI> ¹⁴ In sexto reformatores vite evangelice [f. 3^rb] et fabrice ecclesiastice.

<VII> ¹⁵ In septimo pregustatores glorie.

 (a) forma] vita T   (b) christiformis] christifactoris P   (c) regularis] regulares B   T

SECUNDUM NOTABILE

10

<Quare scilicet hii status describuntur non solum per bona eis propria
sed etiam per mala eis opposita>

¹ Quantum autem ^(a) ad secundum, quare scilicet hii status describuntur non solum per bona eis propria sed etiam per mala eis opposita.

² Triplex ratio datur ad presens.

<1> ³ Prima est quia triumphalis virtus sanctorum, quam in tolerando et expugnando ac devincendo adversariorum mala habuerunt et exercuerunt, non posset nobis plene monstrari absque descriptione talium malorum.

<2> ⁴ Secunda est quia opposita iuxta se posita clarius elucescunt, unde inspectio unius contrariorum plurimum confert ad notitiam alterius et e contrario.

<3> ⁵ Tertia est ad monstrandum quod corpus reproborum continue in hac vita currit quasi commixtum et confligens cum corpore seu collegio electorum, et ad monstrandum quod unicuique statui seu exercitui electorum correspondet per contrarium proportionalis exercitus reproborum.

<4> ⁶ Est etiam quarta ratio, quia mala penalia exterminantia reprobos multum conferunt ad clarificationem et consolationem electorum, et etiam quia per huiusmodi exterminia declarantur plenius fines statuum priorum et initia statuum sequentium. ⁷ Et ideo huiusmodi exterminia sepe ^(b) referuntur in libro isto.

(a) autem] om. B   (b) sepe] sepius T

TERTIUM NOTABILE

11

<Quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati,
et quare in septima non sic distinguuntur sicut in ceteris>

¹ Quantum ad tertium, quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati, et quare in septima non sic distinguuntur sicut in ceteris.

<1. Quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati>

² Quadruplex ratio de primo datur ad presens.
<1.1> ³ Prima est ad idem sub pluribus signis et [f. 3^va] similitudinibus plenius exprimendum et magnificandum. ⁴ Nam alique proprietates predictorum statuum exprimuntur per unam visionem que non exprimuntur per aliam; magnificentius etiam concipimus maiestatem alicuius rei quando sub pluribus sollempnibus figuris nobis representatur quam si per solam unam illarum nobis presentaretur.
<1.2> ⁵ Secunda est ad idem firmius confirmandum et imprimendum, unde Genesis XLI° ^(a) dicit Iosep Pharaoni: Quod vidisti secundo sompnium ad eandem rem pertinens firmitatis indicium est, eo quod fiat sermo Domini et velocius impleatur.
<1.3> ⁶ Tertia est quod nullus septem statuum predictorum esset perfectus absque septem donis superius tactis. ⁷ Quilibet enim status eget cura pastorali et pugna triumphali et tuba magistrali et sic de aliis. ⁸ Quodlibet etiam predictorum donorum seu officiorum eget comparticipatione ceterorum ad suum debitum et congruum complementum. ⁹ Nam cura pastoralis non potest complete et congrue exerceri absque pugna triumphali et absque sono predicationis et absque ornatu sanctitudinis, et sic de aliis. ¹⁰ Ille autem status in quo unum donum preeminet et cetera illi deserviunt, tamquam ad eius perfectionem et perfectam executionem ordinata, denominatur congrue ab illo dono, et tunc etiam per nomen illius doni cetera designantur tamquam sub eius ducatu et perfectione inclusa ^[1].
<1.4> ¹¹ Quarta [f. 3^vb] ratio est quia quodlibet predictorum septem donorum potest subdistingui in septem partes sive proprietates, ita quod prima a proprietate ^(b) correspondet primo statui et secunda secundo et sic de aliis, ut sic sint septies septem.

(a) XLI°] XL° P   (b) a proprietate] proprietas B   T 

5. Gn 41, 32

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 186va: « Et tamen, quod sepe notatum est, singule partes libri habent propria tempora deputata sibi, licet universa tempora omnibus partibus sint communia, secundum quod in ianua huius operis etiam sub figura quinque populorum intimare curavimus. Quocirca et si proprium tempus effudentium phyalas iracundie Dei quintum est, sicut apostolorum primum, martyrum secundum, doctorum tertium, virginum quartum, nihilominus tamen omnia tempora omnibus sunt communia, ita ut singulum tempus a primo usque ad septimum habeat in se aliquid quod pertineat ad pastores, aliquid quod ad ceteros ordines. Nimirum quia unusquisque istorum ordinum a primo tempore usque ad septimum per successionem perdurat. Que videlicet successiones singulorum ordinum, quia per singula tempora variantur, accidit ut singulus ordo in septem portionibus distinguatur. Et quamvis ipse unus sit, multiplicitatem tamen per successionem recipiet. Hac pro causa, ut prima pars sub specie septem angelorum septem ecclesiarum, tertia sub specie septem angelorum tuba canentium septem tempora ecclesiastica uniformiter tangit, ita quinta pars sub specie angelorum effundentium septem phyalas singulis temporibus singulis angelis deputatis ».

12

<de primo dono>

¹ Patet enim hoc de primo dono. ² Nam pastoralis cura insistit
<I> primo ovium propagationi.
<II> ³ Secundo earum defensioni ab imbribus et lupis et consimilibus.
<III> ⁴ Tertio earum directioni seu deductioni ^(a) ad exteriora.
<IV> ⁵ Quarto earum pascuali refectioni.
<V> ⁶ Quinto morborum et morbidarum medicinali extirpationi.
<VI> ⁷ Sexto ipsarum plene reformationi.
<VII> ⁸ Septimo ipsarum in suum ovile reductioni et recollectioni.
⁹ Constat autem quod
<I> ¹⁰ propagatio appropriatur prime plantationi ecclesie sub apostolis,
<II> ¹¹ defensio vero militari pugne martirum,
<III> ¹² directio vero eruditioni doctorum,
<IV> ¹³ refectio autem studiose et refective devotioni anachoritarum, et sic de aliis.

(a) seu deductioni] om. T

 13

<de secundo dono>

¹ Patet etiam hoc ^(a) de secundo dono. ² Nam pugna ecclesie est contra septem exercitus, a quorum quinque iam multa est passa et a sexto et septimo est adhuc passura.
<I> ³ Prima enim pugna fuit contra carnalem cerimoniam et intelligentiam Iudeorum.
<II> ⁴ Secunda contra idolatriam Paganorum.
<III> ⁵ Tertia contra perfidiam Arrianorum et ceterorum sollempnium hereticorum.
<IV> ⁶ Quarta contra sectam Sarracenorum.
<V> ⁷ Quinta contra fecem et mixturam falsorum christianorum in quinto tempore enormiter multiplicatorum, et etiam contra sectam Patarenorum in eodem quinto [f. 4^ra] tempore vehementius invalescentem.
<VI> ⁸ Sexta contra pestem Antichristorum et suorum sequacium.
<VII> ⁹ Septima contra aciem demonum in Gog novissimo acrius contra ecclesiam debactantium. ¹⁰ Vel si sextam dividas in duas, quarum prima est Antichristi mixtici ^(b), sequens vero est ^(c) Antichristi proprii, tunc illa de Gog non ponitur inter prima septem capita drachonis sed in cauda ipsius, unde et ^(d) infra, XVII° capitulo, dicitur quod bestia habens septem capita est de septem et tamen ipsa est octava.

(a) hoc] om. T   (b) mixtici] mistici B   T   (c) est] om. T   (d) et] om. B

10. Ap 17, 11

14

<de tertio dono>

¹ De tertio etiam patet.
<I> ² Nam magistralis tuba seu expositio intendit fidei et eius scientie seminande,
<II> ³ et deinde radicande seu roborande,
<III> ⁴ deinde explicande,
<IV> ⁵ deinde amplexande,
<V> ⁶ deinde contemperande, unicuique scilicet secundum suam proportionem;
<VI> ⁷ intendit etiam finaliter eam imprimere et sigillare
<VII> ⁸ et tandem glorificare seu glorificatam exhibere.
⁹ Et patet correspondentia primi ad primum statum et secundi ad secundum et sic de aliis.

15

<de quarto dono>

¹ De quarto etiam patet, quia contemplatio septem statuum ecclesie et divinarum perfectionum in eis refulgentium habet in se septem partes seu aspectus, quorum primus directe aspicit primum statum, et secundus secundum et sic de aliis. ² Prim<us> ^(a) etiam pro tanto fuit plenius in contemplativis primi temporis pro quanto visibilius palpaverunt ipsum tunc presentem. ³ Subsequentes ^(b) enim aspexerunt illum ut iam [f. 4^rb] preteritum et absentem. ⁴ Et sic est ^(c) de secundo respectu secundi et de tertio respectu tertii et sic de aliis.

(a) prima P   (b) subsequentes] sequentes T   (c) est] om. T

16

<de quinto dono>

¹ De quinto etiam patet, quia zelus severus in phialis designatus est septiformis prout fertur contra septem genera reproborum,
<I> scilicet Iudeorum,
<II> Paganorum,
<III> Arrianorum,
<IV> Sarracenorum,
<V> Patarenorum seu Manicheorum,
<VI–VII> et evangelice vite impugnatorum et philosophantium Antichristorum fere omnes principales articulos fidei exterminantium.
² Item est septiformis prout fertur
<I> contra quorundam ecclesie primitive fatuam infantiam,
<II> ac deinde contra pueritiam inexpertam,
<III> et tertio contra adolescentiam levem et in omnem ventum erroris agitatam ^[1],
<IV> et quarto contra pertinaciam quasi in loco virilis et stabilis etatis se firmantem,
<V> quinto contra senectutem remissam,
<VI> sexto contra senium decrepitum ac frigidum <et> ^(a) defluxum,
<VII> septimo contra mortis exitum desperatum et sui oblitum.
³ Item est septiformis quia est
<I> contra initium mali intrinsecum
<II> et extrinsecum;
<III> et contra medium terminum, scilicet ascendens
<IV> stans
<V> et declinans;
<VI> et contra terminum intrinsecum
<VII> et extrinsecum.
⁴ Initium autem mali intrinsecum fuit in Iudeis adversantibus Christo et apostolis, extrinsecum vero fuit in Paganis apostolos et ceteros martires persequentibus. ⁵ Et consimiliter terminus intrinsecus erit in finali malitia quorundam de ecclesia, extrinsecus vero in finali persecutione ab [f. 4^va] exteris infligenda.
⁶ Item est septiformis quia zelus sanctus
<I> primo fertur contra obstaculum impediens partum seu exitum bone prolis, seu primo fertur contra mali exempli initium.
<II> ⁷ Secundo in vitium nimis absurdum et cecum, quale fuit in idolatris.
<III> ⁸ Tertio in vitium directe contrarium fidei, ut est heresis supponens Christum et pro tanto quasi participans aliquid de genere fidei vere.
<IV> ⁹ Quarto in vitium palliatum seu simulatum; simulatum ^(b) inquam, aut lege vera aut alia nova et falsa qualis est lex Sarracenorum.
<V> ¹⁰ Quinto in laxationem et remissionem.
<VI> ¹¹ Sexto in effrenationem.
<VII> ¹² Septimo in desperatam precipitationem a meridiano demonio ^[2] factam.

(a) et] om. P   (b) simulatum] om. T

[1] Cfr. Eph 4, 14.
[2] Cfr. Ps 90, 6.

17

<de sexto dono>

¹ De sexto etiam, scilicet de forma christiformi seu de renovatione spiritus seu de fructu caritatis, patet hoc ipsum, quia forma seu fructus iste sic inchoatur in incipientibus quod crescit in proficientibus et perficitur in perfectis, et quot sunt gradus profectuum tot sunt gradus sui augmenti.
² Preterea quodlibet septem donorum suprascriptorum participat aliquid de forma Christi et vita ^(a) eius.

(a) vita] vite B   T

18

<de septimo dono>

¹ De septimo etiam patet, quia in quolibet septem statuum predictorum est aliqua quietatio spiritus in Deo et aliquis gustus Dei. ² Sicut enim perfectus gradus caritatis pertingit ad perfectum gustum, sic infimus pertingit ad infimum et medius [f. 4^vb] ad medium.
³ Item quilibet statuum predictorum habuit aliquam pacem post sue adversitatis noctem, ut ex vespere et mane fieret dies unus.

3. Gn 1, 5

19

<2. Quare predicti septem status non sic distinguantur in septima visione sicut in ceteris>

¹ Quare autem predicti septem status non sic distinguantur in septima visione sicut in ceteris est duplex ratio.
<2.1> ² Prima est ad designandum quod in eterna et finali gloria beatorum non erit successio statuum sicut est in hac vita. ³ Septima enim visio principaliter insistit descriptioni finalis glorie beatorum.
<2.2> ⁴ Secunda est ad innuendum quod excessus glorie eterne in summa unitate et redundantia comprehendit omnes perfectiones donorum et statuum huius vite, nec distinguuntur secundum arctos et imperfectos limites huius vite.
<2.3> ⁵ Est etiam tertia ratio, prout per septimum statum, quem describit septima visio, intelligitur quedam anologa quies et felicitas sanctorum post mortem Antichristi eis dand<a> ^(a) in hac vita. ⁶ Ut enim monstretur quod illa erit finis et terminus huius seculi et brevis respectu priorum temporum, idcirco septima visio non exprimit successivam distinctionem temporum sicut exprimunt cetere visiones. ⁷ Et propter hoc ipsum in apertione septimi signaculi dicitur factum esse silentium quasi media hora, ⁸ in septimo angelo tuba canente breviter ^(b) dicitur: Factum est regnum huius mundi Domini nostri et cetera, ⁹ et in effusione septime phiale nichil aliud ponitur dici nisi: Factum est.
<2.4> ¹⁰ Est etiam quarta ratio, inchoando septimam visionem a XX° capitulo, id est ab incarceratione ^(c) Sathane [f. 5^ra] per annos mille. ¹¹ Ne enim ^(d) propter multitudinem malorum et pressurarum, que in sex primis statibus et in sex primis visionibus liber iste fore vel fuisse demonstrat, crederetur quod sancti tam vivi quam defuncti non habuissent pacem et gloriam mentis cum Christo, idcirco ibi dicuntur regnasse cum Christo mille annis quibus Sathanas stat ligatus. ¹² Quomodo autem per illos mille annos designetur totum tempus ecclesie a ligatione Sathane usque ad eius solutionem, ostendetur in expositione partis illius. ¹³ Illi autem mille anni non distinguuntur ibi in varios status ad designandum quandam ^(e) uniformitatem spiritalis gratie et pacis totius ecclesie ab initio sui usque ad Gog novissimum.

(a) danda] dandam P   (b) breviter] om. T    (c) incarceratione] incathenatione B   T   (d) enim] autem B   (e) quandam] om. T 

7. Ap 8, 1   8. Ap 11, 15   9. Ap 16, 17   10. Ap 20, 2   11. Ap 20, 4

QUARTUM NOTABILE

 20

<Quare scilicet prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas,
relique vero describunt septem status ecclesie generales et hoc potius obscure quam clare>

¹ Quantum ad quartum, quare scilicet prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas, relique vero describunt septem status ecclesie generales et hoc potius obscure quam clare.

<1. Quare prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas>

² Datur ad presens de primo triplex ratio.
<1.1> ³ Prima est quia ad hoc ut prophetia eorum que post longum tempus sunt ventura sit credibilis et fide digna, expedit aliqua prophetari spectantia ad tempus prophete et sue prophetie, in quibus populi prophete convicini et contemporanei experiantur et probent ipsum esse verum prophetam. ⁴ Et hinc est quod Isaias et Ieremias et ceteri prophete Veteris Testamenti predixerunt aliqua suis temporibus per facti evidentiam verificata, [f. 5^rb] ex quibus reliqua suis temporibus non ventura sunt facta fide digna. ⁵ Et consimiliter ^(a) Iohannes, longe absens a septem ecclesiis Asie, revelat eis bona ipsarum et mala ^(b) de quibus constabat eisdem quod illa scire non poterat nisi per lumen propheticum, ex quo tam ipsis quam ceteris reliqua fide digniora fuerunt.
<1.2> ⁶ Secunda est ad docendum quod propheticus prelatus et speculator prius et specialius debet regere sibi commissos quam ceteros.
<1.3> ⁷ Tertia est quia iste liber debuit esse sic clausus quod solis introducendis a Deo esset pervius. ⁸ Sollempnia enim opera temporum futurorum non expedit clare revelari antequam fiant, et tamen oportet ibi esse aliquas claves et hostia per que idonei possint suo tempore ad illa intrare ^[1]. ⁹ Quia ergo hic occulte describuntur septem status ecclesiastici ^(c) a Christo usque ad finem mundi futuri ^(d), satis decenter prima visio fuit ad litteram de septem ecclesiis Asie aptis ad figuradum septem status ecclesie generales, ut ex hoc quod est de septem ecclesiis esset clavis et signum quod liber iste de septem statibus ecclesie agit  – ¹⁰ et hoc Iohannes satis aperit cum unicuique ecclesiarum loquendo insinuat se omnibus generaliter loqui, dicendo: Qui habet aurem audiat quid Spiritus dicat ecclesiis, ¹¹ iuxta quod Christus dicit: Quod vobis dico omnibus dico: vigilate -; [f. 5^va] ex hoc vero quod est de specialibus ecclesiis Asie clauderet prefatum generalem intellectum.

(a) consimiliter] a simili T   (b) et mala] om. T   (c) ecclesiastici] ecclesie T   (d) futuri] om. T

10. Ap 2, 7. 11. 17. 29; 3, 6. 13. 22   11. Mr 13, 37

[1] Cfr. Olivi, Postilla in Isaiam, Super Titulum, ed. Peter of John Olivi. On the Bible. Principia quinque in Sacram Scripturam. Postilla in Isaiam et in I ad Corinthios. Appendix: Quaestio de oboedientia et Sermones duo de S. Francisco, ed. D. Flood – G. Gál, St. Bonaventure University, New York 1997 (Franciscan Institute Publications, Text Series, 18), pp. 198-199: « Ulterius, sicut videmus quod aliquando quis advertit aliqua grana auri in arena, quae non alius, quamvis eadem loca in generali aspiciat, et consimiliter videmus quod aliquis perlegens libros aliquos animadvertit ibi aliqua notabilia et aliqua corollaria quae non alius, ex quibus etiam minus ingeniosus plerumque aliquam subtilitatem ibi intelligit quam subtilior non advertit; sic per angelos aliquid notabile, quod est quasi ostium intelligentiae visionis, aliquando ei qui videt vel audit visionem proponitur ex quo statim incipit advertere intelligentiam visionis illius. Et iste est unus modus per quem Deus subito docet maxima de Scripturis sacris, quia quaedam sunt ibi velut grana auri hinc inde dispersa, quae sunt quasi stillae et quaedam ostia et principia aperientia occultos et diffusos sensus Scripturarum. Datur enim homini tunc advertere corollariam habitudinem illorum ad multa, quae latent communiter intuentes Scripturas ».

 21

<2. Quare relique visiones describunt septem status
ecclesie generales et hoc potius obscure quam clare>

¹ De secundo vero sunt multe rationes alibi recitate ^[1] et ad presens datur ^(a) ratio triplex.
<2.1> ² Prima est ne si proprietates futurorum operum et statuum clare predicerentur, impedirentur certamina unicuique septem ^(b)  statuum occursura.
<2.2> ³ Secunda est ut digni a gratia et ab intelligentia divinorum statuum et donorum excludi per scripturarum velamina excludantur.
<2.3> ⁴ Tertia est ut Dei gloriosa opera et ipsorum archana ex hoc in maiori estimatione et reverentia habeantur, et ut introitus in eorum intelligentiam plenius soli divine gratie ascribantur.

(a) datur] detur T   (b) septem] om. T

[1] Cfr. Prologus, Notabile III, Notabile V.

QUINTUM NOTABILE

22

<(f. 2ra) Quintum est de ratione ordinis septem statuum, et septem visionum; et quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis, sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis.>

<1. De ratione ordinis septem statuum>

¹ Quantum ad quintum, et primo quantum ad eius primam partem, scilicet de ratione ordinis septem statuum, datur duplex ratio.

<1.1. Prima ratio: ex ordine agendorum ad completionem ecclesie Christi>

² Prima sumitur ex ordine agendorum ad completionem ecclesie Christi,
<I> quia enim Christus et eius primitiva ecclesia debuit primo de populo et in populo divini cultus formari et contra obstaculum huius formationis et ^(a) ortus aggredi primum bellum.
<II> ³ Secundo, cum ipse esset omnium Deus dominus ^(b) et redemptor, debuit in totum orbem ceterarum nationum diffundi, que cum essent idolatre et pessimis moribus imbute, oportuit fieri forte et universale bellum contra idolatriam et cetera vitia omnium nationum.
<III> ⁴ Tertio, in fine huius belli debuit totus orbis clare subici sceptro Christi, prout factum est ^(c) tempore ^(d) Constantini. ⁵ Et [f. 5^vb] quia tunc Christi deitas ^(e) et humanitas et tota fides eius debuit orbi iam ad fidem converso clarius explicari, ideo ex tunc congrue claruit ordo doctorum. ⁶ Et quia humanus sensus in paucis est aptus intelligere eternam generationem et distinctionem Filii a Patre aut unionem personalem sue deitatis ^(f) cum sua humanitate et sic de ceteris profundioribus articulis fidei nostre, idcirco multe tunc hereses surrexerunt ^(g) et specialiter arriana, que negat Filium esse Patri consubstantialem et in omnibus coequalem. ⁷ Et hoc ipsum profuit exercitationi fidelium et clarificationi doctorum, propter quod in tertio statu fuit pugna doctorum fidelium contra hereticos.
<IV> ⁸ Quia vero intelligentia divinorum parum aut nichil prodest absque vita divina, ideo in quarto statu refulsit celestis vita anachoritarum, et ^(h) precipue in desertis Arabie et Egipti tali vite congruis. ⁹ Quia vero infectio ⁽ⁱ⁾ humani generis et sue carnis non patitur tam arduam vitam diu in hoc seculo perdurare, casus autem a statu tam arduo gravem ypocrisim et remissionem aut apertam apostasiam inducit. ¹⁰ Talis autem casus cum primo lapsu perfidarum heresum dignus est iudicio et exterminio grandi, idcirco circa finem quarti status congrue contra hereticos et ypocritas et remissos supervenit secta sarracenica omnia fere devastans et sibi ^(j) subiugans.
<V> ¹¹ Quia [f. 6^ra] vero ecclesia Christi usque ad finem seculi non debet omnino extingui, ideo oportuit eam in quibusdam suis reliquiis tunc specialiter a Deo defendi et in unam partem terre recolligi, qua nulla congruentior sede Petri et sede romani imperii, que est principalis sedes Christi. ¹² Ideo ^(k) in quinto tempore, quod cepit a Karolo, facta est defensio et recollectio ista, tuncque congrue instituta est vita condescensiva, ut nequeuntibus in arduis perdurare daretur locus gratie in mediocri statu.
¹³ Et quia contra non servantes mediocria et condescensiva digne prosiliit zelus correctionis ^(l) severus, idcirco in eodem statu ^(m) sancti patres severo zelo moti sunt contra suos subditos regulares. ¹⁴ Quia etiam condescensionis gratia multi de facili abutuntur in laxationes, que postquam intrant cito crescunt et crescendo enormiter excedunt, idcirco circa finem quinti temporis crevit enormiter laxatio omnimoda et fere in omnes, propter quod digno iudicio permissi sunt ruere in vilissimam fecem heresis Manicheorum. ¹⁵ Que tunc faciliter habuit in eos aditum, quia qui inter illos perfecti vocantur pretendunt miram faciem austeritatis et paupertatis, cui comparata enormis laxatio prelatorum et regularium illius temporis scandalizat oculos simplicium ad abnegandam catholicam fidem cui illi tamquam doc-[f. 6^rb]-tores presidere videntur. ¹⁶ Inter laxationes autem intelli<ge> ⁽ⁿ⁾ symonias, quibus omnia ecclesiastica fere ab omnibus venduntur et emuntur et quasi venalia reputantur, et iterum ambitiosos et avaros abusus ecclesiasticarum possessionum et reddituum et fornicationes innumeras et horrendas cum quibus divina sacramenta tractantur. ¹⁷ Quomodo autem liber iste describat omnia hec in quinto tempore inundasse, infra suis locis patebit ^[1].
<VI> ¹⁸ Quia vero, post tanta Dei dona et post tot sanctorum statuum magnalia, dignum et quasi necessarium est tantam malitiam et ingratitudinem condempnari, idcirco in fine quinti status et in ^(o) initio sexti debet Babilon meretrix condempnari et ille magnus terremotus fieri, qui in apertione sexti signaculi est descriptus. ¹⁹ Et quoniam post plenitudinem gentium debet secundum Apostolum omnis Israel converti ad Christum, et in fine operis debet esse perfectior eius forma et suo exemplari perfectius assimilari, ideo tunc congrue fiet generalis conversio Iudeorum et renovabitur perfectius Christi forma et vita. ²⁰ Quia vero hec non debent nec ^(p) congrue possunt ^(q) introduci sine fortissimo certamine et concertativo exercitio, idcirco in eodem sexto statu docet iste liber fore gravissima certamina Antichristi.
<VII> ²¹ Post hec autem decenter datur sanctis pax et pregustatio glorie, et tandem ipsa gloria.

(a) et] om. T   (b) dominus] om. T   (c) est] fuit T   (d) tempore] a praem. B   T   (e) deitas] divinitas T   (f) deitatis] divinitatis B   (g) surrexerunt] insurrexerunt T   (h) et] om. T   (i) infectio] imperfectio T   (j) sibi] om. B   (k) ideo] et praem. B   T   (l) correctionis] om. T   (m) tempore T   (n) intellige] intelligere P   (o) in] om. T   (p) nec] neque T   (q) congrue possunt] possunt congrue T

18. Ap 6, 12   19. Rm 11, 25-26

[1] Cfr. Ap 9, 1-12.

23

<1.2. Secunda ratio: ex ordine supradictorum donorum et officiorum> 

¹ Secunda ratio sumitur ex ordine supradictorum donorum et officiorum [f. 6^va], qui in parte tactus est supra in tertio notabili, ubi ostenditur ordo officiorum pastoralis cure et ordo officiorum ^(a) docendi et ordo officiorum zeli ^[1].
<I> ² Preterea cum per claves Christi et per auctoritatem presidentie eius apostolis primo traditam omnes intrent in ecclesiam Christi et instituatur et regatur ecclesia cum sua prole, merito primo debuit in apostolis refulgere status prelatorum.
<II> ³ Quia ^(b) etiam tota ecclesia in Christi passione fundatur et sibi debet concrucifigi ^(c), nichilque ita profuit ad radicationem prime plantationis eius sicut imitatio crucis Christi, idcirco congrue in secundo statu refulsit ordo martirum.
<III–IV> ⁴ Quia etiam in ecclesia iam formata ^(d) et radicata debuit fidei intelligentia et ardua et quasi ^(e) angelica vita superexpandi, idcirco congrue successit lux doctorum et vita anachoritarum in tertio statu et quarto.
<V> ⁵ Quia etiam post tam altos status expedit multitudinem condescensive recipi et primos secundum proportionem suarum virium sequi, idcirco in quinto tempore condescensivi status capaces multitudinis refulserunt.
<VI–VII> ⁶ Post hoc autem locus fuit finales fructus ecclesie ^(f) consumari et ad beatum finem perduci. ⁷ Hec autem spectant ad sextum et septimum statum.

(a) pastoralis cure et ordo officiorum] om. T   (b) quia] et praem. T   (c) concrucifigi] crucifigi T   (d) formata] fundata T   (e) et quasi] atque T   (f) ecclesie] om. T

[1] Cfr. Prologus,  Notabile III, pars I, ratio IV, de primo, tertio, quinto dono.

24

<2. De ratione ordinis septem visionum>

¹ Deinde ^(a) de secunda ^(b) parte quinti notabilis, scilicet de ratione ordinis septem visionum, datur duplex  ratio.

<2.1. Prima ratio: ex ordine septem donorum seu officiorum vel statuum>

² Prima est ex ordine septem donorum seu officiorum vel statu-[f. 6^vb]-um prescriptorum.
<I> ³ Nam prima visio, que est de septem episcopis et eorum ecclesiis, directius respicit pastoralem curam et eius septiformitatem supra in tertio notabili annotatam ^[1].
<II> ⁴ Secunda vero, que est de preliis designatis in equis et eorum equitibus et in ^(c) exercitibus signo Christi signatis, directius respicit certamen martirum et eius septiformitatem ^[2].
<III> ⁵ Tertia vero, que est de septem angelis tubicinantibus, directius respicit sonoram predicationem doctorum et eius septiformitatem ^[3].
<IV> ⁶ Quarta autem ^(d), que est de muliere amicta sole et de eius virginea prole, directius respicit stat<um> ^(e) virginum et contemplativorum et eius septiformitatem ^[4].
<V> ⁷ Quinta vero, que est de effusione septem phialarum, directius respicit zelum correctorum et eius septiformitatem ^[5].
<VI> ⁸ Sexta autem, que est de dampnatione meretricis et bestie habentis capita septem, et de novis nuptiis Agni et sue sponse post meretricis dampnationem fiendis, directius respicit reiectionem vetustatis babilonice et renovationem forme Christi ^[6] ac septiformitatem prefate reiectionis et renovationis. ⁹ Nam in occisione primi capitis bestie fuit prima renovatio, in ^(f) occisione secundi secunda, et sic de aliis ^[7].
<VII> ¹⁰ Septima vero, que est de finali gloria ecclesie, patet quod respicit septimum donum et eius septiformitatem ^[8].

(a) deinde] om. T   (b) secunda] vero add. T   (c) in] om. T   (d) autem] est T   (e) statum] status P   (f) in] et praem. B

[1] Prologus, Notabile III, pars I, ratio IV, <de primo dono>.   [2] Ibid., <de secundo dono>.   [3] Ibid., <de tertio dono>.  [4] Ibid., <de quarto dono>.   [5] Ibid., <de quinto dono>.   [7] Ibid., <de sexto dono>.   [8] Ibid., <de septimo dono>.
[6] Sexta autem – et renovationem formae Christi] Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 B, III: « Haereticus quoad tria. Primo quantum ad blasphemiam nominis, cum per illam meretricem intelligat, sicut inferius apparebit, Ecclesiam Romanam et universalem ei tanquam capitem adhaerentem. Secundo quantum ad hoc quod ait de ejus damnatione, intendens, sicut infra clarius exprimet, hanc Ecclesiam totaliter et aeternaliter condemnandam. Tertio quantum ad novas nuptias agni et suae sponsae, cum Christus semel Ecclesia desponsata has nuptias, quae quotidie peraguntur, in caelesti gloria completurus, non sit aliquas alias novas nec secundas nuptias in hac mortali vita cum aliqua alia Ecclesia contracturus ».

25

<2.2. Secunda ratio>

<I> ¹ Secunda ratio est quia, prout supra in quarto notabili est [f. 7^ra] ostensum ^[1], prima visio debuit esse litteralis et de septem ecclesiis aptis ad figurandum septem status ecclesie.
<II> ² Secundo debuit declarari quod isti septem status, antequam exterius conderentur, erant sic in Dei prescientia et prophetia contenti et clausi, quod a nullo nisi per Christi revelationem poterant ante sciri vel investigari. ³ Et ideo hoc docet visio secunda, que est de septem signaculis libri Dei et de apertionibus ipsorum. ⁴ Et quia inter omnia archana divine predestinationis et prescientie sunt triumphales passiones Christi et suorum ab hostilibus exercitibus reproborum eis inflicte, idcirco visio secunda expressius Christi et suorum passiones designat. ⁵ Ibi enim videtur Agnus in medio troni stans tamquam occisus, et subditur esse dignus aperire librum quoniam occisus est, et quod Agnus, qui occisus est, dignus est accipere virtutem et divinitatem. ⁶ In apertione etiam secundi ^[2] et quarti ^[3] signaculi expresse tangitur de interfectione fidelium a reprobis. ⁷ Et in apertione quinti dicitur: Vidi sub altari Dei ^(a) animas interfectorum. ⁸ Et in apertione sexti dicitur: Hii sunt qui venerunt de ^(b) tribulatione magna et laverunt stolas suas in sanguine Agni. ⁹ Quamvis autem in ceteris visionibus tangantur pugne drachonis et suorum contra sanctos, non tamen sic crebra et expressa mentio fit ibi de interfectione et tribulatione sanctorum.
<III> ¹⁰ Quia vero post revelationem divinorum secretorum apostolis et principalibus doctoribus factam fuit per eos publice preconizanda et promulganda, [f. 7^rb] ideo tertia visio est de septem tubicinationibus septem angelorum.
<IV> ¹¹ Quia vero per predicationem evangelii ecclesia cum sua prole est formata et propagata, ideo quarta visio est de muliere amicta sole et eius prole.
<V> ¹² Quia vero in ecclesia iam propagata non desunt nec defuerunt scandala et zizania per zelum iudiciarium extirpanda, ideo quinta visio est de septem phialis ire Dei.
<VI> ¹³ Quia vero post medicinalem correptionem est super incorrigibiles perpetua dampnatio effundenda, ideo sexta visio agit de dampnatione eorum sub typo dampnationis Babilonis et bestie et pseudoprophete et drachonis. ¹⁴ Prout etiam per effusionem phialarum ire Dei intelliguntur iudicia reproborum dampnativa et exterminativa, tunc sexta ^(c) visio se habet ad quintam sicut explicatio et specificatio impliciti et indistincti ^(d). ¹⁵ Nam in quinta visione non sic specificatur super quos vel quales venit dampnatio, aut propter que scelera, sicut specificatur in sexta. ¹⁶ Constat autem quod, ordine doctrinali, explicatio sequitur suum implicitum.
<VII> ¹⁷ Quia vero finis omnium est perfecta glorificatio omnium electorum et finalis consumatio universi, ideo septima visio ipsam describit.
¹⁸ Rursus sciendum quod ante quartam visionem, in qua unitas ecclesie sub typo unius mulieris sancte describitur, congrue premittitur visio de [f. 7^va] apertionibus libri, in qua Christus proponitur ut principalis triumphator et formator et reserator omnium bellorum et statuum ecclesie. ¹⁹ Huic autem congrue subnectitur secunda, in qua Christi precones ostenduntur ut ministri Christi in hoc ipsum secundario cooperantes.
²⁰ Sic ^(e) etiam ante sextam ^(f), in qua unitas corporis reproborum sub typo unius male mulieris et unius bestie demonstratur, congrue premittitur visio phialarum quasi iudicium correptionis ante iudicium dampnationis, vel quasi dampnatio implicite et generaliter descripta ante explicationem et specificationem ipsius.

(a) Dei] om. B   T   (b) de] ex T   (c) sexta] septima T   (d) indistincti] distincti T   (e) sic] sicut T   (f) sextam] septimam T

5. Ap 5, 6.9.12   7. Ap 6, 9   8. Ap 7, 14

[1] Cfr. Notabile IV.
[2] Cfr. Ap 6, 4.
[3] Cfr. Ap 6, 8.

26

<3. Quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie,
nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus;
et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis,
sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur
vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis.>

¹ Deinde de tertia parte quinti notabilis, quare scilicet initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis non agitur de septem mulieribus bonis vel malis sed solum de una bona in quarta et de una mala in sexta, sicut in ceteris agitur aut de septem ecclesiis aut de septem signaculis vel de septem tubis vel de septem phialis, quamvis in quarta ponatur dracho habens septem capita ^[1] et bestia habens septem capita ^[2], et in sexta replicetur eadem bestia habens capita septem ^[3].
<3.1> ² Dicendum primo quod ideo post septimam tubicinationem, dicto quod regnum huius mundi factum est Christi et regnabit et cetera, et quod venit ira eius et tempus ad iudicandum mortuos et ad remunerandum sanctos suos [f. 7^vb] et ^(a) dampandum reprobos, subdit absolute initium quarte visionis dicens: Et apertum est templum Dei in celo et cetera, ut ex hoc insinuaret quod plena revelatio veritatis et gratie per septem tubicinationes facta fuit in Christo et eius matre in principio ecclesie de quo quarta visio ibi agit, et iterum ut ex hoc doceret quod celestis gloria ecclesie ibi per mulierem sole amictam designate non est completa nisi compleatur cantus septime tube. ³ Et consimiliter est de dampnatione plebis reprobe sub typo mulieris meretricis in visione sexta designate. ⁴ Eius enim totalis dampnatio non completur nisi post effusionem septime phiale. ⁵ Ad hoc ergo insinuandum quarta visio sic inchoatur sub septima tuba ac si spectet ad eam, et consimiliter sexta visio sic inchoatur sub effusione septime phiale ac si spectet ad eam.
⁶ Ne autem propter distinctionem septem ecclesiarum vel septem signaculorum vel septem tubarum vel phialarum ^(b) crederetur tota ecclesia sanctorum ab initio Christi et etiam seculi ^(c) usque ad finem non esse una, aut consimiliter tota ^(d) ecclesia seu generatio reproborum non esse una, idcirco quarta visio demonstrat in omnibus septem statibus unam esse ecclesiam electorum quasi unam mulierem sole amictam attamen habentem variam prolem et varios exercitus correspondentes septem capitibus drachonis; sexta vero docet totam catervam reproborum esse unam meretricem et unam Babilonem et unam [f. 8^ra] bestiam habentem tamen capita septem ^[4].
<3.2> ⁷ Secundo dicendum quod initia earum satis distinguuntur. ⁸ Nam initium quarte visionis satis distinguitur a fine spectantium ad septimam tubam pro eo quod illud septime tube spectat aperte ad extremum finem seculi, initium vero quarte visionis spectat aperte ad ^(e) initium primitive ecclesie et ad tempus incarnationis et passionis Christi.
⁹ Sic etiam initium sexte visionis, quod incipit paulo ante XVII^{um (f)} capitulum, ibi: Et facta sunt fulgura, satis distinguitur a septem phialis ^(g), quia ibi generaliter et summarie agit de dampnatione Babilonis et totius orbis cum ea, ac deinde in principio XVII^{i (h)} capituli specificatur modus et causa dampnationis Babilonis. ¹⁰ Si vero sexta visio incipit in hac specificatione, tunc patentius ⁽ⁱ⁾ distinguitur a spectantibus ad septimam phialam, quia Babilon et bestia portans eam describitur ibi habuisse septem reges, quorum quinque in primis quinque ^(j) temporibus ceciderunt ^[5], et sic eo ipso describitur inchoasse in primis capitibus et exercitibus reproborum contra electos.
<3.3> ¹¹ Tertio dicendum quod etiam ^(k) in ceteris visionibus invenitur quasi consimilis concordia ^(l) finis prime cum initio sequentis.
¹² Nam in fine prime dicit ^(m) Christus quod qui vicerit sedebit secum in trono eius <sicut ipse vicit et sedit cum Patre suo in trono eius> ⁽ⁿ⁾; in initio autem secunde visionis videtur sedes posita in celo et supra sedem sedens, et deinde Agnus videtur in medio troni seu se-[f. 8^rb]-dis.
¹³ Item finis secunde visionis est quod aperto septimo sigillo factum est silentium in celo quasi media hora, et tunc immediate subditur ^(o) initium tertie visionis, scilicet: Vidi septem angelos, et date sunt illis ^(p) septem tube, ac si post silentium medie hore premissum prosiliret cantus septem tubarum, et certe de archano contemplationis silentio prosiliit perfecta et alta predicatio divinorum.
¹⁴ Item post finem quarte visionis, que est cum falce acuta vindemiasse vineam terre et uvas misisse et calcasse in lacum ire Dei, subditur initium quinte visionis, scilicet: Et ^(q) vidi aliud signum ^(r) et cetera, scilicet ^(s) angelos septem habentes plagas septem ^(t) novissimas et ^(u) quoniam in illis consumata est ira Dei, ac si iste septem plage sint explicatio vel subsequens consumatio pene designate in calcatione uvarum in lacu ^(v) ire Dei.
¹⁵ Idem etiam patet de fine sexte et initio septime, sive incipiat septima in ligatione drachonis ^[6], sive circa finem XXⁱ capituli, ubi agitur de extremo et generali iudicio ^[7], sive in XXI° capitulo, ubi agitur de finali renovatione orbis ^[8].

(a) et] ad add. T   (b)  phialarum] septem praem. B   (c) ab initio Christi et etiam seculi] ab initio seculi et etiam Christi T  (d) tota] om. T   (e) extremum finem seculi, initium vero quarte visionis spectat aperte ad] om. T   (f) XVII^um] septimum T   (g) septem phialis] septima phyala T   (h) XVIIⁱ] septimi T   (i) patentius] potentius T   (j) primis quinque] quinque primis B   T   (k) etiam] om. T   (l) concordia] concordantia T   (m) dicit] dixit T   (n) sicut ipse vicit et sedit cum Patre suo in trono eius] add. B   T  (sedet)   (o) subditur] subdit T   (p) illis] eis T   (q) et] om. T   (r) signum] sigillum T   (s) scilicet] om. T    (t) plagas septem] septem plagas T   (u) et] om. T   (v) lacu] lacum T 

2. Ap 11, 15.18.19   9. Ap 16, 18   12. Ap 3, 21; 4, 2; 5, 6   13. Ap 8, 1-2    14. Ap 14, 19-20; 15, 1

[1] Cfr. Ap 12, 3.   [2] Cfr. Ap 13, 1.   [3] Cfr. Ap 17, 3.
[4] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars VI, distinctio I, f. 192vb: « Usus est enim sanctarum scripturarum ut sepe pars alicuius rei accipiatur pro toto, et quod agitur in parte referatur ad totum. Quare hoc? Quia et si diversa sunt pro tempore accidentia, una est tamen reproborum omnium, sicuti et electorum, voluntas »; cfr. l’immagine dell’acqua del fiume, quasi sineddoche di tutte le colpe umane, ad Ap 17, 6.
[5] Cfr. Ap 17, 9-10.   [6] Cfr. Ap 20, 2.   [7] Cfr. Ap 20, 11-15.   [8] Cfr. Ap 21, 1.

SEXTUM NOTABILE

27 

<1. Quare in qualibet quinque visionum priorum premittitur quiddam
quod se habet ad sequentia sicut fons et radix septem status sequentes continens triformiter,
scilicet causaliter, exemplariter et etiam collective>

<1.1-3> ¹ Quantum autem ^(a) ad sextum, quare scilicet in qualibet quinque visionum priorum ^(b) premittitur quiddam ^(c) quod se habet ad sequentia sicut fons et radix septem status sequentes continens triformiter, scilicet causaliter ^(d), exemplariter et etiam ^(e) collective, et quare non fit hoc in sexta et in septima.
² Dicendum [f. 8^va] quod cum in visionibus huius libri agatur de primordiali ac ^(f) medio et finali statu ecclesie, Christus autem, prout in principio et fine huius libri dicitur esse alpha et o, id est principium et finis, per <que> ^(g) tamquam per extrema subintelligitur quod etiam ipse est ^(h) medium et mediator, satis decuit quod in hiis visionibus premitteretur Christus tamquam radicale et fontale principium totius ecclesie et omnium statuum eius, ac deinde quod in medio processu statuum refulgeret eius mediatio, et in fine quod ipse est omnium consumator et finis. ³ Et ideo sic visiones ut plurimum ordinantur quod prima pars earum est tamquam fons et radix, secunda vero est quasi stipes quinque nodorum seu quasi conductus ex fonte deductus habens quinque respiracula, tertia vero est quasi ramorum diffusio cum floribus et fructibus suis seu quasi emissio aque ex conductu in magnam piscinam seu lacum ex quo tota Dei civitas potatur et irrigatur ^[1]. ⁴ Quinque enim status ecclesie describuntur hic quasi per modum stricti stipitis vel conductus. ⁵ Sextus vero status describitur quasi per modum late et multe expansionis ramorum fructuosorum reiectis virgultis et ramis inutilibus, seu per modum magne et aperte effusionis aque in piscinam vel lacum. ⁶ Septimus vero [f. 8^vb] status describitur quasi quieta fruitio per esum fructuum et poculum aquarum. ⁷ Sicque cum septenario statuum refulget hic admirabiliter misterium Trinitatis, quamvis et aliter hic non minus gloriose refulgeat, prout in septimo notabili tangetur ^[2].

(a) autem] om. T   (b) priorum] om. T   (c) quiddam] quoddam T   (d)  causaliter] et add. B   (e) etiam] om. T   (f) ac] et T   (g)  que] quem P   (h) est] om. B

2. Ap 1, 8; 21, 6; 22, 13

[1] Olivi, Quaestiones de incarnatione et redemptione, pp. 51-52 (q. I: [De possibilitate incarnationis]): « Haec est etiam media persona in Trinitate; et ideo congruentius assumpsit officium mediatoris inter nos et Deum, et inter Iudeos et gentes, et inter Vetus Testamentum et Novum. Decens etiam fuit quod sic Deus humanaretur, quod in prima persona, quasi in fonte, refulgeret auctoritas et puritas maiestatis; et quod media, quasi rivus, poneretur quasi in cornu vel canali humanitatis; et ne videretur per hoc deitas in ipso minuta, emitteret ex se in corda hominum Deum purum et Spiritum Sanctum, quasi aquam piscinae vel stagni, procedentem a rivo infistulato et a fonte puro ».
[2] Cfr. Prologus, Notabile VII, ratio I.

28 

¹ Quia vero Christus est causa efficiens et exemplaris et etiam contentiva omnium statuum ecclesie, idcirco radix visionum proponitur sub hoc trino respectu, prout infra suis locis specialibus ^(a) exponetur. Nunc tamen in generali breviter demonstretur. ^{[1] 2} Constat enim quod totum imperium potestatis ecclesiastice ^(I), ac sacerdotale sacrificium martirizationis sue ^(II), et sapientiale magisterium sue doctrine ^(III), ac altivolum supercilium vite anachoritice ^(IV), et condescensivum contubernium vite domestice seu cenobitice ^(V), et nuptiale connubium seu familiare vinculum singularis amicitie ^(VI), ac beatificum convivium divine glorie ^(VII), sunt in Christo exemplariter et etiam ^(b) contentive et effective ^(c). ³ Contentive quidem, tum quia ab eterno est presens omnibus futuris, tum quia virtus, per quam unumquodque in suo tempore efficit et conservat et continet, est sibi essentialis et eternaliter presens.

(a) specialibus] specialius B   T   (b) etiam] eternaliter B   (c) exemplariter et etiam contentive et effective] effective et exemplariter et etiam contentive T

[1] Cfr. <LSA radicalia seu fontalia>

29 

¹ Ex hiis autem sumitur triplex ratio quare in hiis visionibus sepe describuntur septem successivi status ecclesie, vel septem capita ipsorum, ac si quando a Iohanne visi sunt omnes simul essent presentes. [f. 9^ra]
<1.4>  ² Est tamen preter hoc quarta ratio, quia in visione seu imagine Iohannis hec videntis et angeli hec sibi demonstrantis presentabantur omnia simul, quamvis non sic esset in re ex parte rerum visarum. ³ Et est hec una de rationibus quare prophete sepe loquuntur de futuris quasi de presentibus vel preteritis.

30 

<2. Quare non fit hoc in sexta et in septima>

¹ Ulterius dicendum quod triplici ex causa non ponitur talis radix in sexta et septima visione, quamvis in utraque ponatur radix collectiva, id est quedam summaria comprehensio explicationis sequentis, sicut suis locis inferius exponetur.
<2.1> ² Prima autem ratio est quia ex quinque visionibus precedentibus satis erat ostensum quod Christus erat radix omnium sequentium, vultque scriptura nos esse in ipsa ingeniosos ut ex uno similium seu ex pluribus similibus sciamus per simile consimilia subintelligere, quamvis non exprimantur, et ex uno antecedentium vel ex ^(a) pluribus  arguere et inferre consequentia.
<2.2> ³ Secunda est quia de universali et eterna dampnatione reproborum, quam principaliter describit sexta visio, et de eterna et universali glorificatione sanctorum et renovatione totius orbis, non oportuit declarari quin esset a summo omnium iudice Christo, et maxime quia hoc in eisdem visionibus sepe interseritur et in precedentibus visionibus erat habunde monstratum.
<2.3> ⁴ Tertia ratio magis litteralis est ^(b) quia, ut quidam finis sollempnis et quoddam sollempne initium novi seculi monstretur esse in sexto statu et plenius in septimo, idcirco sexta et septima visio [f. 9^rb] non agunt ^(c) de quinque temporibus prioribus nisi solum commemorative et ad distinctionem sexti et septimi status plenius declarandam. ⁵ Et si septima inchoetur ^(d) a XXI° capitulo vel circa finem XX^{i [1]}, tunc ipsa, pretermissis initiis et mediis ecclesie, agit de solo finali et septimo eius statu.

(a) ex] om. T   (b) magis litteralis est]  magis est litteralis T   (c) agunt] agit B   (d) inchoetur] inchoatur B

[1] Ap 20, 11, « ubi agitur de extremo et generali iudicio » (cfr. Prologus, Notabile V).

SEPTIMUM NOTABILE

31

<(f. 2ra-b) Septimum est quare sextus status semper describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, sicut status Christi evacuavit Vetus Testamentum et vetustatem humani generis, unde et quasi circulariter sic iungitur primo tempori Christi ac si tota ecclesia sit una spera et ac si in sexto eius statu secundo incipiat status Christi habens sua septem tempora sicut habet totus decursus ecclesie, sic tamen quod septimus status sexti sit idem cum septimo statu totius ecclesie. Et iterum quare sexta et septima visio principaliter describunt solum finalem statum ecclesie, coannexe vero et quasi non ex principali intento describunt tempora priorum quinque statuum.>

¹ Quantum autem ad septimum, quare scilicet sextus status semper ^(a) describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam ^(b) initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, exposui aliquas rationes in quinta parte responsionis prime questionis de evangelica paupertate ^[1] et in ^(c) lectura super Isaiam ^[2] et in pluribus aliis locis. ² Nunc autem ad presens sufficiat tres rationes breviter tangere.

(a) semper] om. T   (b) tamquam] in add. P    (c) in] om. T

[1] Cfr. Quaestio de altissima paupertate, ed. J. Schlageter, Das Heil der Armen und das Verderben der Reichen. Petrus Johannis Olivi OFM. Die Frage nach der höchsten Armut, Werl/Westfalen 1989 (Franziskanische Forschungen, 34), pp. 148-161 (« Quinto potest ostendi paupertatis huius altitudo ex parte suae renovationis et sui renovatoris »).
[2] Cfr.  Olivi, Postilla in Isaiam, Introductio, pp. 166-169.

32

<1. Prima ratio: ex sollempnizatione trium personarum Dei
et trium finalium perfectionum seu proprietatum Christi>

¹ Prima est ex sollempnizatione trium personarum Dei et trium finalium perfectionum seu proprietatum Christi.
<1.1> ² Quarum prima est eius singularis persona in divina et humana natura consistens, ex quo sibi soli competit proprietas redemptoris, et secundum hoc fuit finis veteris legis secundum Apostolum ad Romanos X°.
<1.2> ³ Secunda est eius singularis et exemplaris vita ^[1], quam apostolis imposuit et in se ipso exemplavit et in libris evangelicis ^(a) sollempniter scribi fecit. ⁴ Huius autem vite perfecta imitatio et participatio est et debet esse finis totius nostre actionis et vite ^[2].
<1.3> ⁵ Tertia est Christi secundum deitatem ^(b) et humanitatem eterna gloria, et in hac est finis [f. 9^va] et finale obiectum beatitudinis nostre. ⁶ Sicut ergo ad sollempnizationem persone Christi redemptoris decuit vetera expelli et totum orbem gentium per eius fidem et gratiam renovari, et hoc sub aliquo sollempni tempore et per opera sollempnia, sic ad celebriorem sollempnizationem sue vite decuit aliquod sequens tempus statui in quo, mutatis veteribus, iterum renovaretur orbis per lucem et gratiam vite eius, sicque tertio, reiecta tota vetustate huius seculi, renovaretur et consumaretur seculum per gloriam et in gloria Christi. ⁷ Unde et ^(c) in preassumpto verbo Isaie signanter ^(d) dicitur quod sol septempliciter lucebit in die qua alligaverit Dominus ^(e) et sanaverit vulnus populi sui. ^{[3] 8} In trino enim die trini finis prefati alligandum et sanandum erat vulnus culpe et ^(f) mortis. ⁹ Sic enim inchoatur in prima die quod proficit in secunda et consumatur in tertia, et ideo sicut in primo Christi adventu sol refulsit septempliciter plusquam ante, sic erit et ^(g) in sexto tempore ecclesie et plenius in septimo.
¹⁰ Ex hoc autem consurgit sollempnissima et preclarissima representatio summe trinitatis et unitatis Dei. Nam, secundum hoc, tempus patrum Christi expresse representat Deum patrem ut fecundum et totaliter ordinatum ad Filium generandum. ¹¹ Sic enim tota lex et prophetia et totus prior Dei populus fuit a Deo virtualiter fecundatus et tota-[f. 9^vb]-liter ordinatus ad Christum prefigurandum et promittendum et parturiendum. ¹² Christus vero, ut Dei et hominis filius mundum redimens et renovans, est utique proprie ipse Dei filius, eiusque populus ab ipso propagatus et sibi incorporatus fuit expresse ^(h) imago ipsius. ¹³ Sancta vero et singularis participatio et sollempnizatio sue sanctissime vite et caritatis in scripturis ubique appropri<atur> ⁽ⁱ⁾ Spiritui Sancto a Patre et Filio procedenti et utrumque clarificanti ^(j), et ideo ^(k) congrue representatur per subsequens tempus renovationis orbis per vitam Christi. ¹⁴ In quo prior ^(l) populus Iudeorum, qui fuerat Patris imago, et populus gentium, qui postquam Christum suscepit iam fere totus a Christi integra fide defecit et sub Antichristo plenius deficiet, restituentur et reunientur ^(m) sub vitali et vivifico calore et lumine vite Christi per unicum et unitivum Spiritum eius et sui Patris. ¹⁵ Status vero eterne glorie, tribus temporibus predictis succedens, assimilatur unitati essentie trium personarum, quia ibi er<it> ⁽ⁿ⁾ Deus omnia in omnibus et omnia unum in ipso ^[4].

(a) libris evangelicis] evangelicis libris T   (b) deitatem] divinitatem B   T    (c)  et] om. B   T   (d) signanter] designanter T   (e) Dominus] om. B   (f) et] om. B   (g) et] om. T   (h) expresse] expressa B   (i) appropriantur P   (j) clarificanti] clarissime T   (k) ideo] om. T   (l) prior] primo B   (m) reunientur] reviviscentur B   (n) erat P   T 

2. Rm 10, 4   7. 9. Is 30, 26   15. cfr. 1 Cor  9, 22; 12, 6; 15, 28

[1] Cfr. P. I. Olivi, Expositio super Regulam Fratrum Minorum, cap. I, p. 117: « Circa definitionem vero nota primo quam perfecte et proprie nomen sui definiti praemittitur dicendo: Regula et vita fratrum minorum, vocans eam non solum regulam sed et vitam, ut sit sensus quod est regula, id est, recta lex et forma vivendi et regula vivifica ad Christi vitam inducens; et iterum quod potius consistit in actu et opere vitae quam in charta vel littera aut in intellectu vel lingua ».
[2] Cfr. Quaestio de altissima paupertate, pp. 150-151: « Non igitur debet quis mirari, si sextum et septimum tempus ecclesiae finis sunt quinque temporum eius priorum et si praevalent eis in bonitate, licet illa in coefficiendo ista praevaleant. Non autem sextum tempus cum septimo possent esse finis priorum, nisi in eis vita Christi singulariter appareret et nisi per spiritum Christi singularis requies amoris Christi et contemplationis eius tunc temporis mundo daretur. Sicut enim persona Christi finis est Veteris Testamenti et omnium personarum, sic vita Christi finis est Novi Testamenti et omnium, ut ita dicam, vitarum. Totum enim Novum Testamentum et omnes sancti qui fuerunt in eo, hanc pro viribus intenderunt et conati sunt introducere in populo Dei et etiam in se ipsis. Et Christi redemptio etiam ad hoc fuit; nihil enim redimi nobis proficeret, si Christi vitam aliqualiter non participaremus. Christi enim vita multis modis participari potest, et unus modus simpliciter altero melior, et tamen multi esse possunt et potuerunt non simpliciter meliores qui in aliquibus praecellerent simpliciter meliorem et qui ad eum introducendum quodammodo praevii et necessarii essent. Radicatio enim fidei et ardor martyrii ^(II), elucidatio scripturarum sanctarum cum destructione errorum et haeresum eis contrariarum ^(III), et asperitas poenitentialium solitudinum seu desertorum ^(IV), et unitas seu misericors communitas conventualium religiosorum ^(V): haec quidem quinque opera praevia erant et necessaria ad vitam Christi introducendam, et unumquodque habet aliquas proprietates nobiles, in quibus non solum se invicem praecellunt, sed etiam eum qui simpliciter est melior ».
[3] Cfr. incipit.
[4] « Ex hoc autem non intendimus personas diuinas separare, nec ipsarum cultum, sed proprietatem et appropriationem temporum distinguere »: così precisa Ubertino da Casale nel trascrivere il passo nel primo capitolo del V libro dell’Arbor vitae crucifixae Iesu (Venetiis 1485, rist. anast. a cura di C. T. Davis, Torino 1961, p. 414a).

33

<2. Secunda ratio: ex parte diversarum perfectionum seu diversorum graduum
            eiusdem perfectionis in Christi ecclesia distincte et ordinate introducendorum>

¹ Secunda ratio est ex parte diversarum perfectionum seu diversorum graduum eiusdem perfectionis in Christi ecclesia distincte et ordinate introducendorum. ² Sicut enim multi sunt gradus perfectionum inter infimum et supremum, sic decuit quod ecclesia ab infimo ad supremum ascenderet [f. 10^ra] per gradus intermedios tamquam per preambulas dispositiones precurrentes ultimam formam. ³ Et ideo ut finis ecclesie concordaret fini sinagoge seu prioris seculi, in cuius sexta etate Christus tamquam finis prioris seculi venit, elegit Deus sextum tempus ecclesie ad suam ^(a) formam et vitam in ipso ^(b) perfectius exprimendam.

(a) suam] om. T   (b) ipso] Christo T

34

<Triplex responsio ad obiectionem>

¹ Si autem contra hanc rationem obicias quod perfectio quinti status non est superior perfectionibus quattuor priorum statuum neque ^(a) altius et propinquius ascendens ad finalem et supremam perfectionem, immo secundum supradicta videtur ^(b) esse inferior et distantior, triplex est ad hoc responsio.
<2.R.1> ² Prima est quia licet condescensio quinti status in infirmis, pro quibus fit, sit imperfectior, in sanctis tamen, arduas perfectiones priorum statuum in habitu mentis tenentibus et ex sola caritate et infirmorum utilitate condescendentibus, est ^(c) ipsa condescensio ad perfectionis augmentum, prout patet in Christo infirmis ^(d) condescendente. ³ Unde et Ade subtracta est fortis costa ad formationem Eve, et replevit Deus carnem pro ea, id est pietatem condescensionis pro robore solitarie austeritatis.
<2.R.2> ⁴ Secunda est quia primi status remanserunt in merito et in fama et in scripto et in celesti sanctorum premio; quintus ergo status, ut primis sic remanentibus additus, maiorem [f. 10^rb] perfectionem includit quam soli primi absque ipso.
<2.R.3> ⁵ Tertia est quia non solum priores perfectiones disponunt ad ultimam et supremam, immo etiam ipsarum remissiones et casus enormes ac iudicia terribilia pro istis inflicta, licet hec non ita disponant per se sicut prima, sed per accidens. ⁶ Ex hoc enim commendabilior apparet gratia donationis ultimi finis, et exemplo preteritorum ^(e) casuum et iudiciorum timoratius et humilius et celerius et ferventius ac prudentius et firmius assumitur et servatur altitudo status supremi. ⁷ Ea etiam ratione qua opposita iuxta se <posita> ^(f) magis elucescunt mutuusque eorum conflictus promovet et exercet electos, confert contrapositio prioris remissionis et casus clarificationi status supremi, et ideo status sequens communiter non introducitur vel non plene clarificatur nisi in defectu prioris.

(a) neque] nec T   (b) videtur] videretur T   (c) est] et T   (d) infirmis] in praem. P   (e) preteritorum] predictorum B   (f) posita] opposita P 

3. Gn 2, 21

35

<Figurale exemplum>

¹ Huius autem figurale exemplum precessit in Veteri Testamento ^[1]. ² Nam Eleazarus primogenitus Aaron factus est post ipsum pontifex summus ^{(a) [2]}, ac deinde Finees filio eius statuit Deus pactum sacerdotii eterni propter zelum Dei quem habuit contra Madianitas ^[3]. ³ Et tamen circa tempus Helii erant summi pontifices non de ^(b) stirpe Eleazari, sed de stirpe Itamar fratris sui ^[4]; sub David autem prelata est [f. 10^va] usque ad duplum stirps Eleazari. ⁴ Nam ex tunc habuit sedecim pontifices et sedecim sortes, quarum Sadoc fuit princeps ^{(c) [5]}. ⁵ Stirps vero Itamar non habuit nisi octo, quarum Abiatar princeps fuit, quem Salamon de pontificatu reiecit et Sadoc omnibus prefecit ^[6]. ⁶ Deus autem Ezechielis XLIIII° promittit quod in templo futuro, de quo ibi agitur, soli filii Sadoc erunt sacerdotes in Dei sanctuario ministrantes, reliquis vero sufficiat quod sint editui templi et ianitores portarum eius et ministri sacerdotum. ⁷ Constat autem quod hoc non fuit impletum usque ad tempus Christi. ⁸ Nam Zacharias, pater Iohannis ^(d), fuit pontifex de octava sorte stirpis Itamar ^[7]. ⁹ Consimiliter autem pontificatus Christi fuit primo stirpi vite evangelice et apostolice in Petro et apostolis datus, ac deinde utiliter et rationabiliter fuit ad statum habentem temporalia commutatus ^[8], saltem a tempore Constantini usque ad finem quinti status. ¹⁰ Pro quanto autem multi sanctorum pontificum fuerunt regulares et in suis scriptis et in habitu sui cordis preferentes paupertatem Christi et apostolorum omnibus temporalibus ecclesie datis, pro tanto quasi usque ad duplum preeminuit primus ordo sacerdotii apostolici. ¹¹ Congruum est ergo ^(e) quod in fine omnino redeat et assur-[f. 10^vb]-gat ad ordinem primum, ad quem spectat iure primogeniture et perfectionis maioris et Christo conformioris ^[9]. ¹² Ad istum autem reditum valde, quamvis per accidens, cooperabitur non solum multiplex imperfectio in possessione et dispensatione temporalium ecclesie in pluribus comprobata, sed etiam multiplex enormitas superbie et luxurie et symoniarum et causidicationum et litigiorum et fraudum et rapinarum ex ipsis occasionaliter accepta, ex quibus circa finem quinti temporis a planta pedis usque ad verticem est fere tota ecclesia infecta et confusa et quasi nova Babilon effecta ^[10].

(a) pontifex summus] summus pontifex B   T   (b) de] om. T   (c) fuit princeps] princeps fuit B   T   (d) Iohannis] Babtiste add. T   (e) est ergo] ergo est B

6. Ez 44, 11.15-16

[1] Cfr. Petri Iohannis Olivi Quodlibeta quinque … curavit S. Defraia, Ad Claras Aquas, Grottaferrata 2002 (Collectio Oliviana, VII), quodlibet II, quaestio 3 (An circa tempus Heli fuerit pontificium a Deo et convenienter translatum a stirpe Phinees, filii Eleazari, ad stirpem Ithamar de qua fuit Heli), pp. 98-99: « Tertia (causa) est ad presignandum translationes rationabiliter factas et fiendas in ecclesia Christi. Nam primo habuit pontifices professores euangelice paupertatis, scilicet apostolos quibus tam ratione primogeniture quam ratione zeli quo errorem synagoge estimantes ecclesiam fundauerunt. Deinde magis ac magis translatum est usque ad seculares, maximis diuitiis et delitiis abundantes, puta a tempore Siluestri, sed specialiter a tempore Karoli Magni, potissime autem a trecentis annis et citra. Hoc ergo significat translatio de domo Phinees ad domum Ithamar et Heli. Et sicut a tempore Samuelis cepit domus Heli cadere, et tempore Salomonis ab Ithamar de stirpe eius reiecto a sacerdotio, reductum est ad Sadoch de domo Phinees, sic ab aduentu Francisci incipit casus temporalium et sub pleniori apertione VII signaculi Babylone in profundum maris submersa, redit sacerdotium ad primum statum. Quarta autem ratio forte fuit quia forsitan tempore quo translatum fuit ad domum Ithamar non fuit aliquis de domo Phinees seu Eleazari ad hoc idoneus, aut non sic sicut de domo Ithamar. Iuxta quod nec in ecclesia de gentibus fuit a tempore Constantini usque nunc tanta idoneitas ad sacerdotium apostolice paupertatis, sicut fuit cum diuitiis ecclesiasticis ecclesie per catholicos principes et alios ministratis ».
[2] Cfr. Nm 3, 32. [3] Cfr. Nm 25, 10-13. [4] Cfr. 1 Rg 2, 28.30. [5] Cfr. 2 Rg  8, 17; 1 Par 24, 6.
[6] Cfr. 3 Rg 2, 35; 1 Par 29, 22. « Nota quod per hoc videretur quod ad regem sicut ad legislatorem secularem pertinere posset translatio summi sacerdotii »: tale riflessione è in margine al ms. Borghesiano 38 della Biblioteca Apostolica Vaticana (f. 9v), redatta da un glossatore, « attivo tra il 7 maggio 1342 e il 6 dicembre 1352 (sono gli anni della polemica antiavignonese di alcune Sine nomine e dei tre noti sonetti del Canzoniere del Petrarca) », che non riconosce in Olivi l’autore del testo: cfr. P. Vian, I codici vaticani della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, I, Città del Vaticano 1987 (Studi e Testi, 329), pp. 229-257: p. 241. Dalla citazione veterotestamentaria il glossatore trae una conclusione aberrante che nulla ha a che vedere con il discorso del Francescano, il quale non tocca il rapporto fra autorità papale e imperiale; è peraltro segno di come potesse essere utilizzata in un momento in cui il problema era sensibile (al 1347 risale il De imperatorum et pontificum potestate di Ockham).
[7] Cfr. 1 Par 24, 10 (« octava Abia »); Lc 1, 5 (« de vice Abia »).
[8] pontificatus Christi – commutatus] Si tratta del I dei quattro articoli estratti direttamente da Giovanni XXII, con una bolla del 27 settembre 1322, e riservati al suo giudizio, oltre a quelli già estratti dai censori nel 1318-1319: « Utrum catholice possit dici quod pontificatus Christi fuerit primo stirp[i] vite evangelice et apostolice in Petro et aliis apostolis datus ac deinde ad statum habentem temporalia utiliter ac rationabiliter commutatus ? »: cfr. J. Koch, Der Prozess gegen die Postille Olivis zur Apokalypse, in Kleine Schriften. Zweiter Band, Roma, Edizioni di Storia e Letteratura, 1973 (Storia e Letteratura. Raccolta di studi e testi, 128; il saggio fu pubblicato in “Recherches de théologie ancienne et médiévale”, 5 [1933], pp. 302-315), p. 268; E. Pásztor, Le polemiche sulla « Lectura super Apocalipsim » di Pietro di Giovanni Olivi fino alla sua condanna, in “Bullettino dell’Istituto Storico Italiano per il Medio Evo e Archivio Muratoriano”, 70 (1958), pp. 365-424: 392-393; D. Burr, Olivi’s Peaceable Kingdom. A Reading of the Apocalypse Commentary, University of Pennsylvania Press 1993 (Middle Ages Series), pp. 221-239. Nel margine esterno del f. 10v, all’altezza delle rr. 18-23, la nota primus articulus, unitamente a un tratto verticale che si diparte dalla parola usque (all’altezza della r. 18) e termina con la parola huc (all’altezza della r. 23): l’huc è proprio all’altezza di commutatus, l’usque all’altezza di consimilter. Il Vian (Appunti sulla tradizione manoscritta della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, p. 399) ha avanzato l’ipotesi (in base agli studi di Angelo Mercati e di Anneliese Maier sulla grafia del pontefice) che le indicazioni nel manoscritto, relative ai quattro passi, siano dello stesso Giovanni XXII, « che nel manoscritto parigino avrebbe letto la LSA traendone alcuni brani che poi avrebbe sottoposto ai teologi della seconda consultazione ». Cfr. Forni-Vian, Un codice curiale, II, pp. 616-636: p. 629; P. Nold, New Annotations of Pope John XXII and the Process against Peter of John Olivi’s Lectura super Apocalipsim, in “Oliviana”, 4 (2012), URL: http://oliviana.revues.org/.
[9] L’idea di un ritorno del monachesimo al primo ordine, proprio della primitiva e apostolica Chiesa, è presente a Gioacchino da Fiore, figurato dalle vicissitudini di Giacobbe, esiliato dalla casa paterna e per lungo tempo a servizio di Labano, di lì infine ritornato in patria, come l’ordine monastico fu prima fiorente fra i Greci, poi riparò in Occidente ed è tempo che ritorni ai luoghi di origine. Così la parola di Dio passò dagli Ebrei, in Oriente, ai Greci e all’Occidente, e ora deve ritornare al popolo originario (Concordia, V 2, c. 7; Patschovsky 3, pp. 650-673; cfr. G. L. Potestà, Il tempo dell’Apocalisse. Vita di Gioacchino da Fiore, Bari 2004, pp. 261-264). La visione storico-provvidenziale dell’abate florense si fonda su un concetto di ciclicità – la rotazione delle colture -, che può essere accostato alla « commutatio » oliviana, la prima espressione del mondo feudale, la seconda di quello mercantile: « (pp. 667, r. 17-668, r. 1) Sed quare hoc magis modo quam in temporibus retroactis? Quia, cum intraverit, ut ait Apostolus, plenitudo gentium, tunc omnis Israel salvus fiet (cfr. Rm 11, 25-26). Ut autem eo tempore, quo ceperunt intrare gentes, cecitas ex parte contingit in Israel, et delictum incredulitatis eorum factum est quodammodo salus gentium (cfr. Rm 11, 12), ita cecitas, que contingit nunc ex parte in populo gentili, illius hactenus ceci populi preostendit salutem. Quid enim? Nunquid non et agricola alternat agros, cum fessa ex diutino labore terra pro tritico ferre incipit tribulos et spinas? ». Per Gioacchino (cfr. p. 672, rr. 8-14), come per Olivi (che sostituisce all’ordine monastico di Gioacchino l’« ordo evangelicus et contemplativus »), il ritorno, segnato dalla congiunzione dei due popoli, il gentile e il giudaico, avverrà per opera degli uomini spirituali: « Sane Iacob completo itinere venit ad patrem suum (cfr. Gn 35, 27), quia completo itinere sexti temporis sexte huius etatis, in quo et sextum signaculum aperitur, coniungetur gentilis populus cum hebreo, et fiet unum ovile et unus pastor (cfr. Jo 10, 16). Que videlicet coniunctio recte viris spiritualibus attribuenda est, quia per illorum predicationem Iudeos hactenus incredulos oportet accipere verbum vite (cfr. Jo 6, 69; 1 Jo 1, 1) ». Del ritorno di Israele si tratta nella prima « ratio » del VII Notabile. Tutta di Olivi è invece l’applicazione, nel VII Notabile, del percorso ciclico al pontificato e alla povertà della Chiesa, nonché l’affermazione di una razionalità nelle ricchezze da questa acquisite dopo Costantino, poi però degenerata nell’enorme rilassatezza che coopera al ritorno « ad ordinem primum », mentre per Gioacchino il ritorno di Giacobbe è determinato dall’invidia dei figli di Labano, cioè del clero secolare per la crescita delle rendite monastiche.
[10] Huius autem figurale exemplum – et quasi nova Babilon effecta] il passo sulla « commutatio pontificatus », presente nei codici più antichi, è stato volontariamente omesso in quattro manoscritti di area italiana, provenienti da ambienti francescani e collocabili fra la seconda metà del Trecento e la seconda metà del Quattrocento: cfr. A. Forni – P. Vian, Ubertino da Casale, Tedaldo della Casa e Ambrogio Massari da Cori. A proposito di un brano omesso e tagliato nel Prologo della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, in La lettera e lo spirito. Studi di cultura e vita religiosa (secc. XII-XIV) per Edith Pásztor, a cura di M. Bartoli, L. Pellegrini, D. Solvi, Milano 2016, pp. 129-155; La memoria di Pietro di Giovanni Olivi a Santa Croce di Firenze fra Trecento e Quattrocento. I rapporti fra i manoscritti Cesenate e Angelicano della Lectura super Apocalipsim, in « Sapiens, ut loquatur, multa prius considerat ». Studi di storia medievale offerti a Lorenzo Paolini, a cura di C. Bruschi e R. Parmeggiani, Spoleto 2019 (Fondazione Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo), pp. 303-318.

36

<3. Tertia ratio: ex respectu duplicis populi, scilicet gentilis et iudaici, per Christum convertendi>

¹ Tertia ratio est ex respectu duplicis populi, scilicet gentilis et iudaici, per Christum convertendi. ² Licet enim iudaicus esset primo ^(a) ad Christum sollempniter deducendus et per ipsum magnificandus, nisi sibi et sue gratie tam enormiter rebellasset et nisi per peccata previa se indignum reddidisset, et nisi incomprehensibilis et rectissimus ordo divine predestinationis aliter ordinasset, nichilominus non erat sic finaliter excludendus quin circa finem seculi aliquod sollempne tempus sue universali conversioni ^(b) et magnificationi esset reservandum.

(a) primo] om. T   (b) conversioni] conversationi T

37

<Duplex argumentum ad conclusionem>

¹ Ex hoc igitur duplex sumitur argumentum ad nostram conclusionem.
<1> ² Primum est quia, si in conversione gentilis populi fuit sollempnis renovatio totius orbis habens sua sollempnia tempora [f. 11^ra] et opera, non minus decet quod in universali conversione Israel renovetur iterum sollempniter totus orbis. ³ Immo quanto Christus et eius mater fuit isti populo secundum carnem propinquior, et quanto salus huius populi fuit a Deo per prophetas expressius promissa patribus sub firmissimis pactis, tanto plus oportet ipsum a Christo et in Christo sollempnius magnificari ^[1]. ⁴ Unde ^(a) non immerito sibi reservatus est seculi et ecclesie finis, ut sic sit in ipso principium et finis ecclesie Christi, et in gentili populo ratio subadiuncti seu interserti medii statuatur.
< 2> ⁵ Secundum argumentum est quia populus gentilis sic fuit per idolatriam cecatus ^(b) et moribus rudis et ^(c) incompositus quod mox cum ad Christi fidem intravit non fuit sufficienter aptus et dispositus ad perfectam intelligentiam fidei et ad perfectam imitationem ^(d) vite Christi, et ideo per diversa curricula temporum ^(e) debuit magis ac magis illuminari ad intelligentiam fidei, et per diversa exemplaria statuum et sanctorum ducum debuit successive sublevari ad perfectam vitam Christi.
⁶ Rursus sicut omnis dies habet mane, meridiem et vesperam, sic et omnis status populi ^(f) Dei in hac vita. ⁷ Nam in eterna erit semper meridies absque nocte. ⁸ Ergo tempus plenitudinis gentium sub Christo debuit ^(g) ante conversionem alterius populi, scilicet iudaici, habere mane et meridi-[f. 11^rb]-em et vesperam. ⁹ Et sic quasi iam ^(h) vidimus ⁽ⁱ⁾ esse completum ^(j) et a Iohanne in hoc libro descriptum.
<I-II> ¹⁰ Nam eius mane commixtum tenebris idolatrie fuit ab initio conversionis gentium usque ad Constantinum.
<III–IV> ¹¹ Eius vero meridies fuit in preclara doctrina et contemplatione et vita doctorum et anachoritarum.
<V> ¹² Eius vero vespera circa finem quinti temporis nimis apparet.
<VI> ¹³ Et cum Babilon meretrix et bestia portans eam erit in suo summo, tunc erit nox eius tenebrosissima, de qua in Psalmo dictum est: Posuisti tenebras et facta est nox, in ipsa pertransibunt omnes bestie silve. ¹⁴ Ipse sunt et bestie sexto die formate, post quas et ^(k) formatus est homo ad imaginem Dei, quia post has convertetur Israel cum reliquiis gentium et apparebit christiformis vita et imago Christi ^[2].
¹⁵ Ex predictis autem patet quare sexta et septima visio describunt principaliter solum finalem statum ecclesie. ¹⁶ Fit enim hoc ad plenius designandum quod in sexto et septimo statu est sollempnis finis priorum temporum ^(l) et quoddam novum et sollempne seculum ^[3].

(a) unde] et add. B   T   (b) cecatus] excecatus B   (c) et] om. B   T   (d) et ad perfectam imitationem] om. T   (e) temporum] sanctorum T   (f) et omnis status populi] omnis populus T   (g) debuit] om. T   (h) quasi iam] iam quasi B   (i) vidimus] videmus omnes alii mss.   (j) completum] impletum omnes alii mss.   (k) et] om. B   T   (l) priorum temporum] temporum priorum T

13. Ps 103, 20

[1] Cfr. l’excursus di Olivi sulle parole pronunciate dalla Vergine nella Lectura super Iohannem, premesse ai versetti 2, 13-25, in F. Iozzelli, Le sette parole di Maria nell’esegesi di Pietro di Giovanni Olivi, in L’épaisseur du temps. Mélanges offerts à Jacques Dalarun, réunis par S. L. Field, M. Guida, et D. Poirel, Turnhout, Brepols, 2021, pp. 279-292: p. 290, ll. 79-80, p. 291, ll. 115-130: « Secundo, exprimit conceptionis beneficium sibi ex summa Dei gratia factum, et hoc sub respectu septemplici. […] Septimus respectus est per respectum ad ysraëliticum populum et ad patres eorum e quibus processit Virgo et Christus, iuxta quod Deus promiserat patriarchis, et pro hoc dicit: Suscepit Ysraël puerum, id est seruum, suum, quem quidem tum specialissime suscepit, quando ex eius genere et inter ipsos carnem sibi assumpsit, et cum eis tanquam frater cum fratribus habitauit; fecit quidem hoc sicut loquutus est etc. [cfr. Luc. 1, 54-55]. Et nota quod congrue in hoc septimo respectu finiuit, tum ut in fide et ueritate diuine promissionis ad patres terminaret, quasi in diuinii ac prophetici testimonii luce; tum ut finem gratie Christi, in illo populo in fine temporum consummandam, quasi sub septimo angelo tuba canente doceret [cfr. Apoc. 11, 15], aut quasi sub septimi signaculi apertione [cfr. Apoc. 8, 1]; tum ut a modicitate proprie humilitatis inchoans, finiret in precellentia sui generis singulari, in Christi ex ea carne accepta et data. Ecce corticem huius canticis et seriem eius qualitercumque tangendo, refulget hic ordo admirabilis psalmodie et suauissime melodie; quanto magis, si penetrando Virginis matris uiscerales et medullares affectus et cantus et saltus, perscrutaremus huius cantici uenas, appareret superinfeffabile et supersuaue quicquid est in cantico isto! ».
[2] Cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 14;  Patschovsky 3, pp. 566, r. 13-567, r.6, 1-10: « […] sic et bestie iste ex sua quidem voluntate parate sunt nocere fidelibus, sed tamen non licet eis, nisi cum iusto Dei iudicio certis temporibus permittuntur. Scriptum quippe est: Posuisti tenebras, et facta est nox; in ipsa pertransibunt omnes bestie silve (Ps 103, 20). Quamvis autem universa etas ista, que vocatur sexta, sub qua continentur septem tempora ista de quibus agimus, non caruerit persecutione huiuscemodi bestiarum, exigente hoc generali intellectu, de quo nos oportet agere in sequenti, specialiter tamen insultus istarum bestiarum et reptilium – secundum quod ostenditur in Daniele et Apocalypsi – proprie respicit sextum tempus sexte huius etatis, nimirum quia et generalia generale, et specialia exigunt speciale ».
[3] Et cum Babilon meretrix – quoddam novum et sollempne seculum] Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 A, IV.

OCTAVUM NOTABILE

38

¹ Quantum autem ^(a) ad octavum, unde scilicet possit probari ^(b) et probative trahi litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum cum sub verbis obscuris et figuralibus tradantur, unde enim ^(c) probabitur quid ad litteram significet prima tuba et secunda vel prima et secunda phiala et sic de aliis ^(d), aut quare secunda tuba vel tertia plus ^(e) referatur ad hoc vel illud tempus [f. 11^va] quam ad aliud, et sic de aliis; unde etiam probabitur ^(f) quod septem visiones huius libri referantur ad eosdem septem status ecclesie (nam et ^(g) quibusdam ^[1] visum est quod totum litterale significatum prime precedat totum litterale significatum secunde et sic deinceps usque ad septimam); item cum ibi satis plusquam septies replicetur et vidi, unde probatur quod ibi sint ^(h) tantum septem visiones principales.

(a) autem] om. T   (b) possit probari] probari possit T   (c) enim] etiam B   (d) et sic de aliis] om. T   (e) plus] om. B   (f) probabitur] probatur T   (g) et] a B   T   (h) sint] sunt T

[1] Cfr. Alexander Minorita, Expositio in Apocalypsim, herausgegeben von A. Wachtel, Weimar 1955 (Monumenta Germaniae Historica. Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters, I); Burr, Olivi’s Peaceable Kingdom, p. 31: « The exegetical strategy so dramatically presented to Alexander sees the Apocalypse as a continuous reading of church history proceeding from the primitive church in chapter one to the eschaton in chapter twenty-two, a single voyage through church history rather than a series of voyages ».

39

<1. Unde possit probari et probative trahi litteralis
seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum>

¹ Dicendum quod litteralis seu principalis ^(a) intelligentia probatur et trahitur ex duobus vel tribus simul ^(b) comparatis.
<1.1> ² Trahitur enim primo ex duabus principalibus partibus visionum, scilicet ex radicali et ex finali, et ex ordine quinque membrorum priorum ad sextum et septimum tamquam ad finalem ^(c) suum et tamquam ad piscinam ad quam se effundunt.
<1.2> ³ Secundo trahitur ex doctrina Novi Testamenti in evangeliis et epistulis et in ^(d) libro Actuum tradita, sicut et litteralis intelligentia prophetarum Veteris Testamenti in parte trahitur ex libris legalibus et ystoricis veteris legis.
<1.3> ⁴ Tertio trahitur ex prophetiis finalium temporum  in Veteri Testamento conscriptis.

(a) litteralis seu principalis] principalis seu litteralis B   (b) simul] insimul B   (c) finalem] finem B   T   (d) in] om. B   T

40

<1.1. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum trahitur primo ex duabus principalibus partibus visionum, scilicet ex radicali et ex finali, et ex ordine quinque membrorum priorum ad sextum et septimum tamquam ad finalem suum et tamquam ad piscinam ad quam se effundunt.>

¹ Quod autem ex primo trahatur breviter sic declaro.
² Radix enim visionum istarum aperte demonstrat quod initium ipsarum est a Christo incarnato et passo et resuscitato.
³ Septimum vero et ultimum membrum ipsarum visionum ac septima et ultima visio libri aperte demonstrant quod finis ipsarum est simpliciter vi-[f. 11^vb]-ta eterna in fine seculi revelanda, secundum quid autem eius perfecta participatio in vita ista paulo ante finem seculi pregustanda ^(a).
⁴ Sextum vero membrum ipsarum visionum et sexta visio huius libri declarant ^(b) quod in sexto tempore ecclesie est revelanda singularis perfectio vite et sapientie Christi, et quod vetustas prioris temporis est sic universaliter repellenda ut videatur quoddam novum seculum seu nova ecclesia tunc formari veteribus iam reiectis, sicut in primo Christi adventu formata est nova ecclesia veteri sinagoga reiecta. ⁵ Et hinc est quod in hiis visionibus presentatur trinus Christi adventus, primus scilicet in carnem passibilem mundum redimens et ecclesiam fundans, secundus in spiritu<m> ^(c) evangelice vite reformans et perficiens ecclesiam primitus iam fundatam, tertius ad iudicium glorificans electos cunctaque consumans ^[1]. ⁶ Licet autem secundus adventus sit in toto decursu ecclesie et etiam in glorificatione sanctorum, nichilominus recte et congrue per quandam anthonomasiam appropriatur tempori sexto ^[2].
⁷ Rursus quinque membra sic distincte et interscalariter currunt inter radicem visionum et inter sextum membrum, quod ex hoc ipso aperte insinuatur per ipsa designari quinque sollempnia tempora ^(d) cum suis sollempnibus [f. 12^ra] statibus et operibus ordinate p<re>currentibus ^(e) ab initio ecclesie usque ad sextum tempus ipsius. ⁸ Que autem essent illa tempora vel opera, aut in quo puncto inchoarentur et finirentur, non potuit a nobis communiter sciri vel investigari nisi per realem et manifestum adventum ipsorum ac per preclaram ^(f) et sollempnem initiationem status sexti. ⁹ Et ideo sicut sollempnis initiatio Novi Testamenti facta in sexta mundi etate cum precursione quinque etatum elucidat intellectum prophetarum quoad primum Christi adventum et quoad tempora ipsum precurrentia, sic sollempnis initiatio sexti status ecclesie cum precursione quinque priorum elucidat intelligentiam huius libri et ceterorum prophetalium quoad trinum Christi adventum et quoad tempora precurrentia tam primum quam secundum adventum, propter quod in ipso sexto tempore erit sol sapientie christiane septempliciter lucens sicut lux septem dierum ^[3].

(a) pregustanda] pregustandam T   (b) declarant] declarat T   (c) spiritum] spiritu P   (d) sollempnia tempora] tempora sollempnia T   (e) p<re>currentibus] percurrentibus P   T   precurrentibus B   (f) preclaram] claram B   T

9. Is 30, 26

[1] Cfr. Bernardus Claraevallensis, In Adventu Domini, sermo V; PL 183, coll. 728-729: « Diximus nuper his qui deargentaverunt pennas suas, dormiendum inter medios cleros, duos significantes adventus: sed ubi sit dormiendum non diximus. Tertius enim quidam adventus est medius inter illos, in quo delectabiliter dormiunt qui eum norunt. Illi enim duo manifesti sunt, sed non iste. In priori quidem in terris visus, et cum hominibus conversatus est; quando, sicut ipse testatur, et viderunt, et oderunt (Jo 15, 24). In posteriore vero videbit omnis caro salutare Dei nostri (Lc 3, 6); et videbunt in quem transfixerunt (Jo 19, 37). Medius occultus est, in quo soli eum in seipsis vident electi, et salvae fiunt animae eroum. In primo ergo venit in carne et infirmitate; in hoc medio, in spiritu et virtute; in ultimo, in gloria et majestate. Per virtutem enim pervenitur ad gloriam: quia Dominus virtutum ipse est Rex gloriae (Ps 23, 10). Et item alibi ait idem propheta: Ut viderem virtutem tuam, et gloriam tuam (Ps 62, 3). Adventus siquidem iste medius, via quaedam est, per quam a primo venitur ad ultimum. In primo Christus fuit redemptio nostra: in ultimo apparebit vita nostra: in isto ut dormiamus inter medios cleros, requies est et consolatio nostra ». L’avvento intermedio, secondo Olivi, non è segnato dalla quiete, ma da « gravissima certamina », come appare dalla citazione di Gregorio Magno (Notabile X) sul martirio psicologico, applicata al sesto stato. Olivi parla dei tre avventi anche in altre opere: cfr. Burr, Olivi’s Peaceable Kingdom, p. 116.
[2] Sextum vero membrum – appropriatur tempori sexto] Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 A-B, V: « Haereticus quoad tria. Primo quantum ad hoc quod dicit revelandam esse in hac vita singularem perfectionem vitae et sapientiae Christi, quasi nondum aut non ita ad plenum ipsa fuerit hactenus revelata, cum primo ipsa fuerit per Christum Apostolis plenissime revelata, quantum condecet statum viae et pertinet ad generalem statum ecclesiae militantis […] quia hoc est illum statum (sextum) quantum ad dona Spiritus sancti, excellenter Apostolorum praeferre statui sicut prius ». Una censura ricalcata sull’obiezione mossa da Tommaso d’Aquino a quanti, come Gioacchino da Fiore, dicevano si dovesse attendere uno « status tertius Spiritus Sancti, in quo spirituales viri principabuntur »: « Alio modo status hominum variari potest secundum quod homines diversimode se habent ad eandem legem, vel perfectius vel minus perfecte. Et sic status veteris legis frequenter fuit mutatus: cum quandoque leges optime custodirentur, quandoque omnino praetermitterentur. Sic etiam status novae legis diversificatur, secundum diversa loca et tempora et personas, inquantum gratia Spiritus Sancti perfectius vel minus perfecte ab aliquibus habetur. Non est tamen expectandum quod sit aliquis status futurus in quo perfectius gratia Spiritus Sancti habeatur quam hactenus habita fuerit, maxime ab Apostolis, qui primitias Spiritus acceperunt, idest et tempore prius et ceteris abundantius, ut Glossa dicit Rom. 8, [23] » (Summa theologiae, I^a II^ae, q. 106, a. 4: Utrum lex nova sit duratura usque ad finem mundi).
All’obiezione, più volte fatta dai suoi censori, di un possibile declassamento dello « status Apostolorum » rispetto alla pienezza, in vita e in sapienza di Cristo, del sesto stato, Olivi aveva già risposto più di un decennio prima: « Si tamen quis contra hoc dicat quod secundum hoc status Christi et Apostolorum qui fuerunt in primo tempore ecclesiae, esset inferior statu sexti et septimi temporis: scire debet qui hoc dicit, quod Christus secundum aliquid est quasi pars, si tamen pars prioris temporis, secundum aliquid vero finalis temporis, simpliciter tamen ipse est caput universale omnis temporis. Sicut non est dubium quod ipse secundum aliquid et prius fuit sub Lege, antequam evidenter in se inchoaret statum ecclesiae, quando scilicet baptizatus est. Christus igitur quantum ad fundamentalem plantationem fidei seu Novi Testamenti et ecclesiae stat convenienter in primo eius tempore, quantum vero ad plenitudinem spiritualis suae inhabitationis et praesentiae quae est per vitam perfecte christiformem, magis aspicit sextum tempus et septimum quam primum. Omnes tamen status ecclesie aspicit secundum varias influentias et aspectus. Et sic etiam est de Apostolis Christi et discipulis qui fuerunt quaedam universalia vasa eius. Nec mireris in hac re, quia fere simile invenies in omni propagatione naturae. Finis enim plantarum et ultimum est fructuosum semen earum, ex quo postea nascitur planta consimilis quae in sui fine gignit semen pro posse semini priori consimile. Similiter: cum homo est virilis aetatis seu tricenarius, est plene potens procreare prolem sibi consimilem quae tamen sibi perfecte non assimilatur, usquequo est in fine crescentis et perfectae aetatis scilicet tricenarie. Sic nec arca perfecte assimilatur arcae quae est in mente artificis nisi in consummatione sua. Et tamen intellectus completus artificis plus aspicit finem arcae quam initium qui tamen, si non esset ab initio simul totus, non posset perfecte etiam inchoare suum opus. Et ideo oportuit Christum cum suis Apostolis cum totali perfectione in principio fundationis ecclesiae apparere, quamvis consummatio perfectionis eorum magis aspiceret tempora ecclesiae finalia quam primordialia. Ad istam autem difficultatem plura et plura non modicum profunda nec modicae sapientiae dici possent, nisi prolixitas contrarium suaderet » (cfr. Quaestio de altissima paupertate, in quinta parte responsionis, pp. 151-152).
[3] Cfr. <incipit>.

41

<1.2. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum secundo trahitur ex doctrina Novi Testamenti in evangeliis et epistulis et in libro Actuum tradita, sicut et litteralis intelligentia prophetarum Veteris Testamenti in  parte trahitur ex libris legalibus et historicis veteris legis.>

¹ Quod autem ex secundo, scilicet ex hiis que scripta sunt in evangeliis et epistulis cum collatione quorundam hic scriptorum trahatur litteralis intelligentia visionum, sic breviter declaro. Nam in apertione sexti signaculi dicuntur duodecim tribus Israel signande et cum hoc innumerabilis populus universi orbis adducendus ad Christum ^[1]. ² Romanorum autem <XI°> ^(a) dicit Apostolus quod cecitas ex parte perdurat in Israel, donec pleni-[f. 12^rb]-tudo gentium intraret, et tunc omnis Israel salvus fiet. ³ Ergo ex utriusque collatione habetur quod in sexto statu ecclesie debet plenitudo gentium intrasse et omnis Israel converti ad Christum.
⁴ Item Paulus ibidem dicit: Quod si delictum Iudeorum divitie sunt mundi, et diminutio eorum sunt divitie gentium, quanto magis plenitudo eorum. ⁵ Ergo, secundum Apostolum, si casus Iudeorum in primo Christi adventu iuvit per accidens ad divitias conversionis et fidei gentium, multo magis conferet ^(b) ad hoc ipsum plena conversio Iudeorum circa finem mundi fienda ^[2]. ⁶ Et sic patet quod ex utriusque collatione habetur quod in sexto tempore ecclesie debet plenitudo gentium cum toto Israele plenius converti ad Christum ^(c) quam fuerit in primo tempore casus Iudeorum a Christo.
⁷ Item sub sexto angelo tuba canente scribitur descendere angelus habens faciem solis et in manu sua librum apertum, ⁸ qui scilicet liber erat prius ^(d) visus septem signaculis clausus, ⁹ et clamavit quod in ^(e) tempore septimi angeli tuba canentis consumabitur misterium Dei per suos prophetas evangelizatum, ¹⁰ datoque libro Iohanni, id est contemplativo et evangelico statui per Iohannem designato, dixit sibi: Oportet te iterum prophetare populis et gentibus et linguis et regibus multis; ¹¹ subditque de civitate sancta calcanda mensibus quadraginta duobus ¹² et de [f. 12^va] duobus testibus eodem tempore prophetaturis et prodigia magna facturis ¹³ et tandem de occisione et resurrectione ipsorum ¹⁴ et quod, preter septem milia hostium tunc a Deo occisa, reliqui in timorem sunt missi et dederunt gloriam Deo, id est conversi sunt ad Christum. ¹⁵ Christus autem Matthei XVII° dicit quod Helias venturus est et restituet omnia, ¹⁶ iuxta quod et ^(f) Malachie ultimo dicitur: Ecce ego mittam vobis Heliam prophetam, antequam veniat dies Domini magnus, et convertet cor ^(g) patrum ad filios et cor filiorum ad patres. ¹⁷ Ergo ex istorum mutua collatione habetur quod in sexto tempore ecclesie debet liber christiane sapientie aperiri plenius ^(h) et comedi et universis gentibus iterum predicari, et quod Helias cum altero conteste sibi consociato sit tunc venturus ad convertendum corda Iudeorum ad fidem et intelligentiam sanctorum patrum et prophetarum et, ut Christus asserit, venturus est ad omnia restituenda, ¹⁸ sicque ⁽ⁱ⁾ cum suo conteste occidetur a bestia que ascendit de abisso, prout dicit Iohannes ibidem ^[3].

(a) XI] IX P   (b) conferet] confert T   (c) plenius converti ad Christum] converti ad Christum plenius B   (d) prius] primus T   (e) in] om. T   (f) et] om. T   (g) cor] corda B   (h) aperiri plenius] plenius aperiri T   (i) sicque] sic quod T

2. Rm 11, 25-26 (Vulg. fieret)   4. Rm 11, 12   7. Ap 10, 1-2   8. Ap 5, 1   9. Ap 10, 7   10. Ap 10, 9-11   11. Ap 11, 2   12. Ap 11, 3-6   13. Ap 11, 7-12   14. Ap 11, 13   15. Mt 17, 11   16. Ml 4, 5-6   18. Ap 11, 7

[1] Cfr. Ap 7, 4-17.
[2] Cfr. Petri Iohannis Olivi Lecturae super Pauli Epistolas, cura et studio A. Boureau, Turnhout 2010 (Corpus Christianorum. Continuatio Mediaeualis, 233), p. 179 (Super Romanos XI, 36): « Nota quod non sine causa Apostolus sic exclamat et admiratur quia in hoc cursu predestinationis continetur in summa totus ordo ecclesie ac totius humani generis; in speciali autem continentur hic tria ualde admirabilia. Primum est quod illi qui post uidebantur eligendi fortius sunt abiecti et hoc pro illo tempore pro quo plus sperari et presumi debuit eorum electio, scilicet in tempore Christi. Secundum est quod nec Iudei nec alii communiter assumuntur nisi pro tempore in quo magis desperati esse uidentur; unde gentiles non fuerunt assumpti nisi post longissima tempora uniuersalis ydolatrie et spurcitie eorum, nec Iudei sunt uniuersaliter conuertendi nisi in finali tempore cecitatis eorum cum iam receperint Antichristum. Tertium est mira translatio statuum et temporum utpote quod cultus Dei primo fundatus in uniuersitate gentium, illis in ydolatriam ruentibus, translatus est ad solos Iudeos in quibus et multe translationes fuerunt de gente ad gentem et de regno ad regnum. Deinde, ut hic occulte innuit Apostolus, fiet iterum casus et excecatio in ecclesia de gentibus, ut impleatur illud: si Deus naturalibus ramis non pepercit quod forte nec tibi parcat [Rom. 11, 21] et sic omnibus in credulitatem conclusis, omnium in magnis et excessiuis gratiis misereatur, tum quia uerificetur quod plena assumptio Iudeorum sit causa maiorum gratiarum et spiritualium diuitiarum gentibus quam fuerat casus eorum, tum quia super omne tempus preteritum cognoscetur et in admiratione a mundo habebitur admirabilis cursus eccelsie et ineffabilis ordo predestinationis diuine et ideo tunc uniuersitas Iudeorum et gentium in iubilum diuine laudis et glorie coadsurget et in huiusmodi laudis resonantia conquiescet ».
[3] Cfr. Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. XVII (Mt 17, 1-8), Roma, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, ms. Vat. lat. 10900, ff. 127vb-128ra: « Allegorice autem post sex dies iubileos, id est post sex quinquagenas annorum a Spiritu Sancto dato apostolis, in quibus per varia martiria archa ecclesie ducta est in montem excelsum seorsum a sinagoga, Christus in universum genus Europe, Africe et Asie, quasi Petrum et Iacobum et Iohannem sub Constantino assumpsit ostendens se esse solem mundi et dominum romani imperii. Et tunc sancti, qui per martiria Christo iuncti erant, apparuerunt albi sicut nix, quia tunc patuit quid sibi et ecclesie meruerant. Et tunc cum Christo apparuerunt lex ecclesiasticorum consiliorum et statutorum manans a sacris episcopis quasi a Moyse et zelus anachoritarum similis Helye. Post hec autem nubilositas fidei per excessum sue lucis obumbravit ecclesiam expellens ab electis arianos et ceteros hereticos male sentientes de altitudine Christi, ita ut electi intrantes in hanc nubem timerent, et tunc  per doctores audita est vox Patris: hic est Filius meus et cetera, quia tunc singulis claruit archanum generationis Verbi ita ut solus Ihesus apparuerit summus Deus et Patri equalis. Sed tandem orientali ecclesia recedente a latina descendit Christus et ecclesia ad inferiorem statum, et ideo dictum est quod donec Christus in corpore mistico iterum patiatur et resurgat visio predicta sileatur. Tunc enim licet longe clarius apparebit universo orbi solaris claritas Christi et tunc scietur quod Helyas duplex erat venturus, unus scilicet qui preiret et intronizaret in mundum vitam Christi sicut Iohannes preivit personam Christi in cuius signum coram fratribus suis vectus est in curru igneo ut Helyas; alter vero ad litteram qui restituat et reducat ad Christum tribus Iacob ».

42

<1.3. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum tertio trahitur ex prophetiis finalium temporum  in Veteri Testamento conscriptis>

¹ Item ex prophetis probatur quod maior pars Israel erat excecanda in primo Christi adventu et totus orbis gentium tunc convertendus ad Christum, et quod post quandam plenitudinem temporis debet iterum totus mundus precellentius converti et cum toto Israele coniocundari ^(a) in Christo. ² Ex quo etiam habetur quod mundus primo [f. 12^vb] conversus debuit fere totus a Christo averti ^(b) ante generalem conversionem Israel. ³ Quomodo autem hec ex prophetis probentur prolixiorem tractatum exigit et de hoc in pluribus plura tetigi.
⁴ Ex predictis autem patet quod principalis intelligentia sexti et septimi membri visionum huius libri fortius probatur et probari potest quam intelligentia membrorum intermediorum ^(c) inter primum et sextum seu inter radicem et sextum, unde et ^(d) clara intelligentia ipsorum dependet ab intelligentia sexti, sicut et ratio eorum que sunt ad finem dependet a fine ^[1].

(a) coniocundari] iocundari B   T   (b) averti] converti T   (c) intermediorum] et praem. P   (d) et] om. B

[1] Olivi altrove dichiara di provare « orrore » per la filosofia di Aristotele e di Averroè, ed è nota la sua avversione per la filosofia pagana e le scienze secolari (cfr. ad esempio Fr. Petrus Iohannis Olivi O. F. M., Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed. B. Jansen, I, Ad Claras Aquas, prope Florentiam, 1922 [Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, IV], q. XXXI, p. 551). Eppure qui uno dei principi fondamentali dell’aristotelismo, la priorità della causa finale su quella efficiente, viene applica al sesto stato, considerato più sopra come un « punto » su cui misurare gli altri, cioè tutta la storia e l’operare umano: cfr. supra: « Que autem essent illa tempora vel opera, aut in quo puncto inchoarentur et finirentur, non potuit a nobis communiter sciri vel investigari nisi per realem et manifestum adventum ipsorum ac per preclaram et sollempnem initiationem status sexti ».

43

<2. Unde probentur septem membra istarum visionum
principaliter referri ad eosdem septem status ecclesie>

¹ Unde autem probentur septem membra istarum visionum principaliter referri ad eosdem septem status ecclesie, facile est advertere tam ex hoc quod sextum membrum cuiuslibet earum ^(a) principaliter et clare refertur ad eundem sextum statum ecclesie et ultimum membrum ad ultimum statum, quam ex hoc quod initium ipsarum visionum aperte inchoat a primo Christi adventu et ab initio primitive ecclesie ^(b), quam ex hoc quod in membris intermediis ponitur secundum, tertium, quartum, aut aliud aperte designans successivum ordinem inter ipsa; et quam ex hoc quod si omnia prima membra visionum ad invicem conferas et consimiliter omnia secunda et sic de aliis, aperte videbis omnia prima ad idem primum concorditer referri et consimiliter omnia secunda ad idem secundum et sic de aliis. ² Et hoc in tantum quod plena intelligentia eiusdem primi multum clarificatur ex mutua collatione [f. 13^ra] omnium primorum, et idem est de omnibus secundis et tertiis et sic de aliis ^[1].

(a) earum] eorum T   (b) primitive ecclesie] ecclesie primitive B   T   

[1] Cfr. Olivi, De causis Scripture,  41, in Principia quinque in Sacram Scripturam, p. 60: « Qui autem vult ista intelligere, legat quae dicuntur sub apertione sexti signaculi et sub qualibet sexta parte septem principalium partium libri Apocalypsis ».

44

<3. Unde probetur ibi tantum esse septem visiones principales>

¹ Unde etiam probetur ibi tantum esse ^(a) septem visiones principales, facile colligitur ex predictis. ² Quia quelibet quinque priorum sic decurrit ab initio ecclesie per medium usque ad finem, quod ex hoc quelibet aperte ^(b) se exhibet ut unam totalem. ³ Sexta vero sic tota principaliter ^(c) insistit ad monstrandum dampnationem Babilonis et ea que post eius dampnationem usque ad finem mundi sequuntur, quod aperte declarat se esse unam visionem totalem. ⁴ De septima vero quomodocumque eam incipias satis patet. ⁵ Si quis tamen visionem ligationis Sathane usque ad eius solutionem et dampnationem ponat pro una visione totali ^[1], ita quod ipsa sit septima et ultima sit octava ^[2], non ago pugnaciter, quia secundum diversos respectus in hoc libro est assignare septem et octo, iuxta quod infra XVII° bestia dicitur fuisse de septem et nichilominus esse ^(d) octava.

(a) tantum esse] esse tantum T   (b) quelibet aperte] aperte quelibet B   (c) tota principaliter] totaliter T   (d) esse] fuisse T

5. Ap 17, 11

[1] Cfr. Ap 20, 1-10.
[2] Cfr. Ap 20, 11-22, 5.

NONUM NOTABILE

45

¹ Quantum ad nonum, scilicet quare in prima visione tangit plura bona quam mala preterquam in quinta ecclesia et septima; in tribus vero ^(a) sequentibus ponit ^(b) plura mala preterquam respectu status sexti et septimi et preterquam in apertione primi signaculi, que designat primum statum secunde visionis; in quinta vero tangit sola mala incidentia septem statibus seu temporibus; in septima vero [f. 13^rb] tangit sola bona finalia; in sexta vero non nisi mala usque ad initium sexti status et postmodum bona cum intermixtione cuiusdam belli.

(a) vero] om. T    (b) ponit] tangit T

46

¹ Sciendum quod in toto decursu ecclesie in hac vita habuerunt inundare tam mala culpe quam mala pene, et ideo oportuit utrumque predici ne ex eorum eventu nimium consternarentur ^(a) et desperarent electi, et ^(b) etiam ut ex tot malorum inundantia vitam istam odirent vel minus amarent et eternam amplius quererent et optarent, et etiam ut ad tot mala culpe evitanda et ad ^(c) tot mala pene constanter et tranquille toleranda cautius et fortius se premunirent. ² Ne autem ex tot malorum predictione crederetur nulla vel pauca bona inesse in sex statibus ecclesie spectantibus ad hanc vitam, ideo in quibusdam locis, et ^(d) specialiter in prima et quarta visione, clare significantur ^(e) magna bona virtutum et divinarum protectionum ^(f) esse in electis cuiuslibet status, et ubique fit hoc ipsum saltem occulte. ³ Nam licet in sex ^(g) tubicinationibus et septem effusionibus phialarum ponantur sequi mala culpe vel pene, nichilominus per ipsas tubicinationes et effusiones designantur bona clare et efficacis doctrine et severe iustitie, attamen ipsis culpis commensurate.

(a) consternarentur] consternentur T   (b) et] ac B   (c) ad] om. B   (d) et] om. T   (e) significantur] designantur B   signantur T   (f) protectionum] perfectionum B   (g) sex] septem T

47

¹ Ut autem sextus et septimus status ecclesie amplius commende<n>tur ^(a) et ut ad ipsos desiderabilius curratur, idcirco quinque priores [f. 13^va] status sepe describuntur ut quasi solis malis pene vel culpe commixti; in sexto vero describitur reiectio commixtionis ^(b) malorum culpe cum ^(c) inundantia bonorum gratie; in septimo vero reiectio malorum culpe et pene cum redundantia bonorum eis oppositorum.
² Quia tamen in secunda visione, que est de apertione libri, proponitur Christus ut principalis formator et reserator statuum ecclesie et ut principalis pugil et triumphator omnium bellorum eius, ideo in apertione primi signaculi presentatur Christus coronatus in equo albo sedens et archum tenens et ^(d) exire in campum ut vincens. ³ Et post hoc in tribus apertionibus sequentibus presentantur contrarii exercitus quos ipse debellavit, quorum plenior ratio ^(e) in expositione ipsarum apertionum tradetur. ⁴ In prima autem visione ideo referuntur plura bona virtutum cum pluribus penis adversitatum, ut in prima fronte libri adverterentur ^(f) multa bona virtutum esse semper ^(g) in ecclesia et ut plurimum tunc maiora quanto contra ipsam adversa et penalia plus inundant.
⁵ Et ideo quia quintus status et septimus huius vite pre ceteris erant temporali pace fruituri, ideo in signum quod huiusmodi ^(h) pax est sepe occasio inundantie peccatorum et penurie virtutum, solos paucos quinte ecclesie dicit esse incoinquinatos et sanctos ^[1], et septimam ecclesiam increpat de nimia presumptione bonorum et de enormi carentia ipsorum ^[2].

(a) commendentur] commendetur P   T   (b) commixtionis] om. T   (c) cum] et T   (d) et] om. T   (e) ratio] expositio T   (f) adverterentur] adverteretur T   (g) esse semper] semper esse T   (h) huiusmodi] huius T

2. Ap 6, 2

[1] Cfr. Ap 3, 4.   [2] Cfr. Ap 3, 17.

48

¹ Nec est hoc [f. 13^vb] contra illud quod in omnibus sequentibus septimus status miro modo prefertur, quia finis septimi, prout septimus sumitur in hac vita ante tempus iudicii, debet malis plurimis inundare ita ut ex tantis malis Deus merito provocetur venire ad iudicandum orbem et ad liberandum electos illius temporis a pressura tantorum malorum.
² Quod autem tot mala tunc debeant inundare aperte ostendit Christus Luche XVIII° dicens: Cum venerit Filius hominis, putas ne ^(a) inveniat ^(b) fidem in terra? ³ Item cum Matthe<i> ^(c) dicit XXIIII° ^(d) quod sicut in diebus Noe, ante diluvium erant comedentes et bibentes et nubentes et non cognoverunt, id est non crediderunt, donec venit diluvium, ita erit adventus Filii hominis; ⁴ et paulo ante dicit quod tunc surgent pseudochristi et pseudoprophete facturi maximam tribulationem, ⁵ sed statim post tribulationem illam sol obscurabitur, et videbunt Filium hominis venientem in nubibus celi et cetera. ⁶ Item infra, XX° capitulo huius libri, dicitur Sathanas circa finem mundi esse solvendus et seducere gentes que sunt super quattuor angulos terre et congregare eas in prelium, ita quod operient ^(e) latitudinem terre et circuibunt castra sanctorum. ⁷ In quo aperte ostenditur quod tunc in toto orbe erunt reprobi quasi innumerabiles respectu sanctorum. ⁸ Hoc ipsum ^(f) etiam docet Petrus, in fine secunde epistule sue di-[f. 14^ra]-cens quod ^(g) in novissimis diebus venient in deceptione illusores iuxta proprias concupiscentias ambulantes et dicentes: ubi est promissio aut adventus ^(h) eius? et cetera.
⁹ Unde finis status septimi et finis quinti ⁽ⁱ⁾ et finis quinte etatis, id est ^(j) finis sinagoge reiecte, sibi assimilantur, unde et in hiis tribus terminis dicitur Christus iudicaturus. ¹⁰ De primo enim dicitur ^(k) Matthei III°: Iam enim securis ad radicem arboris posita est, et paulo post: Cuius ventilabrum in manu sua et cetera. ¹¹ Et Iohannis XII° ^(l) dicit Christus: Nunc iudicium est mundi, nunc princeps huius mundi eicietur foras. ¹² De secundo vero dicitur, circa principium apertionis sexti ^(m) signaculi, quod omnes tunc iudicandi dicunt ⁽ⁿ⁾ montibus et petris: abscondite nos a facie sedentis super tronum et ab ira Agni, quoniam venit dies magnus ire ipsorum. ¹³ Patet etiam hoc in sexta visione, ubi agitur de iudicio dampnationis meretricis magne.

(a) ne] om. B   T   (b) inveniat] inveniet B   T   (c) Matthei] Mattheus P   (d) dicit XXIIII°] 24 dicit B   (e) operient] aperient T   (f) ipsum] om. B   (g) quod] etiam add. T   (h) adventus] eventus B   (i) quinti] sexti T   (j) id est] et B   (k) dicitur] dicit T   (l) XII°]  2° T   (m) sexti] quinti B   (n) dicent B

2. Lc 18, 8 (Vulg. Verumtamen Filius hominis veniens putas inveniet fidem in terra)   3. Mt 24, 37-39   4. Mt 24, 24   5. Mt 24, 29-30   6. Ap 20, 7-8   8. 2 Pt 3, 3-4   10. Mt 3, 10.12   11. Jo 12, 31   12. Ap 6, 16-17

49

¹ Ideo autem post tubicinationes ostenduntur subsequi mala, ut monstretur quod veritas Christi est reprobis odiosa, et ideo quanto plus lucet et quanto plus eorum scelera arguit et declarat tanto plus insaniunt contra eam. ² Et idem ostendit ^(a) de punitiva iustitia per phialas designata. ³ Pro quanto autem per mala subiuncta tubis et phialis designantur supplicia adversariis [f. 14^rb] doctrine et iustitie Christi iuste inflicta, designatur magnum bonum electorum, quia per exterminium reproborum ipsi ab eorum oppressionibus liberantur et in notitia iudiciorum et misericordiarum Dei amplius illuminantur, et etiam ex terrore ^(b) iudicii in reprobos facti magis purgantur a malo et cautiores contra casum ^(c) redduntur.

(a) ostendit] est B   T   (b) terrore] timore T   (c) casum] malum T

DECIMUM NOTABILE

50

¹ Quantum autem ad decimum, scilicet quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto, ac quomodo et quare initium cuiuslibet subsequentis status inchoat ante decisionem ^(a) prioris, et iterum quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus ^(b).

(a) decisionem] desitionem B   (b) sequentibus] subsequentibus T

51

<1. Quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto>

¹ Dicendum quod si per status intelligantur eorum dona et officia, tunc in quolibet tempore concurrunt omnes etiam aliquando in una persona. ² Unde Petrus fuit pastor et martir et doctor et evangelice vite professor et sepe solitarius et austerus et plerumque condescensivus. ³ Prout vero status ab invicem per certam propriorum donorum et officiorum preeminentiam ac multitudinis personarum in ipsis concurrentium distinguuntur, sic concurrit tertius cum quarto non quidem in eodem statu sed in eodem tempore.

52

<Concurrentia VIⁱ status cum II°>

¹ Sextus vero concurrit ^(a) cum secundo non in eodem tempore sed in celebri multitudine martiriorum, prout in apertione quinti signaculi aperte docetur ^[1], quamvis in modo martirii quoad aliqua differant. ² Nam [f. 14^va] martiria a paganis et idolatris facta nullum certamen dubitationis inferebant martiribus ^(b), aut probabilis rationis, propter nimiam evidentiam paganici erroris. ³ Non sic autem fuit de martiriis per hereticos, unum Deum et unum Christum confitentes, inflictis. ⁴ In sexto autem tempore non solum propulsabuntur martires per tormenta corporum, aut per subtilitatem rationum philosophicarum, aut per intorta testimonia scripturarum sanctarum, aut per simulationem sanctitatis ypocritarum, immo etiam ^(c) per miracula a tortoribus facta. ⁵ Nam, teste Christo, dabunt signa et prodigia magna ^{(d) [2]}. ⁶ Unde Gregorius, XXXII° Moralium super illud Iob: stringit caudam suam quasi cedrum, dicit: « Nunc fideles nostri mira faciunt ^(e), cum perversa patiuntur; tunc autem Behemot huius satellites, etiam ^(f) cum perversa inferunt, mira facturi sunt. ⁷ Pensemus ergo que erit humane mentis illa temptatio, quando pius martir corpus tormentis subicit, et tamen ante eius oculos miracula tortor facit » ^[3]. ⁸ Propulsabit ^(g) etiam eos per falsam imaginem divine et pontificalis auctoritatis. ⁹ Sic enim tunc surgent pseudochristi et pseudochristus contra electos, sicut Annas et Caiphas pontifices insurrexerunt in Christum. ¹⁰ Erunt ergo tunc tormenta intensive maiora, tempore autem paganorum fuerunt [f. 14^vb] extensive pluriora: nam plusquam per ducentos annos duraverunt.

(a) tertius cum quarto – sextus vero concurrit] om. T   (b) inferebant martiribus] martiribus inferebant B   T   (c)  etiam] om. B   T   (d) signa et prodigia magna] signa magna et prodigia B   T   (e) mira faciunt] faciunt mira B   T    (f) etiam] om. B   T   (g) propulsabit] pulsabit B   T

5. Mt 24, 24 (Vulg. signa magna et prodigia)   6. Jb 40, 12

[1] Cfr. Ap 6, 9.
[2] Cfr. Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. XXIV, 24 (transcribed and edited by S. J. Pucciarelli [http://majbill.vt.edu/history/burr/OliviPage/Mattew/Mtt24.html]: al momento della presente edizione l’indirizzo non risulta più attivo): « Ita ut in errorem inducantur si fieri potest etiam electi. Gregorius Moralium XXXI° dicit quod quia electorum cor concutietur eorum tamen constantia ad malum non movebitur, ideo Christus una sententia complexus est utrumque: quasi enim iam errare est in cogitatione titubare. Sed si fieri potest subiungitur, quia fieri non potest ut in errorem electi capiantur. Ad litteram autem sensus est quod tantus erit temptationis excessus quod electi fere in errorem cadent et caderent, nisi singulari Dei gratia custodirentur. Rabanus tamen legit hoc de electis secundum apparentiam dicens quod non ideo hoc dicit quod electio divina frustretur; sed qui humano iudicio electi videbantur, illi in errorem mittentur. Et secundum hoc debet legi si fieri potest, scilicet quod sint electi ».
[3] S. Gregorii Magni Moralia in Iob, libri XXIII-XXXV, cura et studio M. Adriaen, Turnholti 1975 (Corpus Christianorum. Series Latina, CXLIII B), lib. XXXII, cap. XV, 67-72 (n. 24), p. 1648 (= PL 76, col. 650 C). Cfr. Petri Iohannis Olivi Expositio in Canticum Canticorum, ed. J. Schlageter, Ad Claras Aquas, Grottaferrata 1999 [Collectio Oliviana, II], pp. 302, 304, nr. 326.
Lo stesso passo, con un inciso in più, era già stato utilizzato dall’Olivi nell’Expositio in Canticum Canticorum (sicuramente precedente, poiché la Lectura venne completata al più tardi nel 1298, anno della morte del francescano), a Cn 8, 1-2. Cfr. Petri Iohannis Olivi Expositio in Canticum Canticorum, ed. J. Schlageter, Ad Claras Aquas, Grottaferrata 1999 (Collectio Oliviana, II), pp. 302, 304, nr. 326: « Ibi me docebis doctrina scilicet altiori et experimentaliori, et dabo tibi poculum ex vino condito scilicet aromaticis speciebus, et mustum malogranatorum meorum (2cd). Nota quod usquemodo non fecit mentionem de vino condito nec de musto malogranatorum, sed solum de vino simplici et de arboribus ac fructibus et germinibus malorum punicorum. Dulcor enim contemplationis et expressum mustum difficillimorum et acerbissimorum martyriorum circa tempus conversionis Iudaeorum et circa tempus Antichristi debent Christo ab ecclesia singularius ministrari. Tunc enim teste Christo erit tanta tribulatio, ut si fieri potest, in errorem inducantur electi (cfr. Mt 24, 21-24). Et Gregorius Moralium trigesimo secundo super illud Iob: Stringit caudam suam quasi cedrum (Iob 40, 12) praemittens quod per caudam illam Antichristus significetur, subdit causam, quare tribulatio electorum sub eo erit maior quam praecedens dicens: Nunc enim fideles nostri mira faciunt, cum perversa patiuntur, tunc autem Behemoth huius satellites etiam cum perversa inferunt, mira facturi sunt. Pensemus ergo quae erit humanae mentis illa tentatio: pius martyr et corpus tormentis subiicit et tamen ante eius oculos miracula tortor facit. Cuius tunc virtus non ab ipso cogitationum fundo quatiatur, quando is qui flagris cruciat, signis coruscat? Haec Gregorius. Item Moralium trigesimo quinto super illud Iob ultimo: Addidit Dominus omnia quaecumque fuerant Iob, duplicia (Iob 42, 10) dicit: Sancta quippe ecclesia etsi multos nunc percussione tentationis amittit, in fine tamen huius saeculi ea quae sua sunt, duplicia recipiet, quando susceptis ad plenum gentibus ad eius fidem currere omnis quae tunc inventa fuerit, etiam Iudaea consentit. Hinc namque in evangelio veritas dicit: ‘Elias veniet et ille restituet omnia’ (Mt 17, 11) ». Per quanto Olivi non introduca nell’esegesi del libro salomonico le categorie dei sette stati, il riferimento all’Anticristo e alle sue tentazioni conduce al sesto stato, e non a caso nella trattazione dell’istruzione data a Filadelfia, la sesta delle sette chiese d’Asia alle quali Giovanni scrive nella prima visione apocalittica, il francescano utilizza proprio Cn 8, 1-2 a sostegno dell’interpretazione del nome della sesta chiesa, inteso come « amor fratris », a significare la « casta et suavis contemplatio » che nel sesto stato, con cui inizia l’età dello Spirito di Gioacchino da Fiore, deve abbondare dopo le prove subite <Ap 3, 7>.

53

<Concurrentia IVⁱ status cum III°>

¹ Ideo autem quartus status concurrit eodem tempore cum tertio, quia sicut affectus exigit notitiam intellectus, nec ista notitia est sancta absque sancto affectu, sic affectualis exercitatio et contemplatio anachoritarum et sanctorum illitteratorum ^(a) eguit preclaro lumine doctorum, nec illud preclarum esse potuit absque precellentia vite. ² Unde ad mutuum obsequium et ad meridiem universi orbis tunc ad fidem conversi simul clarificandam et inflammandam debuerunt illi duo status concurrere simul. ³ Sicut autem notitia preit amorem, quia non potest amari nisi cognitum, sic status doctorum in hoc libro premittitur ante statum anachoritarum; in quarta tamen ^(b) visione ostenduntur simul concurrere, ubi dicitur quod date sunt mulieri due ale aquile magne ut volaret in desertum. ⁴ Quod autem de facto insimul ^(c) concurrant ^(d), patet ex cronicis. ⁵ Nam Antonius et doctor Athanasius eodem tempore fuerunt, sicut et ipse A<thana>sius ^(e) dicit in vita sancti Antonii quam scripsit ^[1], et ambo fuerunt tempore Constantini. ⁶ Circa etiam tempora Ilarii et Ambrosii doctorum floruerunt ^(f) Macharius et Isidorus et alius Macharius et <E>raclides ^(g) et Pampo ^(h) et Moyses et Beniamin et plures alii anachorite et patres anachoritarum ^[2]. ⁷ Tempore etiam Ieronimi [f. 15^ra] et Augustini fuerunt plures anachorite, prout patet in ⁽ⁱ⁾ scriptis eorum. Basilius, et ^(j) magnus doctor et contemporaneus Gregorii Nazanzeni magni doctoris, edidit quandam regulam austerrimam monachorum. ⁸ Tempore etiam Gregorii pape et doctoris fuerunt plures sancti austerrimi ^(k) et anachoritici, prout ipse in libro Dialogorum docet.
⁹ Secundum tamen Ioachim, libro III° Concordie sue, quartus status ecclesie non sumitur proprie a primo tempore priorum anachoritarum sed solum a tempore Iustiniani augusti ^(l) usque ad tempus Karoli ^[3]. ¹⁰ Subponit enim quod illo tempore in sollempniori multitudine claruit ^(m) status ille quam claruerit ⁽ⁿ⁾ in primo. ¹¹ Nam tempore Iustiniani multum fuit attrita heresis Arrianorum et ceterorum et multo amplius paulo post tempore Gregorii Magni, quando gens Gothorum in Ispania conversa est ab heresi arriana, et ^(o) ideo hereticis ab Africa et Ispania et ab oriente pro magna parte purgatis, potuit copiosius multiplicari et clarificari religio christiana. ¹² Secundum hoc autem, satis tempore et statu distinguitur status quartus a tertio. ¹³ Posset etiam, secundum hoc, tertius status vocari doctrine et ardue vite cum hereticis commixte et ab eis inquietate; quartus vero doctrine et vite ab illis purgate ac per consequens magis quiete et clarificate.

(a) illitteratorum] illustratorum B   T   (b) tamen] autem B   T   (c) insimul] simul T   (d) concurrant] concurrerint B   T   (e) Athanasius] Anathasius P   eodem tempore fuerunt sicut et ipse Athanasius] om. B   (f) floruerunt] fuerunt B   (g) Eraclides] Araclides P   (h) Pampo] Pambo B   T   (i) in] ex B   T   (j) et] etiam T   (k) austerrimi] austeri B   T   (l) augusti] om. B   T   (m) claruit] claruerit B   (n) claruerit] claruisset B   T   (o) et] om. B   T

3. Ap 12, 14

[1] Atanasio (ca. 295-373), vescovo di Alessandria nel 328, scrisse la Vita Antonii poco dopo la morte del grande eremita (356). La versione latina di Evagrio di Antiochia ebbe larghissima diffusione.
[2] Si tratta dei protagonisti dell’Historia Lausiaca di Palladio: Isidoro presbitero († circa 403; ma Palladio ricorda altri due monaci con lo stesso nome), Pambo (circa 320-390), discepolo di Antonio e difensore della dottrina di Nicea; Beniamino, che visse nella Nitria colpito da idropisia quasi un secondo Giobbe; Macario l’Egiziano († 389), Macario di Alessandria († 393-394), Mosè l’Etiope. Eraclide è probabilmente il vescovo di Efeso insediato da Crisostomo (401).
[3] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 2, c. 4; Patschovsky 2, p. 322, 1-10. Cfr. Prologus, Notabile XII.

 54

<Concurrentia Iⁱ status cum II°.
2. Quomodo et quare initium cuiuslibet subsequentis status inchoat ante decisionem prioris>

¹ Primus autem [f. 15^rb] status triplici ex causa concurrit cum initio secundi.
² Prima est quia apostoli fundaverunt ecclesiam inter paganos et ex paganis, et ideo oportuit ipsos pati ab eis.
³ Secunda est quia decuit eos Christo passo conformari et fidem, quam predicaverant, per martiria confirmare.
⁴ Tertia est communis omnibus statibus. Debuit enim sequens status inchoari ante decisionem ^(a) prioris, tum propter maiorem connexionem statuum, tum quia sicut infans formatur et nutritur in utero matris antequam per exitum distinguatur ab ea, et sicut parvulus prius nutritur et docetur a patre antequam ipso mortuo fiat heres eius et rector domus sue, sic expedit sequentem statum formari et nutriri in utero prioris et a principio regi ab eo quasi a tutore vel patre ^[1].

(a) decisionem] desitionem B

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, II 2, c. 12.

55

<Concurrentia IIIⁱⁱ status cum II°>

¹ Unde et ^(a) consimiliter tertius status doctorum seu expositorum inchoatus est sub secundo. ² Nam Clemens in Alexandria, doctor Origenis doctoris famosissimi, claruit cum ipso ante tempus Silvestri pape et Constantini imperatoris fere ^(b) per centum annos. ³ Dicitur enim in cronicis quod Origenes, auditor Clementis eiusque in docendi officio successor, claruit anno Domini CCIX° tempore Zepherini pape, ante scilicet sextam persecutionem martirum que cepit sub Maximiano imperatore ^[1] anno Domini CCXXXVI°, et paulo ante [f. 15^va] sancta Cecilia fuerat martirizata sub Alexandro imperatore, quamvis et Origenes perduraverit usque ad Fabianum papam, qui sub sexta ^(c) persecutione facta a Decio est martirizatus ^[2].

(a) et] om. T   (b) fere] om. B   T   (c) sexta] septima B   T

[1] Si tratta di Caio Giulio Vero Massimino, detto il Trace, imperatore dal 235 al 238.
[2] In effetti, secondo Orosio (Historiarum adversus paganos VII, 21, 1), Massimino fu il sesto, Decio il settimo a perseguitare i cristiani in modo generale. Cfr. cap. II, Ap 2, 10.

56

<Concurrentia Vⁱ status cum IV°>

¹ Sic etiam status monachorum sancti Benedicti et canonicorum regule sancti Augustini, in quinto tempore multiplicatus, cepit sub quarto tempore. ² Nam sanctus Benedictus floruit ante tempus Iustiniani imperatoris circa tempus Theodorici regis Gothorum et Boetii ab ipso occisi et circa initium sexti centenarii Christi. Augustinus autem floruit longe ante, scilicet circa finem quarti centenarii incarnationis Christi.

57

<Concurrentia VIⁱ status cum V°>

¹ Sic etiam sextus status a beato Francisco est inchoatus, durante adhuc quinto et concurrente cum ipso iam fere per centum annos.

58

¹ Et hinc est quod huiusmodi ^(a) statibus dantur varia initia et varii fines.
² Datur etiam alia ratio, ne si prior status omnino desineret ante initium sequentis, desolaretur terra a lumine utriusque.
³ Est etiam et quarta. ⁴ Aliquando enim inchoat sequens ante finem prioris ut probetur et impugnetur a zelatoribus primi, et hac ratione Christus cepit statum suum sub veteri lege et sextus status cepit sub fecibus quinti. ⁵ Aliquando vero sequens inchoatur ante finem prioris et perfectioris ut sequentis initium exemplarius et plenius participet perfectionem prioris, et hac ratione quintus status monachorum et canonicorum cepit in quarto et etiam in tertio statu.

(a) huiusmodi] huius T

59

<3. Quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus> 

¹ Ad id ^(a) autem quod ulti-[f. 15^vb]-mo queritur, quare scilicet mala prioribus statibus contraposita perdurant in sequentibus, potest triplex ratio dari.
² Prima est quia sicut dona et officia septem statuum sunt in quolibet statu, licet per quandam anthonomasiam unum approprietur uni et aliud alteri, sic et ^(b) mala eis contraposita ^(c) concurrunt in diversis statibus quamvis non uniformiter neque coequaliter.
³ Secunda est quia sicut virtus radicis et stipitis redundat in ramo et fructu, sic et infectio utriusque, et ideo sicut tota virtus priorum temporum intendit generationi ^(d) sexti et septimi status, sic tota malitia eis contraposita cooperabitur malitie Antichristi et reliquorum exercentium electos sexti et septimi status ^[1].
⁴ Tertia est ut ex vestigiis remanentium innotescat posteris gratia et malitia priorum temporum, et etiam quod ad solum iudicium ultimum spectat plena extirpatio malorum a regno Dei.

(a) id] illud B   T   (b) et] om. B   T   (c) contraposita] opposita T   (d) generationi] generationem B

[1] Secunda est quia – et septimi status] Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 B, VI.

UNDECIMUM NOTABILE

60

¹ Quantum ad undecimum, quomodo scilicet prefate visiones et earum partes possunt ad alia diversa tempora coaptari, ita quod septimus status potest coaptari ad quamlibet maiorem partem cuiuslibet status.

61

¹ Sciendum quod sicut significatio ^(a) unius dictionis sumitur aliquando large et aliquando stricte et proprie, et sicut manum vel vestem aliquando coartamus et aliquando in totam suam quantitatem explicamus, [f. 16^ra] et aliquando quasi ultra proportionem sui status excessive ^(b) extendimus, sic scripturas sacras et earum figuras aliquando coartamus a suo pleno sensu et aliquando ultra exigentiam litteralis proprietatis quasi extendimus, non quidem falso sed propter vim specialem et variam quam in se habent. ² Sub hiis autem modis possunt visiones huius libri particulariter ^(c) vel totaliter ad alia tempora coaptari, ita quod tote ad unumquemque predictorum statuum, vel etiam ad unam partem ipsorum, possunt applicari. ³ Ut, verbi gratia, Christus resurgens et Spiritum Sanctum discipulis mittens fuit tamquam eques in equo albo ad omnes vincendos triumphaliter in eis exiens ^[1]. ⁴ Potentia vero Iudeorum contra ipsos inseviens fuit quasi equus rufus ^[2]. ⁵ Versutia vero Scribarum fuit quasi equus niger ^[3]. ⁶ Ypocrisis vero pseudoapostolorum fuit quasi equus pallidus ^[4]. ⁷ Animalitas vero plurium gentilium tunc conversorum, contra quos scribit Paulus, expetebat in eis ultionem sanguinis Christi pro eis effusi et etiam laboris apostolorum pro eis assumpti, unde Paulus contra Galathas exclamat: O insensati Galathe, quis vos fa<scin>avit ^(d) non obedire veritati, ante quorum oculos Ihesus Christus proscriptus est et in vobis crucifixus? ⁸ Deinde per Neronem, misso contra Iudeam Vespasiano et Thito, factus [f. 16^rb] est terremotus sinagogam quasi alteram Babilonem subvertens ^[5], tuncque per martiria signati sunt ex duodecim tribubus apostolicis milites Christi ^[6], ad quorum constantiam <et> ^(e) miracula conversa est turba ^(f) innumerabilis ^[7], ita ut sub Constantino, vel etiam sub Iohanne de Patmos in Asiam gloriose reducto, sit factum silentium pacis quasi media hora et quasi septimus ^(g) status ^[8].

(a) significatio] signatum B   T   (b) excessive] extensive B   T   (c) particulariter] partialiter T   (d) fascinavit] facinoravit P   (e) et] om. P   (f) turba] terra B   T   (g) septimi B   T 

7. Gal 3, 1    8. Ap 8, 1

[1] Cfr. Ap 6, 2.   [2] Cfr. Ap 6, 3.   [3] Cfr. Ap 6, 5.   [4] Cfr. Ap 6, 8.   [5] Cfr. Ap 6, 12.   [6] Cfr. Ap 7, 3-8.   [7] Cfr. Ap 7, 9. [8] Cfr. Ap 8, 1.

DUODECIMUM NOTABILE

62

¹ Quantum ^(a) ad duodecimum, quare scilicet predicti status non habent equale spatium temporis, immo quintus duravit iam fere per quingentos annos, sumendo eius initium a translatione imperii romani a Grecis in Karolum facta DCCCI° anno Christi; sumendo vero eius initium a vocatione Pipini patris eius ad ferendum auxilium Romanis et pape contra Longobardos, sunt fere quingenti sexaginta anni.

(a) quantum] autem add. B   T

63

<I–II–III–IV> ¹ Quattuor autem primi status insimul sumpti duraverunt tantum septingentis viginti annis inchoando eos ab incarnatione Christi; inchoando vero eos a Christi predicatione vel ab eius ascensione vel ^(a) Spiritus Sancti missione, prout in visionibus huius libri magis proprie inchoari videntur, desunt a summa predicta triginta anni.
<II> ² Status etiam martirum longe plus duravit quam status apostolorum.
<IV> ³ Quartus etiam status, prout eius initium sumitur a tempore Iustiniani, duravit circa centum [f. 16^va] annos, post quos Sarraceni destruxerunt ecclesiam ierosolimitanam et anthiocenam et alexandrinam et alia loca in quibus plus vigebat status anachoritarum. ⁴ Nam, secundum cronicas ^[1], primus annus Iustiniani erat annus Domini DXXVII^us et regnavit annis viginti octo. ⁵ Anno autem Domini DCXXXV° Sarraceni vicerunt Persas et obtinuerunt regnum eorum, et post biennium capta Damasco ceperunt Fenicem et Egiptum, et post aliud biennium ceperunt Iherusalem, et post octo annos ceperunt Africam. ⁶ Anno autem Domini DCCXX° ceperunt Ispaniam et depopulaverunt Sardiniam, ita quod omnia predicta ceperunt in octoginta quinque annis.

(a) vel] seu B   T

[1] Cfr. Chronica Sigeberti Gemblacensis a. 381-1111, MGH, SS. VI, pp. 323-330.

64

<I> ¹ Dicendum quod diffusio fidei per apostolos in orbem universum debuit esse velox instar lucis solaris ab oriente in occidentem ^(a) subito procedentis et instar fulguris universa subito discurrentis ^(b). ² Hoc enim fuit in gloriam Christi et lucis sue, unde in apertione primi signaculi dicitur exisse vincens ut vinceret.

(a) occidentem] occidente B   T    (b) discurrentis] decurrentis B  T

2. Ap 6, 2

65

<II> ¹ Martiria vero, martires configurantia Christo passo et testimonium dantia Christo et fidei eius et virtutis exemplum relinquentia posteris, debuerunt esse multa et diuturna, tum propter maiorem gloriam Christi, tum propter maiorem affir-[f. 16^vb]-mationem ^(a) fidei, tum propter maiorem coronam maioremque societatem ipsorum martirum. ² Unde et a prima persecutione Neronis usque ad persecutionem Iuliani imperatoris et apostate et repulsam idolatriam renovantis fuerunt circiter trecenti anni. ³ Et a passione Christi usque ad pacem christianis datam sub Constantino sunt quasi totidem anni. ⁴ Qui numerus bene congruit statui martirum pro fide Trinitatis fructum martirii centenarium afferentium.

(a) affirmationem] confirmationem B   T

66

<IV> ¹ De quarto autem statu, scilicet anachoritarum, dicit Ioachim, libro V° Concordie, quod « proficiendo decrevit, quia et herba tunc magis proficit cum appropinquat ad messem. ² Nam tempus eius non tam illud esse dicitur ^(a) in quo incipit quam illud in quo, peracta messione, grana per trituram separantur a paleis. ³ Ordines enim iustorum propria tempora acceperunt non in quibus inceperunt sed in quibus ad consumationem et perfectionem venerunt. ⁴ Quod autem diximus ordinem quartum, qui est heremitarum et virginum, proficiendo defecisse, timendum est potius quam dicendum. ⁵ Aperta enim perfectio gloriationem ^(b) parit, gloriatio ^(c) exaltationem, exaltationem vero comitatur ruin<a> ^(d), quia scriptum est: ante ruinam exaltatur cor. ⁶ Igitur ordo iste quarto tempore claruit, sed mox defecit in illa claritate et in locis illis in quibus visus est floruisse ^(e) [f. 17^ra] ad horam, et hoc propter malitiam habitantium ^(f) in eis » ^[1]. ⁷ Preterea fragilitas humane carnis non patitur tantum statum diu in multitudine perdurare.

(a) dicitur] videtur B   (b) gloriationem] glorificationem B   T   (c)  gloriatio] glorificatio B   T   (d) ruina] ruinam P   (e) floruisse] claruisse vel floruisse B   (f) habitantium] inhabitantium B

5. Pro 16, 18; 18, 12

[1] Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 12; Patschovsky 3, p. 551, 3-20.

67

<V> ¹ Quintus vero status pluribus ex causis debuit diu durare.
<V.1> ² Prima est quia eius condescensio potuit in multitudine diutius perdurare tamquam eius infirmitati proportionalis.
<V.2> ³ Secunda est quia in ipsa debuit terminari tempus plenitudinis gentium prout distinguitur a tempore finalis conversionis Iudeorum, inter que debuit esse grandis evacuatio veterum et carnalium per grande iudicium. ⁴ Ut autem hoc iudicium appareat iustius et maturius, debuit diu tolerari et citari infirmitas quinti status. ⁵ Preterea quantum spatii est a prima usque ad sextam seu meridiem, tantum congruit esse a meridie usque ad vesperam. ⁶ Meridies autem ecclesie cepit deficere quando status anachoritarum cepit tepescere, ac deinde per Persas sub Cosdroe rege Persarum et postmodum per Sarracenos vastati fuerunt. ⁷ Post que ^(a) quintus status paulo post sub Karolo cepit.
<V.3> ⁸ Tertia est ^(b) quia, post tot certamina in primis quattuor statibus habita, decuit dari ecclesie longam pacem.
<V.4> ⁹ Quarta est quia de manu Sarracenorum ex speciali Dei gratia quasi contra iustitiam servabatur ad vitam. ¹⁰ Propter enim hereses multas et horrendas, [f. 17^rb] que fere in tota ecclesia a tempore Constantini usque ad tempus Sarracenorum inundaverunt, digna fuerat non defendi sed potius iudicari, unde ^(c) Gregorius ^(d) Magnus circa finem quarti temporis fere credidit extremum iudicium tunc adesse, sicut patet in omelia super illud evangelium: Erunt signa in sole et luna et cetera ^[1].
<V.5> ¹¹ Quinta est quia eo ipso quod quintus status coartatus fuit ad unam terram propter peccata Grecorum et ad statum infirmiorem, decuit hoc recompensari in multitudine populi et magnitudine temporis et pietatis.
¹² Quod autem monachi quinti temporis fuerint communiter imperfectiores monachis quarti temporis ^(e) ostendit Ioachim, libro V° Concordie dicens quod in illis « nulla erat possessio aut possessionum anxietas, sicut est in ^(f) temporibus istis, sed summa et una omnibus paupertatis voluntas ». ¹³ Et subdit: « Hec ideo dico, ut sciamus, quid inter illos et monachos nostri temporis differens aut indifferens sit, ne forte cum de monachis quinti temporis sermo succedet, vel de illis clericis qui canonice vivunt, alterum occurrat pro altero et nominum ^(g) idemptitas ^(h) intellectum obscuret » ^[2].
<V.6> ¹⁴ Sexta, secundum Ioachim, est quia quintus status post quattuor animalia, id est ⁽ⁱ⁾ post quattuor ordines perfectorum, tenuit typum generalis sedis, et ideo debuit in multitudine habundare. ¹⁵ Sicut etiam ^(j) quattuor animalia senas alas habent, id est omnes insimul viginti quattuor, sic secundum eum [f. 17^va] quattuor ordines habuerunt viginti  ^(k) quattuor generationes quarum quelibet est triginta annorum, sicut Christus fuit quando baptismum nostre regenerationis assumpsit et instituit, que faciunt septingentos viginti annos ^(l). ¹⁶ Sedi autem Dei, quia de unitate letatur, competunt generationes sedecim, id est quadringenti quinquaginta ^(m) anni, ut et differentia sit inter sedem et animalia, et nichilominus instar animalium adsit senaria perfectio generationum cum denaria sibi iuncta ^[3].
¹⁷ Quidam tamen quinto statui assignant quingentos annos ab imperio Karoli inchoatos, id est ab anno Domini ⁽ⁿ⁾ DCCCI°. ¹⁸ Competit enim eius infirme multitudini regulatio quinque sensuum et debitum quod Christus Magdalene ascribit, cum ait quod debebat denarios quingentos ^[4]. ¹⁹ Inchoando vero quintum statum a regno Pipini patris Karoli, tempore Zacharie pape, assignant ^(o) ei tres senarios generationum, id est decem octo, quod respectu perfectorum quinti status designat trinam perfectionem consiliorum et operum Christi; respectu vero carnalium designat trinam seu totalem effusionem eorum ad secularia huius mundi sex diebus facta: nam effundunt se ad illa corde, ore, opere ^(p).

(a) post que] postquam B   T   (b) est] om. B   T   (c) unde] et add. B   (d) Gregorius] papa add. B   T   (e) quarti temporis] temporis quarti B   T   (f) in] om. B   T   (g) nominum] nomine B  (h) idemptitas] idemptitatis B   T   (i) id est] et B   T   (j) etiam] enim B   (k) viginti] et T   (l) septingentos viginti] DC^osXX B   DCLX T   (m) quadringenti quinquaginta] CCCCLXXX (XXX del.) P   (n) Domini] om. B   T   (o) assignant] assignat B   (p) opere] et praem. B

10. Lc 21, 25

[1] Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia, cura et studio R. Étaix, Turnhout 1999 (Corpus Christianorum. Series Latina, CXLI), lib. I, hom. I, pp. 5-11 (= PL 76, coll. 1077 B – 1081 C).
[2] Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 12; Patschovsky 3, p. 552, 10-17: « […] excepto quod illis nulla erat possessio aut possessionum anxietas, sicut in temporibus istis, sed summa et una omnibus paupertatis voluntas. Hec idcirco dico, ut sciamus, quid inter illos et monachos nostri temporis differens aut indifferens sit, ne forte, cum de monachis quinti temporis, de quibus sermo succedet, tractare ceperimus, vel certe de illis clericis, qui canonice vivunt, alterum occurrat pro altero et nominum identitas intellectum obscuret ».
[3] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 2; Patschovsky 2, p. 209, 4-19: « Deinde vicesimo quinto loco secutus est Ezechias, in cuius diebus factum est monstrum in sole, reverso retro decem lineis in horologio Achaz. Huic additi sunt de gratia anni quindecim, ut intelligatur manifeste, quia, quicquid datum est nobis sub quinta apertione, que proprie pertinet ad Spiritum Sanctum, magis est de gratia quam de lege statuta. Precesserunt enim in Christo quatuor opera, secundum quod quatuor sunt animalia: nativitas, passio, resurrectio et ascensio, et secutum est in quinto gradu donum Spiritus Sancti, hoc est illud donum, quod proprie pertinet ad sedem Dei. Quia enim sedes Dei de unitate letatur, merito sub ipso uno generationes sedecim colliguntur, quatinus et differentia sit inter sedem et animalia, et tamen senarie perfectionis similitudo nec in ipso quinto signaculo deseratur, quin immo eidem senarie perfectioni etiam denaria iuncta esse monstretur, quatinus cum perfecta operatione iustitie plenitudo conveniat gratiarum ».
[4] Cfr. Lc 7, 41.

68

<VI–VII> ¹ De sexto autem statu videtur Ioachim in locis aliquibus estimare quod duret per solos tres annos et ^(a) dimidium ^(b). ² Vult enim duas tribulationes esse in ipso. ³ Unde libro ^(c) III° Concordie, ubi ostendit septem signacula et eorum [f. 17^vb] apertiones durare per quadraginta duas generationes triginta annorum, quarum viginti quattuor assignat quattuor primis signaculis et sedecim quinto, dicit quod quadragesima prima spectat ad sextam apertionem, quadragesima vero secunda ^(d) ad septimam ^[1]. ⁴ Et subdit: « Nam ideo subtractas esse puto decem generationes a duobus signaculis, ut pro duodecim generationibus accipiantur due, ne nimis immoderata tribulatio absorbeat electos. ⁵ Unde et veritas ait quod propter electos breviabuntur dies illi. ⁶ Terminus autem huius tribulationis Deo soli cognitus est. ⁷ Arbitror tamen sexies senos menses, id est sex semi annos, accipi debere pro sexti signaculi apertione ob perfectionem senarii; pro septima vero semel sex » ^[2], id est sept<imum> ^(e) semi ann<um> ^(f). ⁸ Et subdit: « Vel certe quia duplex erit tribulatio ipsa, si triginta annorum spatium dandum est sexte apertioni, precedens tribulatio spectanda est circa principium, sequens autem circa finem; inter utramque autem qualecumque remedium » ^[3].
⁹ Sciendum tamen quod ipse non intendit per hoc quin post illas quadraginta duas generationes perduret hec vita et sint sancti in hoc mundo. ¹⁰ Nam, libro IIII° in fine prime partis eius, dictis consimilibus de generatione quadragesima prima et generatione ^(g) quadragesima secunda, dicit quod illud tempus quod post quadragesimam secundam supererit erit ^(h) absque humana estimatione annorum, velut in sabbatum absque bello et ⁽ⁱ⁾ absque scandalo et cetera ^[4]. ¹¹ Dicit etiam, tam ibi ^[5] quam libro III° ^[6], quod sicut post septem signacula Veteris Testamenti consumata [f. 18^ra] in Zorobabel cessaverunt ystorie et prophetie et data est requies populo Israel, et tandem circa finem ipsius post tribulationem factam sub Antiocho Christus venit in mundum, sic post septem apertiones septem sigillorum dabitur pax populo christiano, et tandem in fine mundi post persecutionem Gog veniet Christus ad iudicium. ¹² Libro etiam III° ^(j) dicit quod « reliquum tempus post ruinam veteris Babilonis usque ad Christum absque generationum ^(k) descriptione ^(l) preteriit, sicut illud quod futurum est post ruinam Babilonis nove usque ad finem seculi. ¹³ Licet enim evangelista scribat duodecim generationes a Zorobabele usque ad Christum ^[7], non tamen inveniuntur scripte in Veteri Testamento » ^[8].
¹⁴ Sciendum etiam quod ipse, eodem libro III°, dicit septimum sigillum secutum esse post Esdram et Neemiam consumatis septem preliis prioribus ^[9], et in principio expositionis sue super Apocalipsim dicit quod septimum prelium contra Iudeos factum a Grecis et ab Antiocho est septimum sigillum ^[10], et tamen paulo post ponit illud sub sexto et inchoat septimum a fine legis ita quod sub ipso, ut dicit, venit Iohannes Baptista ^[11]. ¹⁵ Ex quibus patet quod septimum sigillum accipit tripliciter. ¹⁶ Uno modo scilicet pro septimo bello facto sub Hester, secundo pro pace que fuit post Esdram et pro bello Antiochi, tertio pro ultimo termino legis. ¹⁷ Et consimiliter sumit tripliciter apertionem septimi sigilli in Novo Testamento.
¹⁸ Notandum igitur quod status ecclesie a [f. 18^rb] dampnatione Babilonis, id est ecclesie carnalis, usque ad finem seculi oportet habere tantum temporis spatium quod totus orbis et totus Israel convertatur ad Christum, et quod illud tempus crescat a mane per gradus congruos usque ad meridiem, ac deinde per gradus congruos descendat ad tantam vesperam et noctem iniquitatis quod vix inveniatur fides in terra ^[12], et quod propter habundantiam malitie Christus quasi compellatur ad iudicium venire. ¹⁹ Absit enim quod tertius principalis status seculi, appropriate gerens imaginem Spiritus Sancti, sit momentaneus aut tanto operi ridiculose et improportionaliter abbreviatus ^[13].

(a) et] cum B   T   (b) dimidium] dimidio B   T   (c) libro] in praem. B   T   (d) quadragesima vero secunda] quadragesima secunda vero T   (e) septimum] septem P   (f) annum] anni P   (g) generatione] de praem. B   T   (h) erit] om. B   T   (i) et] om. B   T   (j) III°] secundo T   (k) generationum] generatione B   T   (l) descriptione] descriptionum B   descriptionis T

[1] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 1; Patschovsky 2, pp. 205, 3-18; 206, 1-8: « Oportet autem nos in hoc tertio libro sub certis numeris aut temporibus singulorum curiosius distinguere metas, ut tam ex parilitate numeri quam ex similitudine gestorum possint etiam singulorum intelligi apertiones. Quantum vero estimare et intelligere queo, ita sunt distinguenda tempora signaculorum, ut, secundum quod quatuor sunt animalia senas alas habentia, hoc est simul viginti quatuor – que quatuor speciales ordines designant: apostolorum scilicet, martyrum, confessorum et uirginum -, ita viginti quatuor generationes quatuor signaculis ascribantur totidemque generationes apertionibus eorum. Et sicut quinto loco sedes scribenda est, ita a vicesima quinta generatione usque ad quadragesimam signaculo quinto; ita tamen, ut decem generationes, que extra numerum sunt, sicut absque bello transierunt respectu aliarum, ita extra cursum concordie et coaptationem veterum et novarum accipiantur, sex tantum ex omnibus in textura relictis. Porro generatio quadragesima prima sola ipsa una pro duplici est accipienda, ut iure dici possit bis sexta, nimirum quia duplex tribulatio sub sexta apertione futura est, ad similitudinem Parasceve, in quo duplicatis tenebris, passus est Christus. Sane in quadragesima secunda, que erit in sabbatum, aperietur signaculum septimum, de quo dictum est in libro Apocalypsis: Et cum aperuisset sigillum septimum, factum est silentium in celo, quasi media hora ».
[2] Ibid., pp. 206, 8-10; 207, 1-9: « Nam ideo subtractas esse puto decem generationes a duobus signaculis, ut pro duodecim generationibus accipiantur due, ne nimis inmoderata tribulatio absorberet electos. Unde et Veritas ait: Nisi Dominus breviasset dies illos, non fieret salva omnis caro; sed propter electos breviabuntur dies illi (Mt 24, 22; Mc 13, 20). Terminus autem huius tribulationis Deo soli cognitus est. Arbitror tamen sexies senos menses accipi debere pro sexti signaculi apertione, pro septima vero semel sex; sex videlicet semi anni – id est menses triginta sex – pro sexta apertione ob perfectionem senarii, septimus vero semiannus pro septima. Hii sunt illi tres anni et dimidius, de quibus in sacris codicibus et pene apud omnes doctores, qui locuti sunt de temporibus istis, frequens et publicus sermo est ».
[3] Ibid., pp. 207, 10-18: «Vel certe, quia duplex erit tribulatio ipsa, si triginta annorum spatium dandum est sexte apertioni, precedens tribulatio expectanda est circa principium, sequens circa finem, inter utramque vero qualecumque remedium ».
[4] Gioacchino da Fiore, Concordia, IV 1, c. 45; Patschovsky 2, p. 473, 3-10: « Omnia quippe hec et hiis similia ad regnum pertinent Babylonis et bestie, que portat eam, in quarum desolatione universa peribunt. Erit ergo tempus illud, quod supererit usque in finem, absque humana estimatione annorum velut in sabbatum, sicut supra scripsimus, reputatum: abque bello, absque scandalo, absque sollicitudine et terrore, quia Deus benedicet ei et sanctificabit illud, eo quod in ipso cessabit ab omni opere suo quod patravit (Gn 2, 2-3) ».
[5] Ibid., pp. 473, 13 – 475, 6: « Verumtamen, ut in tempore illo, quod decursum est a Zorobabel usque ad Christum, circa finem ipsius temporis post tribulationem que facta est sub Antiocho in populo Iudeorum, Iesus Christus Filius Dei venit in mundum – qui, postquam consummavit opus quod accepit a Patre, solvens protoplastorum debitum in carne mortali, tandem resurrexit a mortuis cum testibus resurrectionis, et inter alia magnalia que fecit ascendens in celum et sedens a dextris Dei, promissum Spiritum Sanctum in filios adoptionis effudit. Similiter in fine mundi post persecutionem, quam facturus est Gog, cum iam universa erunt completa, peracta prius resurrectione mortuorum sedebit Dominus Iesus in sede maiestatis sue ad segregandos electos suos a multitudine reproborum, quatinus repleti Spiritu Sancto vadant ipsi pariter ad vitam eternam, impii autem in ignem eternum ».
[6] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 2; Patschovsky 2, p. 210, 8-11: « Hiis signaculis completis in labore et erumpnis, secutum est sigillum septimum, quod datum est illi populo ad quietem post Esdram et Neemiam, quatinus consummatis septem preliis etiam sacri scriptores a labore quiescerent. […] (pp. 212, 13 – 213, 2) Quibus omnibus consummatis, cessaverunt historie et prophete, facta populo promissione per eundem Malachiam dicentem: “Ecce mittam vobis Heliam prophetam”, et cetera (Ml 4, 5) »; III 1 c. 12, p. 302, 8-21: « Consummatis operibus Testamenti Veteris pertinentibus ad sex signacula libri sive ad sex tempora laboriosa, quibus sacra Dei verborum semina in horreis librorum collecta sunt, mox in distinctione septima, que incepit a reedificatione murorum Ierusalem, data est a Deo requies populo Israel, quatinus reedificata domo Dei et muris civitatis requiesceret per annos aliquot a preliis nationum, et maxime a scribendis historiis et faciendis libris, ut videretur advenisse quasi septimus annus, in quo non licebat secundum legem seminare et congregare in horrea, quousque veniret octavus annus, qui significat tempus novum incarnationis dominice, in quo et excolenda erant nova semina verborum Dei ad complendum illud quod predixerat Moyses: “Donec nascantur nova, vetera comedetis!” (Lv 25, 22). Et illud: “Comedetis vetustissima veterum, et novis supervenientibus vetera proicietis!” (Lv 26, 10) ».
[7] Cfr. Mt 1, 12-16.
[8] Gioacchino da Fiore, Concordia, II 2, c. 12; Patschovsky 2, p. 194, 2-13: « Reliquum autem tempus post ruinam veteris Babylonis usque ad Christum absque generationum descriptione preteriit, haud dubium, quod et illud, quod futurum est post ruinam Babylonis nove usque ad consummationem seculi. Licet enim scribat evangelista duodecim generationes a Zorobabel usque ad Christum, quia tamen non inveniuntur scripte in Veteri Testamento, et maxime quia nulla opera notata sunt sub diebus eorum, nequaquam referende sunt ad finem veteris linee, sed ad principium nove, quamvis tempus ipsum magis ad Vetus Testamentum pertineat quam ad Novum, nimirum quia et semina, que iaciuntur in terra, preveniunt quodammodo annum suum, et regnantibus adhuc regibus terre filii nutriuntur, qui succedant in regnum ».
[9] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 2; Patschovsky 2, p. 210, 8-11 (cfr. supra, nota 6).
[10] Gioacchino da Fiore, Expositio, Liber introductorius, cap. 3, f. 4ra. Cfr. K.-V. Selge, Eine Einführung Joachims von Fiore in die Johannesapokalypse, in “Deutsches Archiv für Erforschung des Mittelalters”, 46 (1990), pp. 85-131: pp. 113, 115.
[11] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, Liber introductorius, cap. 6, f. 8ra-b.
[12] Cfr. Lc 18, 8.
[13] Notandum igitur – improportionaliter abbreviatus]  Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 B, VII: « […] Secundo quantum ad hoc quod horum tertius principalis status saeculi gerit appropriate imaginem Spiritus Sancti: quia hoc est sibi plusquam statui Apostolorum appropriare Spiritum Sanctum, quod est saepius reprobatum. Quod vero finalem mundi statum prolongat in magnum temporis spatium, temerarium reputamus ».

TERTIUM DECIMUM NOTABILE

69

¹ Quantum autem ad tertium decimum, quomodo scilicet septem predicti status conformantur septem ecclesiasticis sacramentis, et septem diebus originalibus, et septem mundi ^(a) etatibus, et septem notabilibus preliis et temporibus sub lege Moysi consumatis ^[1].

(a) mundi] om. B

[1] Olivi aveva interpretato anche i primi sei capitoli della Regola come consonanti con le opere dei primi sei giorni della creazione, con le sei età del mondo e con i sei tempi della Chiesa; nei successivi sei capitoli aveva invece scorto il « regimen ecclesiae Dei »: cfr. P. I. Olivi, Expositio super Regulam Fratrum Minorum, Conclusio, pp. 194-195.

70

<1. Septem status septem sacramentis conformantur>

¹ Sciendum primo quod septem sacramentis conformantur.
<I> ² Quia primus status fundationis ecclesie conformatur baptismali regenerationi.
<II> ³ Status vero militie martirum conformatur confirmationi, per quam christiani proprie ponuntur in statu pugilum et roborantur ad pugnam, unde et signo crucis insigniuntur in fronte.
<III> ⁴ Status vero doctorum assimilatur ordinibus sacerdotalibus. Nam, secundum Dionysium, libro Ecclesiastice hierarchie ^[1], ordo sacerdotalis est illuminativus, et ordo pontificalis est ultra hoc in Dei sapientia [f. 18^va] perfectivus, et eius est archanas rationes sacramentorum videre et alios ^(a) docere.
<IV> ⁵ Refectio vero eucharistie congruit devotioni anachoritarum.
<V> ⁶ Sacramentum vero penitentie expedit et congruit infirmitatibus quinti status.
<VI> ⁷ Matrimonium vero ^(b) nuptiarum Christi et ecclesie congruit sexto statui, unde ^(c) in sexta visione pro ipso ^(d) dicitur: Gaudeamus et exultemus, quia venerunt nuptie Agni et uxor eius preparavit se.
<VII> ⁸ Unctio autem extrema congruit suavitati et paci septimi et ultimi status, in quo verificabitur illud de filio reguli: Heri hora septima reliquit eum febris.

7. Ap 19, 7   8. Jo 4, 52

(a) alios] aliis B   T   (b) vero] om. B   T   (c) unde] et add. B   T   (d) ipso] illo B   T

[1] Pseudo Dionigi Areopagita, De ecclesiastica hierarchia, cap. V, i, 3-7 (PG 3, coll. 504 A-509 A; Dionigi Areopagita, Tutte le opere, ed. P. Scazzoso – E. Bellini, Milano 1983², pp. 210-214).

71

<2. Septem status conformantur septem primis diebus et eorum operibus>

¹ Secundo sciendum quod conformantur septem primis diebus et eorum operibus ^[1].
<I> ² Nam in primo statu ecclesie ortus est Christus lux mundi, eiusque fides illuxit orbi divisitque fideles ab infidelibus quasi lucem a tenebris ^[2].
<II> ³ In secundo vero statu factum est in celo, id est in celesti ecclesia, firmamentum patientie et constantie martiriorum, per quod desideria vite superne divisa sunt a desideriis vite terrene quasi aque superiores ab aquis inferioribus ^[3].
<III> ⁴ In tertio vero sequestrate sunt aque nationum idolatrantium a terra fidelium, et protulit herbam virentem simplicium et ligna pomifera doctorum fructum spiritalis doctrine emittentium ^[4].
<IV> ⁵ In quarto vero fulxerunt [f. 18^vb] anachorite in celo, id est in vita celesti, quasi luminaria celi, quorum patres fuerunt sicut sol, multitudo ^(a) vero ^(b) fuit <sicut> ^(c) stelle in locis suis fixe et solitarie, quidam vero activi et inferiores fuerunt sicut luna ^[5].
<V> ⁶ In quinto vero tempore fuerunt spiritualiores monachi quasi aves volantes, clerici vero gentibus commixti fuerunt quasi pisces in aquis ^[6]. ⁷ In hac autem die primo ^(d) dictum est: Crescite et multiplicamini et cetera, quia numquam in preteritis temporibus sic monasteria vel ecclesie in tali vita, que conveniret pluribus, ordinate fuere ^(e) quomodo in tempore quinto, quia non tantum clericorum et monachorum, verum etiam ecclesiarum et monasteriorum que sunt propagata in tempore quinto in hac occidentali ecclesia colligere numerum non est facile. ⁸ Unde quamvis vita monachorum quarti temporis fuerit clarior, non tamen fecundior nec sic habens sensum vivum et tenerum pietatis. ⁹ Aves enim et pisces prehabundant in sensu luminaribus celi. ¹⁰ Attamen notandum ^(f) quod in quinta die creata sunt munda pariter et immunda. ¹¹ Sunt enim ^(g) pisces secundum legem mundi et immundi, avesque ^(h) similiter ^[7].
<VI> ¹² In sexto autem ⁽ⁱ⁾ die seu tempore primo creata sunt animalia irrationalia, scilicet iumenta et reptilia et bestie, ¹³ et post hoc ^(j) creatus est homo ad imaginem Dei cum muliere ex ipso ^(k) formata ^[8]. ¹⁴ Bestie [f. 19^ra] enim et reptilia sunt regna paganorum et secte pseudoprophetarum, que sexto ^(l) ecclesie tempore ^(m) contra ipsam atrocius permittentur sevire ^[9]. ¹⁵ Iumenta vero sunt simplices ad obedientiam prompti et ad honera active. ¹⁶ Ordo autem evangelicus est tamquam homo rationalis ad imaginem Dei factus, et ipse subiciet bestias et omnem terram et preerit piscibus et avibus ^[10], id est omnibus ordinibus quinto tempore ⁽ⁿ⁾ formatis; distinguetur autem in prelatos et collegium subditorum, quasi in virum et uxorem ^[11].
<VII> ¹⁷ Dies vero septimus erit benedictus et sanctificatus et liber ab omni opere et labore servili et fruens pace que exsuperat omnem sensum ^[12].

(a) multitudo] et praem. B   T   (b) vero] om. B   T   (c) sicut] om. P   (d) primo] primum B   T   (e) fuere] fuerunt B   (f) notandum] sciendum B   sciendum est T   (g) enim] om. B   T   (h) avesque] et aves B   T   (i) autem] om. B   T   (j) hoc] om. T   (k) ipso] eo B   T   (l) sexto] in praem. B   (m) ecclesie tempore] tempore ecclesie B   (n) quinto tempore] tempore quinto B   T

2. Gn 1, 4   3. Gn 1, 7   4. Gn 1, 10-12   5. Gn 1, 14   7. Gn 1, 22   12. 14. 15. Gn 1, 24   13. 16. Gn 1, 27   17. Ph 4, 7

[1] Cfr. Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. V, dove la conformità con i giorni della creazione è attribuita alle beatitudini: « Possunt etiam coaptari primis operibus septem dierum, quia contemptus sensibilium est quasi intellectualis lux nostre mentis; mititas vero quasi firmamentum; luctus vero aquas voluptatis et concupiscentie de carne nostra expellit; iustitia vero universalis et zelus eius est sicut sol et luna et stellae, quia eius est regere universa; misericordiae vero est per condescensionem natare in aquis tribulationis fraternae quantum ad animales, et volare per impetum ventositatis aereae quantum ad spirituales et tentationes eorum; munditiae vero est reformari ad imaginem Dei; sed pacis est quies et sanctificatio sabbatismi » (ed. Th. Murtaugh [http://majbill.vt.edu/history/burr/OliviPage/Murtaugh.html]: al momento della presente edizione l’indirizzo non risulta più attivo).
Cfr. F. M. Delorme, L’explication littérale du Pater selon Pierre-Jean Olivi,  in “Archivio Italiano per la Storia della Pietà”, 1 (1951), pp. 181-203: 192-194: « Est igitur oratio dominica mirabilis in sua materia et non minus mirabilis in sua forma. Est etiam tertio superadmirabilis in multa et profunda mysteriorum consonantia, de quibus exempli causa unum breviter tango. Nam sub pulcherrima consonantia pinguntur hic septem status ecclesiastici, de quibus est tota intentio Johannis in Apocalypsi; quorum primus Apostolorum, secundus Martyrum, tertius Doctorum, quartus Anachoretarum, quintus communiter intra sedem Ecclesiae viventium seu multitudinis in sede Ecclesiae pacifice viventis, sextus vero militiae Antichristum et ejus complices impugnantis, septimus Ecclesiae apertissime et liberrime contemplantis. A primis sanctificatum est nomen Domini et celebre factum in universa terra per fidei praedicationem, populorum conversionem et per vitae apostolicae exemplarem perfectionem. A secundis autem desideratum et obtentum est singulariter regnum gloriae summi Dei [Tob. 3, 24] per fervorem et desiderium et perpessionem martyriorum. A tertiis seu ab his qui in tertio statu fuerunt edita sunt generalia concilia et ecclesiastica decreta et scripturarum clara et solidissima documenta divinam voluntatem nobis ostendentia et sub ea fideliter regulantia, ut jam post martyria pace Ecclesiae reddita a Constantino et ultra fieret Dei voluntas in terra Ecclesiae sicut suo modo fit in caelo angelicae hierarchiae. Ab his vero qui in quarto tempore per orationis instantiam et solitudinis silentium postulatus est assidue panis refectionis aeternae et panis corporalis non amplius quam necessarius seu quotidianus, et tamen multi eorum hunc ad litteram per angelicum ministerium obtinuerunt, sicut et sub Moyse populus Israel manna obtinuit quamdiu fuit in deserto, in quo et post isti Anachoretae fuerunt. Ab his vero qui in quinto tempore fuerunt multiplicata sunt pietatis opera et ex eis constructa et sustentata varia monasteria et facta contra Infideles multa praelia, et tamen cum hoc multiplicata est remissio et lascivia, ut si merito in quinto tempore dici potuerit et oportuerit: Dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus. In sexto vero tempore surgere debebat tentatio illa valida, quae ventura erat in orbem universum tentare habitantes in terra, et ad eam superandam consignanda erat militia ab angelo ascendente ab ortu solis, habente signum Dei vivi [Ap 7, 2], tantaque esse debebat inundatio tentationis illius quod tunc sacerdos non sub silentio sicut primas petitiones (faceret), sed alte et cum clamore valido [Hebr. 5, 7] petere debeat: Et ne nos inducas in tentationem. In septimo vero tempore universalis Ecclesiae status sic erit pacatissimus totusque apertus acsi ab omni malo mundanae miseriae liberatus, quando omnis Israel salvus fiet [Rom. 11, 26], et quando aperto septimo signaculo silentium fiet in caelo quasi media hora [Ap 8, 1], et quando tuba canente septimo angelo consummabitur mysterium Dei quod evangelizavit per servos suos prophetas [Ap 10, 7], et quando Helias veniet et restituet omnia [Matt. 17, 11] seu potius postquam venerit et restituerit omnia, ita ut tunc universis sacerdotibus alte et aperte respondere valeant: Sed libera nos a malo ».
[2] Cfr. Gn 1, 3-5; divisitque fideles ab infidelibus quasi lucem a tenebris] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 9; Patschovsky 3, p. 545, 1-9. La seconda e la quarta conformità degli status dipendono dall’esegesi di Gioacchino da Fiore, esplicitamente citato nella quarta (le guerre del popolo di Israele sotto la legge di Mosè), non nella seconda (i giorni della creazione). Ma il confronto con il quinto libro della Concordia (in particolare il passo relativo al quinto giorno) dimostra l’intensità della presenza gioachimita.
[3] Cfr. Gn 1, 6-8; firmamentum patientie et constantie martiriorum] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 10; Patschovsky 3, p. 546, 8-9.
[4] Cfr. Gn 1, 9-13.
[5] Cfr. Gn 1, 14-19; cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 12; Patschovsky 3, p. 550, 4-7.
[6] Cfr. Gn 1, 20-22.
[7] In quinto vero tempore – avesque similiter] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 13; Patschovsky 3, p. 561, 10-11; p. 563, 4-15; p. 565, 3-4. Olivi sintetizza più passi di Gioacchino, è comunque sua l’espressione nec sic habens sensum vivum et tenerum pietatis. Una delle grandi prerogative del condescensivo quinto stato (assimilata all’indulgenza della madre verso il figlio: cfr. Ap 5, 1), troverà la più alta incarnazione in Francesco, iniziatore del sesto stato (non a caso nato e nutrito ancora sotto il quinto regime), designata dall’arco dell’iride di cui si fregia l’angelo della sesta tromba, che ha la faccia come il sole (Ap 10, 1).
[8] Cfr. Gn 1, 24-28; 2, 21-22.
[9] Bestie – sevire] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 14; Patschovsky 3, p. 565, 23-25.
[10] Cfr. Gn 1, 26-28.
[11] In sexto autem die – quasi in virum et uxorem]  Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 B – 260 A, VIII.
[12] Cfr. Gn 2, 3; sanctificatus – servili] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 15; Patschovsky 3, p. 572, 12-14.

72

<3. Septem status septem mundi etatibus conformantur>

¹ Tertio sciendum quod septem mundi etatibus conformantur.
<I> ² Sicut enim in prim<a> ^(a) creatus est orbis et generatio Cahim, occiso Abel, segregata est a generatione filiorum Dei, id est a generatione Seth, sic in primo statu formata est ecclesia et generatio Iudeorum, pro eo quod Christum interfecit, segregata est a filiis Christi.
³ Sicut etiam tunc prima generatio per diluvium est deleta quia commiscuit se generationi Cahim, sic prima ecclesia, ex ^(b) circumcisione vocata, fuit in fine deleta quia pro legalibus cerimoniis iudaismi nimium zelum contra fidem Christi assumpsit.
<II> ⁴ Sicut etiam in secunda [f. 19^rb] etate Noe per archam iussu Dei fabricatam salvatur a diluvio, levaturque archa per diluvium super montes altissimos, sic in secundo statu per robur catholice fidei salvatur populus christianus ^(c) a diluvio paganorum, et tam per hoc diluvium quam per diluvium sanguinis martirum tunc effusi elevatur ^(d) fides et ecclesia super verticem regum et romani imperii, converso Constantino ad fidem et diluvio idolatrie exsiccato.
<III> ⁵ Sicut etiam in tertia, submersis Sodomitis in mari mortuo et Egiptiis in mari rubro, data est lex populo Dei et Choree, Datan et Abiron cismaticos ^(e) ceterosque de filiis Israel temptatores Dei absorbuit ira eius ^[1], sic in tertio statu, luxuria et idolatria gentium per mortem et sanguinem Christi submersa, data est lex ecclesiasticorum decretorum ^(f) et regularium statutorum populo Christi et contra cismaticos ^(g) et hereticos efferbuit ira Dei.
⁶ Sicut etiam tunc propter ^(h) superbiam turris Babel confuse et divise sunt lingue, remanente recta et prima lingua in domo Heber et Hebreorum ⁽ⁱ⁾, ac deinde linguis ceteris in idolatriam demonum ruentibus in sola domo Abraam fides et cultus unius veri Dei remansit ^[2], sic propter superbiam plurium ad fidem introductorum lingua et confessio ^(j) unius vere fidei Christi est in [f. 19^va] plures hereses divisa et confusa, remanente prima et vera lingua et confessione fidei in domo Petri.
⁷ Sicut etiam tunc Abraam, Deo fidelis, cum trecentis decem et octo vernaculis reges gentium superavit et Loth fratrem suum eripuit de manu eorum ^[3], sic Christus cum trecentis decem et octo patribus in niceno concilio congregatis superavit arriane heresis principes et eripuit simplicitatem fidelis populi de manu eorum.
<IV> ⁸ Sicut etiam in quarta etate David, deiectis Siriis et Philisteis ceterisque hostibus suis ^(k), reduxit cum septem choris archam Dei in Iherusalem ^[4], et propter pestem populo suo immissam angelo sibi apparente statuit locum templi in monte Moria ^[5], sic in quarto statu ecclesie sub Iustiniano imperatore extirpati sunt heretici arriani de Grecia et de ^(l) Africa et Italia, et paulo post sub Gregorio Magno extirpati sunt de Ispania, et propter pestem inguinariam Rome immissam ordinati sunt per Gregorium septem chori letaniarum seu rogationum, cessavitque plaga apparente angelo gladium tenente in loco qui adhuc Rome castrum sancti angeli appellatur, et restituit ^(m) archam divini cultus in sede Petri ordinavitque ecclesiasticum officium sol-[f. 19^vb]-lempnius quam foret ante, sicut etiam ⁽ⁿ⁾ David ordinavit officia cantorum et levitarum et pontificum sollempnius quam foret ante ^[6].
<V> ⁹ Sicut etiam in quinta etate, destructa Iudea et Iherusalem per Caldeos ^[7] et prius decem tribubus per Assirios ^[8], restitutus est populus Iuda in terram suam, nec ex tunc pullulavit in eis spina idolatrie sicut ante, sic destructis orientalibus ecclesiis per Sarracenos et latina ecclesia fere vastata per eos et etiam per Longobardos prius paganos et factos postmodum arrianos, restitutus est latinus populus per Karolum imperantem, nec ex tunc idola priorum magnarum heresum inundaverunt in eis sicut inundaverunt ante, quamvis sicut tunc circa finem fuit secta ^(o) heresis Saduceorum, sic circa finem huius quinti temporis <serpit> ^(p) secta ^(q) heresis Manicheorum.
<VI> ¹⁰ Sicut etiam in sexta etate, reiecto carnali iudaismo et vetustate prioris seculi, venit novus homo Christus cum nova lege et vita et cruce, sic in sexto statu, reiecta carnali ecclesia et vetustate prioris seculi, renovabitur Christi lex et vita et crux, propter quod in eius primo initio Franciscus apparuit Christi plagis caracteri-[f. 20^ra]-zatus et Christo totus concrucifixus ^(r) et configuratus ^[9].
<VII> ¹¹ Sicut etiam septima etas, a sabbato quietis Christi initiata, continet in quiete et pace sanctas animas defunctorum, sic in septimo statu complebitur id ^(s) quod scribitur in hoc libro: Beati qui in Domino moriuntur. Dicit enim Spiritus ut amodo requiescant a laboribus suis, tamquam scilicet mundo et mundanis omnino defuncti.

(a) prima] primo P   (b) ex] in B   T   (c) populus christianus] christianus populus B   T   (d) elevatur] elevaturque  corr. P   (e) (g) cismaticos] scismaticos B   T   (f) decretorum] doctorum T   (h) propter] per T   (i) remanente recta et prima lingua in domo Heber et Hebreorum] recta et prima lingua in domo Heber et Hebreorum remanente B   T   (j) confessio] confusio T   (k) suis] om. B   T   (l) de] om. B   T   (m) restituit] restituitque P (que del. ?)   B   T   (n)  etiam] om. B   T   (o) (q) secta] ceca B   T   (p) serpit] cepit P   serpit  B   T   (cfr. f. 107ra)   (r) crucifixus T   (s) id] illud T

11. Ap 14, 13

[1] Cfr. Nm 16, 31-35.
[2] Cfr. Peter of John Olivi, On Genesis, ed. D. Flood, The Franciscan Istitute St. Bonaventure, NY, 2007, pp. 124-125: « Ex hoc videtur quod nomina animalium prout adhuc tempore Moysi apud Hebraeos vocabantur fuerunt eadem quae et Adae. Ex quo patet quod lingua Adae in Hebraeis remansit ».
[3] Cfr. Gn 14, 14-16.
[4] Cfr. 2 Rg 6, 12 sgg.
[5] Cfr. 2 Rg 24, 15-25; 2 Par 3, 1.
[6] Cfr. 1 Par 23, 1-32; 24, 1-31; 25, 1-31. « Nota quod videretur per hoc quod ad regem pertinere deberet aut legislatorem dispositio et creatio omnium pontificum sibi subditorum et minorum officiorum ecclesiasticorum in suis […] constitutorum aut constituendorum »: è un’altra riflessione del glossatore del ms. Borghesiano 38 (f. 18r).
[7] Cfr. Jr 39, 8; 52, 13-14.
[8] Cfr. 4 Rg 18, 10; Jr 50, 17.
[9] Sicut etiam in sexta etate – totus concrucifixus et configuratus]  Baluzii-Mansi Miscellanea, 260 A, IX.

73

¹ Item sicut due prime etates et medietas tertie <fuerunt> ^(a) ante legem Moysi, due vero relique cum dimidia tertie fuerunt infra legem, sic duo primi status ecclesie et aliqua pars terti<i> ^(b) fuerunt ante sollempnes leges pontificalium et ecclesiasticorum <decretorum> ^(c), reliqu<i> ^(d) vero du<o> ^(e) cum aliqua parte tertii fuerunt sub ipsis. ² Sic etiam de quinque tribubus Israel que primo acceperunt hereditatem due et dimidi<a> ^(f) fuerunt trans Iordanem, scilicet Ruben et Gad et dimidia tribu<s> ^(g) Manasse, relique vero fuerunt citra, scilicet Efraim et Iuda et reliqua media pars Manasse ^[1]. ³ Sicut etiam Iosue, qui et Ihesus ^(h) divisit hereditatem reliquis septem ^[2], sic Ihesus Christus septem ecclesiasticis statibus, post quinque priores etates secutis, divisit hereditatem gratie sue. ⁴ Unde et hii correspondent septem ecclesiis Iohannis, sicut quinque patriarchales ecclesie [f. 20^rb] correspondent quinque primis tribubus. ⁵ Nam ecclesia ierosol<i>mitana ⁽ⁱ⁾ assimilata est tribui Ruben, romana vero tribui Iuda, in qua fuit sedes davitici regni; constantinopolitana vero tribui Efraim, antiocena vero et alexandrina tribui Gad et Manasse ^[3].