[INDICE GENERALE]
INDICE DEL PROLOGO
PROLOGUS
INCIPIT
■ Erit lux lune sicut lux solis, et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum, in die qua alligaverit Dominus vulnus populi sui et percussuram plage eius sanaverit. In hoc verbo, ex XXX° capitulo Isaie (Is 30, 26) assumpto, litteraliter prophetatur precellentia fulgoris celestium luminarium, quam in fine mundi ad pleniorem universi ornatum Dei dono habebunt. Allegorice vero extollitur gloria Christi et Novi Testamenti.
■ Quia vero per multiformitatem lucis, quam in se aggregat, scripturam veterem, quasi lunam, illuminat et elucidat, idcirco primitus intuendum est quomodo in hoc libro est lux solis septiformiter sicut lux septem dierum. Propter quod sciendum quod totum decursum ecclesie ab initio sui usque ad finem eterne glorie describit sub septem visionibus, in quibus septem status ecclesie per sui successivum ordinem distinguuntur et describuntur.
■ Ad videndum autem quomodo solaris Christi claritas in hiis septem visionibus septiformiter radiat sicut lux septem dierum sunt duodecim consideranda. […] Preter hoc autem duodecimum est tertium decimum […].
I NOTABILE
Quantum ergo ad primum, qui scilicet sunt septem status ecclesie in hiis visionibus descripti.
■ Septem status ecclesie.
■ Initia septem statuum.
■ Primi autem quattuor status solent aliquando per quattuor animalia designari […] Quintus vero assimilatur generali sedi a quattuor animalibus sustentate.
■ Singulares preeminentie septem statuum ecclesie.
II NOTABILE
Quantum autem ad secundum, quare scilicet hii status describuntur non solum per bona eis propria sed etiam per mala eis opposita (quadruplex ratio datur).
III NOTABILE
Quantum ad tertium, quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati, et quare in septima non sic distinguuntur sicut in ceteris.
<1> Quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati (quadruplex ratio datur).
Quarta ratio est quia quodlibet predictorum septem donorum potest subdistingui in septem partes sive proprietates, ita quod prima a proprietate correspondet primo statui et secunda secundo et sic de aliis, ut sic sint septies septem.
de primo dono (pastoralis cura).
de secundo dono (pugna ecclesie).
de tertio dono (magistralis tuba).
de quarto dono (contemplatio).
de quinto dono (zelus severus quadruplex).
de sexto dono (forma christiformis, seu renovatio spiritus, seu fructus caritatis).
de septimo dono (quietatio spiritus in Deo, gustus Dei).
<2> « Quare autem predicti septem status non sic distinguantur in septima visione sicut in ceteris ». (quadruplex ratio datur).
IV NOTABILE
Quantum ad quartum, quare scilicet prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas, relique vero describunt septem status ecclesie generales et hoc potius obscure quam clare.
<1> Quare prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas (triplex ratio datur).
<2> Quare relique visiones describunt septem status ecclesie generales et hoc potius obscure quam clare (triplex ratio datur).
V NOTABILE
Quintum est de ratione ordinis septem statuum, et septem visionum; et quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis, sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis.
<1> De ratione ordinis septem statuum.
<1.1> Prima ratio sumitur ex ordine agendorum ad completionem ecclesie Christi (secundum septem status).
<1.2> Secunda ratio sumitur ex ordine supradictorum donorum et officiorum, qui in parte tactus est supra in tertio notabili, ubi ostenditur ordo officiorum pastoralis cure et ordo officiorum docendi et ordo officiorum zeli (secundum septem status).
<2> De ratione ordinis septem visionum.
<2.1> Prima ratio est ex ordine septem donorum seu officiorum vel statuum prescriptorum (secundum septem visiones).
<2.2> Secunda ratio (secundum septem visiones).
<3> Quare […] initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis non agitur de septem mulieribus bonis vel malis sed solum de una bona in quarta et de una mala in sexta, sicut in ceteris agitur aut de septem ecclesiis aut de septem signaculis vel de septem tubis vel de septem phialis, quamvis in quarta ponatur dracho habens septem capita (cfr. Ap 12, 3) et bestia habens septem capita (cfr. Ap 13, 1), et in sexta replicetur eadem bestia habens capita septem (cfr. Ap 17, 3).
VI NOTABILE
<1> Quare scilicet in qualibet quinque visionum priorum premittitur quiddam quod se habet ad sequentia sicut fons et radix septem status sequentes continens triformiter, scilicet causaliter, exemplariter et etiam collective (quadruplex ratio datur).
Quia vero Christus est causa efficiens et exemplaris et etiam contentiva omnium statuum ecclesie, idcirco radix visionum proponitur sub hoc trino respectu, prout infra suis locis specialibus exponetur. Nunc tamen in generali breviter demonstretur (secundum septem status).
<2> Quare non fit hoc in sexta et in septima visione (triplex ratio datur).
VII NOTABILE
Septimum est quare sextus status semper describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, sicut status Christi evacuavit Vetus Testamentum et vetustatem humani generis, unde et quasi circulariter sic iungitur primo tempori Christi ac si tota ecclesia sit una spera et ac si in sexto eius statu secundo incipiat status Christi habens sua septem tempora sicut habet totus decursus ecclesie, sic tamen quod septimus status sexti sit idem cum septimo statu totius ecclesie. Et iterum quare sexta et septima visio principaliter describunt solum finalem statum ecclesie, coannexe vero et quasi non ex principali intento describunt tempora priorum quinque statuum.
<1> Prima ratio est ex sollempnizatione trium personarum Dei et trium finalium perfectionum seu proprietatum Christi.
<2> Secunda ratio est ex parte diversarum perfectionum seu diversorum graduum eiusdem perfectionis in Christi ecclesia distincte et ordinate introducendorum.
■ Triplex responsio ad obiectionem.
■ Figurale exemplum (commutatio pontificatus).
<3> Tertia ratio est ex respectu duplicis populi, scilicet gentilis et iudaici, per Christum convertendi.
■ Duplex argumentum ad conclusionem.
VIII NOTABILE
Quantum autem ad octavum, unde scilicet possit probari et probative trahi litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum cum sub verbis obscuris et figuralibus tradantur, unde enim probabitur quid ad litteram significet prima tuba et secunda vel prima et secunda phiala et sic de aliis, aut quare secunda tuba vel tertia plus referatur ad hoc vel illud tempus quam ad aliud, et sic de aliis; unde etiam probabitur quod septem visiones huius libri referantur ad eosdem septem status ecclesie (nam et quibusdam visum est quod totum litterale significatum prime precedat totum litterale significatum secunde et sic deinceps usque ad septimam); item cum ibi satis plusquam septies replicetur et vidi, unde probatur quod ibi sint tantum septem visiones principales.
<1> Unde possit probari et probative trahi litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum.
<1.1> Primo trahitur ex duabus principalibus partibus visionum, scilicet ex radicali et ex finali, et ex ordine quinque membrorum priorum ad sextum et septimum tamquam ad finalem suum et tamquam ad piscinam ad quam se effundunt.
<1.2> Secundo trahitur ex doctrina Novi Testamenti in evangeliis et epistulis et in libro Actuum tradita, sicut et litteralis intelligentia prophetarum Veteris Testamenti in parte trahitur ex libris legalibus et ystoricis veteris legis.
<1.3> Tertio trahitur ex prophetiis finalium temporum in Veteri Testamento conscriptis.
<2> Unde probentur septem membra istarum visionum principaliter referri ad eosdem septem status ecclesie.
<3> Unde probetur ibi tantum esse septem visiones principales.
IX NOTABILE
Quantum ad nonum, scilicet quare in prima visione tangit plura bona quam mala preterquam in quinta ecclesia et septima; in tribus vero sequentibus ponit plura mala preterquam respectu status sexti et septimi et preterquam in apertione primi signaculi, que designat primum statum secunde visionis; in quinta vero tangit sola mala incidentia septem statibus seu temporibus; in septima vero tangit sola bona finalia; in sexta vero non nisi mala usque ad initium sexti status et postmodum bona cum intermixtione cuiusdam belli.
X NOTABILE
Quantum autem ad decimum, scilicet quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto, ac quomodo et quare initium cuiuslibet subsequentis status inchoat ante decisionem prioris, et iterum quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus.
<1> Quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto.
■ concurrentia VIi status cum II°
■ concurrentia IVi status cum III°
<2> Quomodo et quare initium cuiuslibet subsequentis status inchoat ante decisionem prioris.
■ concurrentia Ii status cum II°
■ concurrentia IIIii status cum II°
■ concurrentia Vi status cum IV°
■ concurrentia VIi status cum V°
<3> Quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus.
XI NOTABILE
Quantum ad undecimum, quomodo scilicet prefate visiones et earum partes possunt ad alia diversa tempora coaptari, ita quod septimus status potest coaptari ad quamlibet maiorem partem cuiuslibet status.
XII NOTABILE
Quantum ad duodecimum, quare scilicet predicti status non habent equale spatium temporis, immo quintus duravit iam fere per quingentos annos, sumendo eius initium a translatione imperii romani a Grecis in Karolum facta DCCCI° anno Christi; sumendo vero eius initium a vocatione Pipini patris eius ad ferendum auxilium Romanis et pape contra Longobardos, sunt fere quingenti sexaginta anni.
■ Quattuor primi status insimul sumpti.
■ Spatium temporis Ii status.
■ Spatium temporis IIi status-1.
■ Spatium temporis IIi status-2.
■ Spatium temporis IVi status-1.
■ Spatium temporis IVi status-2.
■ Spatium temporis Vi status.
■ Spatium temporis VIi et VIIi status.
XIII NOTABILE
Quantum autem ad tertium decimum, quomodo scilicet septem predicti status conformantur septem ecclesiasticis sacramentis, et septem diebus originalibus, et septem mundi etatibus, et septem notabilibus preliis et temporibus sub lege Moysi consumatis.
<1> Septem status septem sacramentis conformantur.
<2> Septem status conformantur septem primis diebus et eorum operibus.
<3> Septem status septem mundi etatibus conformantur.
<4> Septem status conformantur septem preliis et temporibus sub lege Moysi seu in israelitico populo consumatis.
Per intelligentiam huius libri elucidatur obscuritas scripture veteris, et etiam explicatur implicatio septem statuum nove legis.
<1> Elucidat eam primo per concordiam.
<2> Secundo elucidat ipsam distinguendo tres fines seu tres Christi adventus in prophetis indistincte involutos.
<3> Tertio elucidat ipsam applicando figuras vel sententias eius ad alia facta et tempora quam in prophetis videantur applicari.
<PROLOGUS> |
|
1
|
[f. 1ra] 1 Erit lux lune sicut lux solis, et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum, in die qua alligaverit Dominus vulnus populi sui et percussuram plage eius sanaverit. 2 In hoc verbo, ex XXX° capitulo Isaie assumpto [1], litteraliter prophetatur precellentia fulgoris celestium luminarium, quam in fine mundi ad pleniorem universi ornatum Dei dono habebunt. 3 Allegorice vero extollitur gloria Christi et Novi Testamenti. 4 Novum enim Testamentum se habet ad Vetus sicut sol ad lunam, unde IIa ad Corinthios III° dicit Apostolus: Quod si ministratio mortis, id est veteris legis mortem et dampnationem per accidens inducentis, fuit in gloria, ita ut non possent filii Israel intendere in faciem Moysi propter gloriam vultus eius, que evacuatur, id est que fuit temporalis et transitoria, quomodo non magis ministratio Spiritus, id est spiritualis gratie et sapientie Christi, erit in gloria. 5 Tempore autem quo Christus erat nostra ligaturus vulnera sol nove legis debuit septempliciter radiare et lex vetus, que prius erat luna, debuit fieri sicut sol. 6 Nam umbra sui velaminis per lucem Christi et sue legis aufertur secundum Apostolum, capitulo eodem dicentem quod velamen in lectione Veteris Testamenti manet non revelatum, quoniam in Christo evacuatur. 7 Unde usque in hodiernum diem, cum legitur Moyses, id est lex Moysi, vela-[f. 1rb]-men est positum super cor Iudeorum; cum autem conversus fuerit ad Dominum (a), auferetur velamen. 8 Nos vero revelata facie gloriam Domini speculantes in eandem imaginem transformamur a claritate in claritatem. 9 Et subdit: Quoniam Deus, qui dixit de tenebris lucem splendescere, id est qui suo verbo et iussu de tenebrosa legis (b) et prophetarum doctrina lucem Christi eduxit, ipse illuxit in cordibus nostris ad illuminationem scientie et claritatis Dei in faciem Christi Iesu, scilicet existentis et refulgentis. |
|
(a) Dominum] Deum B T (b) legis] lege B T
|
2 |
1 Hec autem lux habet septiformem diem transcendentem velamen umbre legalis, quoniam in hac aperitur trinitatis Dei archanum (I), ac culpe originalis et actualis vinculum et debitum (II), et incarnationis Filii Dei beneficium (III), et nostre redemptionis pretium (IV), et iustificantis gratie supernaturale donum simul et predestinationis ac reprobative subtractionis eiusdem gratie incomprehensibile secretum (V), ac spiritualis et perfecti modi vivendi Deumque colendi saluberrimum exemplum ac preceptum et consilium (VI), et eterne retributionis premium et supplicium cum finali consumatione omnium (VII). 2 Hec enim septem sunt velut septem dies solaris doctrine Christi, que sub velamine scripta et absconsa fuerunt in lege et prophetis. 3 Eo ipso autem quod doctrina Novi Testamenti probat se ipsam contineri in Veteri sicut nucleum in testa et pullum in ovo et fructum in semine vel radice et sicut lumen in lucerna lucente [f. 1va] in loco caliginoso [1], eo ipso promovetur luna, id est vetus lex et scriptura, in lucem solis. |
|
[1] Cfr. Fr. Petri Ioannis Olivi O. F. M., Quaestiones de incarnatione et redemptione. Quaestiones de virtutibus, ed. A. Emmen O. F. M. – E. Stadter, Grottaferrata 1981 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, XXIV, q. I (« Quaeritur utrum naturam humanam uniri Deo personaliter, saltem prout hoc ponit fides christiana, sit Deo possibile » [De possibilitate incarnationis]), pp. 55, 57: « Ad quartum autem inconveniens, scilicet de tanta tardatione incarnationis Christi […] Quarta via est ex respectu ad suam personalem et singularem proprietatem, sub qua erat venturus. Erat enim venturus ut filius Dei et filius hominis; et ideo debuit venire ut proles nobilissima in magno utero divinae praedestinationis et alicuius magnae ecclesiae; prius magnifice et mirifice praeconcepta, ac deinde propagata. Ad quem conceptum et partum plenius ostendendum et magnificandum, decuit in solemnibus scripturis et figuris ipsum praesignative includi. In quibus prius staret conceptus et clausus sicut nucleus in testa, et sicut pullus in ovo, et sicut radius in nebula, et sicut corpus in sua imagine umbrosa, et sicut veritas in figura. Quia etiam erat venturus ut fructus suavissimus nostrae egestatis famelicae refectivus, ideo debuit venire ut fructus magnae et procerae arboris, ita quod staret in summitate arboris ipsum ferentis. Quia etiam erat venturus ut novus homo, miseram vetustatem exsufflaturus et renovaturus, ideo prius nostra vetustas fuit per diuturnitatem aetatum in evidentem senectutem ducenda. In quo etiam claruit quod Christus, qui veniebat ut novus haeres post senectam sui patris veteris, scilicet Adae, regnaturus erat. Quia etiam venturus erat ut finis ultimus humani generis, ideo, ne videretur finis modici status, quidam magnus mundus et magna et solemnis ecclesia patrum debuit sub debita distinctione et connexione statuum et temporum praecurrere ipsum. Quia etiam venturus erat ut mediator, ideo in medio duorum statuum, scilicet veteris et novi, quasi in medio saeculorum seu mundorum duorum, venire debuit ». Cfr. cap. XI, Ap 11, 19. |
3 |
1 Et quoniam liber Apocalipsis, cuius expositioni nunc insistimus, septiformiter describit et tradit prefatam Christi lucem et gloriam secundum septiformem ecclesie decursum et statum, idcirco verbum Isaie premissum rationabiliter introducitur ad prelibatoriam commendationem christiane sapientie in libro Apocalipsis contente, que (a) quidem in eodem verbo tripliciter commendatur. 2 Primo quidem per respectum ad doctrinam scripture veteris, quam elucidat. 3 Secundo per respectum ad multiformitatem radiose lucis, quam in se aggregat. 4 Tertio per respectum ad medicinalem curam divine plebis, quam finaliter intendit et per quam eius preclara intelligentia obtinetur. 5 Pro primo dicitur: Erit lux lune sicut lux solis. 6 Pro secundo subditur: et lux solis erit septempliciter sicut lux septem dierum. 7 Pro tertio subnectitur: in die qua alligaverit Dominus et cetera. |
|
(a) que] qui B T5. 6. 7. Is 30, 26 |
4 |
1 Quia vero per multiformitatem lucis, quam in se aggregat, scripturam veterem, quasi lunam, illuminat et elucidat, idcirco primitus intuendum est (a) quomodo in hoc libro est lux solis septiformiter sicut lux septem dierum. 2 Propter quod sciendum quod totum decursum ecclesie ab initio sui usque ad (b) finem eterne glorie describit sub septem visionibus, in quibus septem status ecclesie per sui successivum ordinem distinguuntur et describuntur.3 <I> Prima autem visio est de septem ecclesiis.4 <II> Secunda de septem signaculis. [f. 1vb]5 <III> Tertia de septem tubis.6 <IV> Quarta de muliere amicta sole cum suis liberis.7 <V> Quinta de septem phialis.8 <VI> Sexta est (c) de dampnatione Babilonis magne meretricis et pseudoprophete septem capita habentis.9 <VII> Septima est de finali dampnatione drachonis et omnium reproborum et de finali glorificatione totius orbis et omnium electorum. 10 Et secundum hoc septima visio incipit XX° capitulo. 11 Potest tamen dampnatio drachonis sub sexta visione includi, et tunc septima visio incipit vel a generali iudicio omnium infra XX° (d): Et vidi tronum magnum, 12 vel a finali renovatione celi et elementorum, capitulo XXI°: Et vidi celum novum. |
|
(a) est] om. B T (b) ad] in B T (c) est] om. B T (d) XXI P1. Is 30, 26 11. Ap 20, 11 12. Ap 21, 1 |
5 |
1 Ad videndum autem quomodo solaris Christi claritas in hiis septem visionibus septiformiter radiat sicut lux septem dierum sunt duodecim consideranda.2 Primum est qui sunt septem status ecclesie in hiis septem visionibus descripti. <Notabile I>3 Secundum est quare hii status describuntur non solum per bona eis propria, sed etiam per mala eis opposita. <Notabile II>4 Tertium est quare per septem visiones describuntur septem status prefati et quare in septima non sic distinguuntur sicut in ceteris. <Notabile III>5 Quartum est quare prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas, allegorice vero describit septem generales status ecclesie; relique vero visiones principaliter describunt septem generales status ecclesie, non tamen aperte sed ut plurimum [f. 2ra] sub figuris extraneis et obscuris. <Notabile IV>6 Quintum est de ratione ordinis septem statuum, et septem visionum; et quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis, sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis. <Notabile V>
|
|
(a) premittitur] premittit B T (b) septem] ad praem. B T (c) et] om. T (d) decisionem] desitionem B (e) septimus] unus B T (f) hoc] hec B T (g) duodecimum] duodecim B T[1] Septimum est quare sextus status describitur ut notabiliter praeeminens quinque primis – et vetustatem humani generis] È il secondo dei sessanta articoli estratti, negli anni 1318-1319, dai censori incaricati da Giovanni XXII (otto maestri in teologia guidati dal domenicano Nicolò de Albertis, cardinale vescovo di Ostia, quel Nicolò da Prato che nel 1304 tentò invano di metter pace tra le fazioni fiorentine e lanciò l’interdetto sulla città; è il destinatario della prima epistola di Dante, del marzo-aprile 1304, a nome dei Bianchi fuorusciti), editi in Stephani Baluzii Tutelensis Miscellanea novo ordine digesta et non paucis ineditis monumentis opportunisque animadversionibus aucta opera ac studio Johannis Dominici Mansi Lucensis. Tomus secundus continens Monumenta Sacra, Lucae, apud Vincentium Junctinium, MDCCLXI, pp. 258 B – 270 B (= Baluzii-Mansi Miscellanea): 258 B – 259 A, II. Gli articoli sono stati certamente collazionati sul ms. parigino qui trascritto, come dimostrano i segni di riscontro nei margini e negli intercolumni. L’art. I, nel testo della Lectura super Apocalipsim [LSA], segue e non precede l’art. II; per segnalare questa singolarità una mano ha indicato, quasi accanto all’inizio dell’art. I, al f. 2va, la lettera a, mentre accanto all’inizio dell’art. II, al f. 2ra, ha indicato la lettera b. Solo chi stava collazionando il testo degli articoli estratti da un altro codice col testo della LSA contenuto nel ms. parigino poteva segnalare così questa inversione. La particolarità, forse intervenuta nel passaggio da una prima lista di ottantaquattro articoli alla lista definitiva di sessanta, in cui l’ultimo articolo della prima era per errore diventato il primo della seconda, è stata individuata e studiata da P. Vian, Appunti sulla tradizione manoscritta della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi, in Editori di Quaracchi 100 anni dopo. Bilancio e prospettive, Atti del Colloquio Internazionale, Roma 29-30 maggio 1995 (Scuola Superiore di Studi Medievali e Francescani. Pontificio Ateneo Antonianum), a cura di A. Cacciotti e B. Faes de Mottoni, Roma 1997, pp. 373-409: p. 396. Il codice parigino – il più antico e autorevole fra i quattordici testimoni pervenuti – contiene innumerevoli altri segni marginali non connessi alla collazione dei sessanta articoli, alcuni probabilmente precedenti, e ciò accresce la sua importanza. Cfr. A. Forni – P. Vian, Un codice curiale nella storia della condanna della Lectura super Apocalipsim di Pietro di Giovanni Olivi: il Parigino latino 713, in “Collectanea Franciscana”, 81 (2011), pp. 479-558; 82 (2012), pp. 563-677.
|
PRIMUM NOTABILE
|
|
6 |
<Qui sunt septem status ecclesie>1 Quantum ergo ad primum, qui scilicet sunt septem status ecclesie in hiis visionibus descripti.<I> 2 Sciendum quod primus est fundationis primitive ecclesie et precipue in iudaismo sub apostolis facte [1].<II> 3 Secundus fuit probationis et confirmationis eiusdem per martiria, que potissime inflicta sunt a paganis in toto orbe [2].<III> 4 Tertius fuit doctrinalis expositionis fidei rationabiliter confutantis et convincentis insurgentes hereses [3].<IV> 5 Quartus fuit anachoritice vite, mundum usque ad extrema solitudinis fugientis et carnem austerrime macerantis suoque exemplo totam ecclesiam instar solis et stellarum illuminantis [4].<V> 6 Quintus fuit vite communis, partim zeli severi partimque (a) condescensivi, sub monachis et clericis temporales possessiones habentibus [5].<VI> 7 Sextus est renovationis evangelice vite et expugnationis antichristiane secte et finalis conversionis Iudeorum et gentium seu iterate rehedificationis ecclesie similis prime [6].<VII> 8 Septimus vero, prout spectat ad vitam istam, est quedam quieta et mira participatio future glorie ac si celestis Iherusalem videatur descendisse in terram (b); prout tamen spectat ad aliam vitam, est status generalis resurrectionis et glorificationis sanctorum et finalis consumationis omnium. 9 Potest etiam sumi pro beata quiete sanctarum animarum [f. 2vb] ante resumptionem suorum corporum, et hoc modo est idem quod septima etas inchoata a sabbato seu quiete (c) anime Christi, et hoc modo generalis resurrectio stat pro octava, in cuius misterium Christus resurrexit die octavo (d) [7] . |
|
(a) partimque] partim T (b) terram] terra P (c) quiete] a praem. T (d) octavo] octava B T[1] Cfr. Petri Iohannis Olivi Postilla super Iob, cura et studio A. Boureau, Turnhout 2015 [Corpus Christianorum, Continuatio Mediaeualis, 275 (Petri Iohannis Olivi Opera Exegetica II)], cap. XXXVIII, p. 547: « Primo ergo percurramus breuiter ordinem ecclesie qui hic generaliter describitur quoad septem tempora ecclesiastica. Primo, scilicet quoad suam fundationem: fuit enim fundata et edificata sub admirabili mensura donorum et gratiarum et temporum et personarum. Fuit etiam fundata sub admirabili linea [Jb 38, 5] seu regula diuine legis et diuine predestinationis. Habuit etiam mira fundamenta [cfr. 38, 4] ueritatum eternarum et articulorum fidei super que fuerunt bases [Jb 38, 6] ecclesie, scilicet apostoli et prophete, martires et doctores. Habuit etiam Christum descendentem de celo pro lapide angulari coniungentem parietem humanum et angelicum, et gentilem et iudaicum, ac uitam actiuam et contemplatiuam, in cuius descensu angeli singulariter laudauerunt Deum tamquam de opere superadmirabili et consumptiuo omnium operum Dei ».
|
7 |
<Initia septem statuum ecclesie><I> 1 Primus autem status proprie cepit a Spiritus Sancti missione, licet alio modo ceperit (a) a Christi predicatione.<II> 2 Secundus vero proprie cepit a persecutione ecclesie facta sub Nerone imperatore, quamvis alio modo ceperit (b) a Stephani lapidatione vel etiam a Christi passione.<III> 3 Tertius vero proprie cepit a tempore Constantini imperatoris ad fidem Christi conversi, seu a tempore Silvestri pape, seu concilii niceni contra Arrianorum heresim celebrati.<IV> 4 Quartus vero proprie cepit a tempore magni Antonii anachorite, seu a tempore Pauli primi heremite; vel, secundum Ioachim, a tempore Iustiniani augusti de quo infra in (c) decimo notabili amplius tangetur [1].<V> 5 Quintus vero proprie cepit a tempore Karoli magni.<VI> 6 Sextus vero aliqualiter cepit a tempore seraphici viri patris nostri Francisci (d), plenius tamen debet incipere a dampnatione Babilonis meretricis magne, quando prefatus angelus Christi signo signatus per suos significabit (e) futuram militiam Christi.<VI> 7 Septimus autem uno modo inchoat ab interfectione illius Antichristi qui dicet se Deum et messiam Iudeorum [2], alio vero modo inchoat in initio extremi et generalis iudicii omnium reproborum et electorum [3]. |
|
(a) (b) ceperit] cepit (?) P (c) in] om. T (d) Francisci] beati praem. T (e) significabit] signabit B T[1] Cfr. Notabile X.
|
8 |
<Primi autem quattuor status solent aliquando per quattuor animalia designari.
|
|
(a) ire] et add. T |
9 |
<Singulares preeminentie septem statuum ecclesie><I> 1 In primo ergo eminet principatus prelationis et cura pastoralis.<II> 2 In secundo vero honus passionis et pugna militaris seu triumphalis.<III> 3 In tertio sonus predicationis seu eruditionis et tuba magistralis.<IV> 4 In quarto ornatus sanctitudinis et vita singularis.<V> 5 In quinto zelus rectitudinis et ira iudicialis ac vita condescensiva et conventualis.<VI> 6 In sexto autem forma (a) christiformis (b) ecclesiam reformans.<VII> 7 In septimo vero gloria deiformis ipsam felicitans et consumans.
|
|
(a) forma] vita T (b) christiformis] christifactoris P (c) regularis] regulares B T
|
TERTIUM NOTABILE
|
|
11 |
<Quare scilicet per septem visiones describuntur septem status prefati,
|
|
(a) XLI°] XL° P (b) a proprietate] proprietas B T5. Gn 41, 32[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars V, f. 186va: « Et tamen, quod sepe notatum est, singule partes libri habent propria tempora deputata sibi, licet universa tempora omnibus partibus sint communia, secundum quod in ianua huius operis etiam sub figura quinque populorum intimare curavimus. Quocirca et si proprium tempus effudentium phyalas iracundie Dei quintum est, sicut apostolorum primum, martyrum secundum, doctorum tertium, virginum quartum, nihilominus tamen omnia tempora omnibus sunt communia, ita ut singulum tempus a primo usque ad septimum habeat in se aliquid quod pertineat ad pastores, aliquid quod ad ceteros ordines. Nimirum quia unusquisque istorum ordinum a primo tempore usque ad septimum per successionem perdurat. Que videlicet successiones singulorum ordinum, quia per singula tempora variantur, accidit ut singulus ordo in septem portionibus distinguatur. Et quamvis ipse unus sit, multiplicitatem tamen per successionem recipiet. Hac pro causa, ut prima pars sub specie septem angelorum septem ecclesiarum, tertia sub specie septem angelorum tuba canentium septem tempora ecclesiastica uniformiter tangit, ita quinta pars sub specie angelorum effundentium septem phyalas singulis temporibus singulis angelis deputatis ».
|
12 |
<de primo dono>1 Patet enim hoc de primo dono. 2 Nam pastoralis cura insistit
|
|
(a) seu deductioni] om. T |
13 |
<de secundo dono>1 Patet etiam hoc (a) de secundo dono. 2 Nam pugna ecclesie est contra septem exercitus, a quorum quinque iam multa est passa et a sexto et septimo est adhuc passura.
|
|
(a) hoc] om. T (b) mixtici] mistici B T (c) est] om. T (d) et] om. B
|
14 |
<de tertio dono>1 De tertio etiam patet.
|
15 |
<de quarto dono>1 De quarto etiam patet, quia contemplatio septem statuum ecclesie et divinarum perfectionum in eis refulgentium habet in se septem partes seu aspectus, quorum primus directe aspicit primum statum, et secundus secundum et sic de aliis. 2 Prim<us> (a) etiam pro tanto fuit plenius in contemplativis primi temporis pro quanto visibilius palpaverunt ipsum tunc presentem. 3 Subsequentes (b) enim aspexerunt illum ut iam [f. 4rb] preteritum et absentem. 4 Et sic est (c) de secundo respectu secundi et de tertio respectu tertii et sic de aliis. |
|
(a) prima P (b) subsequentes] sequentes T (c) est] om. T |
16 |
<de quinto dono>1 De quinto etiam patet, quia zelus severus in phialis designatus est septiformis prout fertur contra septem genera reproborum,
|
|
(a) et] om. P (b) simulatum] om. T[1] Cfr. Eph 4, 14.
|
17 |
<de sexto dono>1 De sexto etiam, scilicet de forma christiformi seu de renovatione spiritus seu de fructu caritatis, patet hoc ipsum, quia forma seu fructus iste sic inchoatur in incipientibus quod crescit in proficientibus et perficitur in perfectis, et quot sunt gradus profectuum tot sunt gradus sui augmenti.
|
|
(a) vita] vite B T |
18 |
<de septimo dono>1 De septimo etiam patet, quia in quolibet septem statuum predictorum est aliqua quietatio spiritus in Deo et aliquis gustus Dei. 2 Sicut enim perfectus gradus caritatis pertingit ad perfectum gustum, sic infimus pertingit ad infimum et medius [f. 4vb] ad medium.
|
|
3. Gn 1, 5 |
19 |
<2. Quare predicti septem status non sic distinguantur in septima visione sicut in ceteris>1 Quare autem predicti septem status non sic distinguantur in septima visione sicut in ceteris est duplex ratio.
|
|
(a) danda] dandam P (b) breviter] om. T (c) incarceratione] incathenatione B T (d) enim] autem B (e) quandam] om. T7. Ap 8, 1 8. Ap 11, 15 9. Ap 16, 17 10. Ap 20, 2 11. Ap 20, 4
|
QUARTUM NOTABILE
|
|
20 |
<Quare scilicet prima visio litteraliter et aperte tangit septem ecclesias Asie sibi contemporaneas,
|
|
(a) consimiliter] a simili T (b) et mala] om. T (c) ecclesiastici] ecclesie T (d) futuri] om. T10. Ap 2, 7. 11. 17. 29; 3, 6. 13. 22 11. Mr 13, 37[1] Cfr. Olivi, Postilla in Isaiam, Super Titulum, ed. Peter of John Olivi. On the Bible. Principia quinque in Sacram Scripturam. Postilla in Isaiam et in I ad Corinthios. Appendix: Quaestio de oboedientia et Sermones duo de S. Francisco, ed. D. Flood – G. Gál, St. Bonaventure University, New York 1997 (Franciscan Institute Publications, Text Series, 18), pp. 198-199: « Ulterius, sicut videmus quod aliquando quis advertit aliqua grana auri in arena, quae non alius, quamvis eadem loca in generali aspiciat, et consimiliter videmus quod aliquis perlegens libros aliquos animadvertit ibi aliqua notabilia et aliqua corollaria quae non alius, ex quibus etiam minus ingeniosus plerumque aliquam subtilitatem ibi intelligit quam subtilior non advertit; sic per angelos aliquid notabile, quod est quasi ostium intelligentiae visionis, aliquando ei qui videt vel audit visionem proponitur ex quo statim incipit advertere intelligentiam visionis illius. Et iste est unus modus per quem Deus subito docet maxima de Scripturis sacris, quia quaedam sunt ibi velut grana auri hinc inde dispersa, quae sunt quasi stillae et quaedam ostia et principia aperientia occultos et diffusos sensus Scripturarum. Datur enim homini tunc advertere corollariam habitudinem illorum ad multa, quae latent communiter intuentes Scripturas ». |
21 |
<2. Quare relique visiones describunt septem status
|
|
(a) datur] detur T (b) septem] om. T[1] Cfr. Prologus, Notabile III, Notabile V.
|
QUINTUM NOTABILE
|
|
22 |
<(f. 2ra) Quintum est de ratione ordinis septem statuum, et septem visionum; et quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie, nec initium sexte a fine quinte, sicut distinguitur in ceteris visionibus; et quare in hiis duabus non agitur de septem mulieribus bonis vel malis, sed solum de una bona vel mala, sicut in ceteris agitur vel de septem ecclesiis vel de septem signaculis vel tubis vel phialis.><1. De ratione ordinis septem statuum>1 Quantum ad quintum, et primo quantum ad eius primam partem, scilicet de ratione ordinis septem statuum, datur duplex ratio.<1.1. Prima ratio: ex ordine agendorum ad completionem ecclesie Christi>2 Prima sumitur ex ordine agendorum ad completionem ecclesie Christi,
|
|
(a) et] om. T (b) dominus] om. T (c) est] fuit T (d) tempore] a praem. B T (e) deitas] divinitas T (f) deitatis] divinitatis B (g) surrexerunt] insurrexerunt T (h) et] om. T (i) infectio] imperfectio T (j) sibi] om. B (k) ideo] et praem. B T (l) correctionis] om. T (m) tempore T (n) intellige] intelligere P (o) in] om. T (p) nec] neque T (q) congrue possunt] possunt congrue T18. Ap 6, 12 19. Rm 11, 25-26[1] Cfr. Ap 9, 1-12. |
23 |
<1.2. Secunda ratio: ex ordine supradictorum donorum et officiorum>1 Secunda ratio sumitur ex ordine supradictorum donorum et officiorum [f. 6va], qui in parte tactus est supra in tertio notabili, ubi ostenditur ordo officiorum pastoralis cure et ordo officiorum (a) docendi et ordo officiorum zeli [1].
|
|
(a) pastoralis cure et ordo officiorum] om. T (b) quia] et praem. T (c) concrucifigi] crucifigi T (d) formata] fundata T (e) et quasi] atque T (f) ecclesie] om. T
|
24 |
<2. De ratione ordinis septem visionum>1 Deinde (a) de secunda (b) parte quinti notabilis, scilicet de ratione ordinis septem visionum, datur duplex ratio.<2.1. Prima ratio: ex ordine septem donorum seu officiorum vel statuum>2 Prima est ex ordine septem donorum seu officiorum vel statu-[f. 6vb]-um prescriptorum.
|
|
(a) deinde] om. T (b) secunda] vero add. T (c) in] om. T (d) autem] est T (e) statum] status P (f) in] et praem. B[1] Prologus, Notabile III, pars I, ratio IV, <de primo dono>. [2] Ibid., <de secundo dono>. [3] Ibid., <de tertio dono>. [4] Ibid., <de quarto dono>. [5] Ibid., <de quinto dono>. [7] Ibid., <de sexto dono>. [8] Ibid., <de septimo dono>.
|
25 |
<2.2. Secunda ratio><I> 1 Secunda ratio est quia, prout supra in quarto notabili est [f. 7ra] ostensum [1], prima visio debuit esse litteralis et de septem ecclesiis aptis ad figurandum septem status ecclesie.
|
|
(a) Dei] om. B T (b) de] ex T (c) sexta] septima T (d) indistincti] distincti T (e) sic] sicut T (f) sextam] septimam T5. Ap 5, 6.9.12 7. Ap 6, 9 8. Ap 7, 14[1] Cfr. Notabile IV.
|
26 |
<3. Quare initium quarte visionis non sic expresse distinguitur a fine tertie,
|
|
(a) et] ad add. T (b) phialarum] septem praem. B (c) ab initio Christi et etiam seculi] ab initio seculi et etiam Christi T (d) tota] om. T (e) extremum finem seculi, initium vero quarte visionis spectat aperte ad] om. T (f) XVIIum] septimum T (g) septem phialis] septima phyala T (h) XVIIi] septimi T (i) patentius] potentius T (j) primis quinque] quinque primis B T (k) etiam] om. T (l) concordia] concordantia T (m) dicit] dixit T (n) sicut ipse vicit et sedit cum Patre suo in trono eius] add. B T (sedet) (o) subditur] subdit T (p) illis] eis T (q) et] om. T (r) signum] sigillum T (s) scilicet] om. T (t) plagas septem] septem plagas T (u) et] om. T (v) lacu] lacum T2. Ap 11, 15.18.19 9. Ap 16, 18 12. Ap 3, 21; 4, 2; 5, 6 13. Ap 8, 1-2 14. Ap 14, 19-20; 15, 1[1] Cfr. Ap 12, 3. [2] Cfr. Ap 13, 1. [3] Cfr. Ap 17, 3.
|
SEXTUM NOTABILE
|
|
27 |
<1. Quare in qualibet quinque visionum priorum premittitur quiddam
|
|
(a) autem] om. T (b) priorum] om. T (c) quiddam] quoddam T (d) causaliter] et add. B (e) etiam] om. T (f) ac] et T (g) que] quem P (h) est] om. B2. Ap 1, 8; 21, 6; 22, 13[1] Olivi, Quaestiones de incarnatione et redemptione, pp. 51-52 (q. I: [De possibilitate incarnationis]): « Haec est etiam media persona in Trinitate; et ideo congruentius assumpsit officium mediatoris inter nos et Deum, et inter Iudeos et gentes, et inter Vetus Testamentum et Novum. Decens etiam fuit quod sic Deus humanaretur, quod in prima persona, quasi in fonte, refulgeret auctoritas et puritas maiestatis; et quod media, quasi rivus, poneretur quasi in cornu vel canali humanitatis; et ne videretur per hoc deitas in ipso minuta, emitteret ex se in corda hominum Deum purum et Spiritum Sanctum, quasi aquam piscinae vel stagni, procedentem a rivo infistulato et a fonte puro ».
|
28 |
1 Quia vero Christus est causa efficiens et exemplaris et etiam contentiva omnium statuum ecclesie, idcirco radix visionum proponitur sub hoc trino respectu, prout infra suis locis specialibus (a) exponetur. Nunc tamen in generali breviter demonstretur. [1] 2 Constat enim quod totum imperium potestatis ecclesiastice (I), ac sacerdotale sacrificium martirizationis sue (II), et sapientiale magisterium sue doctrine (III), ac altivolum supercilium vite anachoritice (IV), et condescensivum contubernium vite domestice seu cenobitice (V), et nuptiale connubium seu familiare vinculum singularis amicitie (VI), ac beatificum convivium divine glorie (VII), sunt in Christo exemplariter et etiam (b) contentive et effective (c). 3 Contentive quidem, tum quia ab eterno est presens omnibus futuris, tum quia virtus, per quam unumquodque in suo tempore efficit et conservat et continet, est sibi essentialis et eternaliter presens. |
|
(a) specialibus] specialius B T (b) etiam] eternaliter B (c) exemplariter et etiam contentive et effective] effective et exemplariter et etiam contentive T[1] Cfr. <LSA radicalia seu fontalia> |
29 |
1 Ex hiis autem sumitur triplex ratio quare in hiis visionibus sepe describuntur septem successivi status ecclesie, vel septem capita ipsorum, ac si quando a Iohanne visi sunt omnes simul essent presentes. [f. 9ra]
|
30 |
<2. Quare non fit hoc in sexta et in septima>1 Ulterius dicendum quod triplici ex causa non ponitur talis radix in sexta et septima visione, quamvis in utraque ponatur radix collectiva, id est quedam summaria comprehensio explicationis sequentis, sicut suis locis inferius exponetur.
|
|
(a) ex] om. T (b) magis litteralis est] magis est litteralis T (c) agunt] agit B (d) inchoetur] inchoatur B[1] Ap 20, 11, « ubi agitur de extremo et generali iudicio » (cfr. Prologus, Notabile V).
|
SEPTIMUM NOTABILE
|
|
31 |
<(f. 2ra-b) Septimum est quare sextus status semper describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, sicut status Christi evacuavit Vetus Testamentum et vetustatem humani generis, unde et quasi circulariter sic iungitur primo tempori Christi ac si tota ecclesia sit una spera et ac si in sexto eius statu secundo incipiat status Christi habens sua septem tempora sicut habet totus decursus ecclesie, sic tamen quod septimus status sexti sit idem cum septimo statu totius ecclesie. Et iterum quare sexta et septima visio principaliter describunt solum finalem statum ecclesie, coannexe vero et quasi non ex principali intento describunt tempora priorum quinque statuum.>1 Quantum autem ad septimum, quare scilicet sextus status semper (a) describitur ut notabiliter preeminens quinque primis et sicut finis priorum et tamquam (b) initium novi seculi evacuans quoddam vetus seculum, exposui aliquas rationes in quinta parte responsionis prime questionis de evangelica paupertate [1] et in (c) lectura super Isaiam [2] et in pluribus aliis locis. 2 Nunc autem ad presens sufficiat tres rationes breviter tangere. |
(a) semper] om. T (b) tamquam] in add. P (c) in] om. T[1] Cfr. Quaestio de altissima paupertate, ed. J. Schlageter, Das Heil der Armen und das Verderben der Reichen. Petrus Johannis Olivi OFM. Die Frage nach der höchsten Armut, Werl/Westfalen 1989 (Franziskanische Forschungen, 34), pp. 148-161 (« Quinto potest ostendi paupertatis huius altitudo ex parte suae renovationis et sui renovatoris »).
|
|
32 |
<1. Prima ratio: ex sollempnizatione trium personarum Dei
|
|
(a) libris evangelicis] evangelicis libris T (b) deitatem] divinitatem B T (c) et] om. B T (d) signanter] designanter T (e) Dominus] om. B (f) et] om. B (g) et] om. T (h) expresse] expressa B (i) appropriantur P (j) clarificanti] clarissime T (k) ideo] om. T (l) prior] primo B (m) reunientur] reviviscentur B (n) erat P T2. Rm 10, 4 7. 9. Is 30, 26 15. cfr. 1 Cor 9, 22; 12, 6; 15, 28[1] Cfr. P. I. Olivi, Expositio super Regulam Fratrum Minorum, cap. I, p. 117: « Circa definitionem vero nota primo quam perfecte et proprie nomen sui definiti praemittitur dicendo: Regula et vita fratrum minorum, vocans eam non solum regulam sed et vitam, ut sit sensus quod est regula, id est, recta lex et forma vivendi et regula vivifica ad Christi vitam inducens; et iterum quod potius consistit in actu et opere vitae quam in charta vel littera aut in intellectu vel lingua ».
|
33 |
<2. Secunda ratio: ex parte diversarum perfectionum seu diversorum graduum
|
|
(a) suam] om. T (b) ipso] Christo T |
34 |
<Triplex responsio ad obiectionem>1 Si autem contra hanc rationem obicias quod perfectio quinti status non est superior perfectionibus quattuor priorum statuum neque (a) altius et propinquius ascendens ad finalem et supremam perfectionem, immo secundum supradicta videtur (b) esse inferior et distantior, triplex est ad hoc responsio.
|
|
(a) neque] nec T (b) videtur] videretur T (c) est] et T (d) infirmis] in praem. P (e) preteritorum] predictorum B (f) posita] opposita P3. Gn 2, 21 |
35 |
<Figurale exemplum>1 Huius autem figurale exemplum precessit in Veteri Testamento [1]. 2 Nam Eleazarus primogenitus Aaron factus est post ipsum pontifex summus (a) [2], ac deinde Finees filio eius statuit Deus pactum sacerdotii eterni propter zelum Dei quem habuit contra Madianitas [3]. 3 Et tamen circa tempus Helii erant summi pontifices non de (b) stirpe Eleazari, sed de stirpe Itamar fratris sui [4]; sub David autem prelata est [f. 10va] usque ad duplum stirps Eleazari. 4 Nam ex tunc habuit sedecim pontifices et sedecim sortes, quarum Sadoc fuit princeps (c) [5]. 5 Stirps vero Itamar non habuit nisi octo, quarum Abiatar princeps fuit, quem Salamon de pontificatu reiecit et Sadoc omnibus prefecit [6]. 6 Deus autem Ezechielis XLIIII° promittit quod in templo futuro, de quo ibi agitur, soli filii Sadoc erunt sacerdotes in Dei sanctuario ministrantes, reliquis vero sufficiat quod sint editui templi et ianitores portarum eius et ministri sacerdotum. 7 Constat autem quod hoc non fuit impletum usque ad tempus Christi. 8 Nam Zacharias, pater Iohannis (d), fuit pontifex de octava sorte stirpis Itamar [7]. 9 Consimiliter autem pontificatus Christi fuit primo stirpi vite evangelice et apostolice in Petro et apostolis datus, ac deinde utiliter et rationabiliter fuit ad statum habentem temporalia commutatus [8], saltem a tempore Constantini usque ad finem quinti status. 10 Pro quanto autem multi sanctorum pontificum fuerunt regulares et in suis scriptis et in habitu sui cordis preferentes paupertatem Christi et apostolorum omnibus temporalibus ecclesie datis, pro tanto quasi usque ad duplum preeminuit primus ordo sacerdotii apostolici. 11 Congruum est ergo (e) quod in fine omnino redeat et assur-[f. 10vb]-gat ad ordinem primum, ad quem spectat iure primogeniture et perfectionis maioris et Christo conformioris [9]. 12 Ad istum autem reditum valde, quamvis per accidens, cooperabitur non solum multiplex imperfectio in possessione et dispensatione temporalium ecclesie in pluribus comprobata, sed etiam multiplex enormitas superbie et luxurie et symoniarum et causidicationum et litigiorum et fraudum et rapinarum ex ipsis occasionaliter accepta, ex quibus circa finem quinti temporis a planta pedis usque ad verticem est fere tota ecclesia infecta et confusa et quasi nova Babilon effecta [10]. |
|
(a) pontifex summus] summus pontifex B T (b) de] om. T (c) fuit princeps] princeps fuit B T (d) Iohannis] Babtiste add. T (e) est ergo] ergo est B6. Ez 44, 11.15-16[1] Cfr. Petri Iohannis Olivi Quodlibeta quinque … curavit S. Defraia, Ad Claras Aquas, Grottaferrata 2002 (Collectio Oliviana, VII), quodlibet II, quaestio 3 (An circa tempus Heli fuerit pontificium a Deo et convenienter translatum a stirpe Phinees, filii Eleazari, ad stirpem Ithamar de qua fuit Heli), pp. 98-99: « Tertia (causa) est ad presignandum translationes rationabiliter factas et fiendas in ecclesia Christi. Nam primo habuit pontifices professores euangelice paupertatis, scilicet apostolos quibus tam ratione primogeniture quam ratione zeli quo errorem synagoge estimantes ecclesiam fundauerunt. Deinde magis ac magis translatum est usque ad seculares, maximis diuitiis et delitiis abundantes, puta a tempore Siluestri, sed specialiter a tempore Karoli Magni, potissime autem a trecentis annis et citra. Hoc ergo significat translatio de domo Phinees ad domum Ithamar et Heli. Et sicut a tempore Samuelis cepit domus Heli cadere, et tempore Salomonis ab Ithamar de stirpe eius reiecto a sacerdotio, reductum est ad Sadoch de domo Phinees, sic ab aduentu Francisci incipit casus temporalium et sub pleniori apertione VII signaculi Babylone in profundum maris submersa, redit sacerdotium ad primum statum. Quarta autem ratio forte fuit quia forsitan tempore quo translatum fuit ad domum Ithamar non fuit aliquis de domo Phinees seu Eleazari ad hoc idoneus, aut non sic sicut de domo Ithamar. Iuxta quod nec in ecclesia de gentibus fuit a tempore Constantini usque nunc tanta idoneitas ad sacerdotium apostolice paupertatis, sicut fuit cum diuitiis ecclesiasticis ecclesie per catholicos principes et alios ministratis ».
|
36 |
<3. Tertia ratio: ex respectu duplicis populi, scilicet gentilis et iudaici, per Christum convertendi>1 Tertia ratio est ex respectu duplicis populi, scilicet gentilis et iudaici, per Christum convertendi. 2 Licet enim iudaicus esset primo (a) ad Christum sollempniter deducendus et per ipsum magnificandus, nisi sibi et sue gratie tam enormiter rebellasset et nisi per peccata previa se indignum reddidisset, et nisi incomprehensibilis et rectissimus ordo divine predestinationis aliter ordinasset, nichilominus non erat sic finaliter excludendus quin circa finem seculi aliquod sollempne tempus sue universali conversioni (b) et magnificationi esset reservandum. |
|
(a) primo] om. T (b) conversioni] conversationi T |
37 |
<Duplex argumentum ad conclusionem>1 Ex hoc igitur duplex sumitur argumentum ad nostram conclusionem.
|
|
(a) unde] et add. B T (b) cecatus] excecatus B (c) et] om. B T (d) et ad perfectam imitationem] om. T (e) temporum] sanctorum T (f) et omnis status populi] omnis populus T (g) debuit] om. T (h) quasi iam] iam quasi B (i) vidimus] videmus omnes alii mss. (j) completum] impletum omnes alii mss. (k) et] om. B T (l) priorum temporum] temporum priorum T13. Ps 103, 20[1] Cfr. l’excursus di Olivi sulle parole pronunciate dalla Vergine nella Lectura super Iohannem, premesse ai versetti 2, 13-25, in F. Iozzelli, Le sette parole di Maria nell’esegesi di Pietro di Giovanni Olivi, in L’épaisseur du temps. Mélanges offerts à Jacques Dalarun, réunis par S. L. Field, M. Guida, et D. Poirel, Turnhout, Brepols, 2021, pp. 279-292: p. 290, ll. 79-80, p. 291, ll. 115-130: « Secundo, exprimit conceptionis beneficium sibi ex summa Dei gratia factum, et hoc sub respectu septemplici. […] Septimus respectus est per respectum ad ysraëliticum populum et ad patres eorum e quibus processit Virgo et Christus, iuxta quod Deus promiserat patriarchis, et pro hoc dicit: Suscepit Ysraël puerum, id est seruum, suum, quem quidem tum specialissime suscepit, quando ex eius genere et inter ipsos carnem sibi assumpsit, et cum eis tanquam frater cum fratribus habitauit; fecit quidem hoc sicut loquutus est etc. [cfr. Luc. 1, 54-55]. Et nota quod congrue in hoc septimo respectu finiuit, tum ut in fide et ueritate diuine promissionis ad patres terminaret, quasi in diuinii ac prophetici testimonii luce; tum ut finem gratie Christi, in illo populo in fine temporum consummandam, quasi sub septimo angelo tuba canente doceret [cfr. Apoc. 11, 15], aut quasi sub septimi signaculi apertione [cfr. Apoc. 8, 1]; tum ut a modicitate proprie humilitatis inchoans, finiret in precellentia sui generis singulari, in Christi ex ea carne accepta et data. Ecce corticem huius canticis et seriem eius qualitercumque tangendo, refulget hic ordo admirabilis psalmodie et suauissime melodie; quanto magis, si penetrando Virginis matris uiscerales et medullares affectus et cantus et saltus, perscrutaremus huius cantici uenas, appareret superinfeffabile et supersuaue quicquid est in cantico isto! ».
|
OCTAVUM NOTABILE
|
|
38 |
1 Quantum autem (a) ad octavum, unde scilicet possit probari (b) et probative trahi litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum cum sub verbis obscuris et figuralibus tradantur, unde enim (c) probabitur quid ad litteram significet prima tuba et secunda vel prima et secunda phiala et sic de aliis (d), aut quare secunda tuba vel tertia plus (e) referatur ad hoc vel illud tempus [f. 11va] quam ad aliud, et sic de aliis; unde etiam probabitur (f) quod septem visiones huius libri referantur ad eosdem septem status ecclesie (nam et (g) quibusdam [1] visum est quod totum litterale significatum prime precedat totum litterale significatum secunde et sic deinceps usque ad septimam); item cum ibi satis plusquam septies replicetur et vidi, unde probatur quod ibi sint (h) tantum septem visiones principales. |
|
(a) autem] om. T (b) possit probari] probari possit T (c) enim] etiam B (d) et sic de aliis] om. T (e) plus] om. B (f) probabitur] probatur T (g) et] a B T (h) sint] sunt T[1] Cfr. Alexander Minorita, Expositio in Apocalypsim, herausgegeben von A. Wachtel, Weimar 1955 (Monumenta Germaniae Historica. Quellen zur Geistesgeschichte des Mittelalters, I); Burr, Olivi’s Peaceable Kingdom, p. 31: « The exegetical strategy so dramatically presented to Alexander sees the Apocalypse as a continuous reading of church history proceeding from the primitive church in chapter one to the eschaton in chapter twenty-two, a single voyage through church history rather than a series of voyages ». |
39 |
<1. Unde possit probari et probative trahi litteralis
|
|
(a) litteralis seu principalis] principalis seu litteralis B (b) simul] insimul B (c) finalem] finem B T (d) in] om. B T |
40 |
<1.1. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum trahitur primo ex duabus principalibus partibus visionum, scilicet ex radicali et ex finali, et ex ordine quinque membrorum priorum ad sextum et septimum tamquam ad finalem suum et tamquam ad piscinam ad quam se effundunt.>1 Quod autem ex primo trahatur breviter sic declaro.
|
|
(a) pregustanda] pregustandam T (b) declarant] declarat T (c) spiritum] spiritu P (d) sollempnia tempora] tempora sollempnia T (e) p<re>currentibus] percurrentibus P T precurrentibus B (f) preclaram] claram B T9. Is 30, 26[1] Cfr. Bernardus Claraevallensis, In Adventu Domini, sermo V; PL 183, coll. 728-729: « Diximus nuper his qui deargentaverunt pennas suas, dormiendum inter medios cleros, duos significantes adventus: sed ubi sit dormiendum non diximus. Tertius enim quidam adventus est medius inter illos, in quo delectabiliter dormiunt qui eum norunt. Illi enim duo manifesti sunt, sed non iste. In priori quidem in terris visus, et cum hominibus conversatus est; quando, sicut ipse testatur, et viderunt, et oderunt (Jo 15, 24). In posteriore vero videbit omnis caro salutare Dei nostri (Lc 3, 6); et videbunt in quem transfixerunt (Jo 19, 37). Medius occultus est, in quo soli eum in seipsis vident electi, et salvae fiunt animae eroum. In primo ergo venit in carne et infirmitate; in hoc medio, in spiritu et virtute; in ultimo, in gloria et majestate. Per virtutem enim pervenitur ad gloriam: quia Dominus virtutum ipse est Rex gloriae (Ps 23, 10). Et item alibi ait idem propheta: Ut viderem virtutem tuam, et gloriam tuam (Ps 62, 3). Adventus siquidem iste medius, via quaedam est, per quam a primo venitur ad ultimum. In primo Christus fuit redemptio nostra: in ultimo apparebit vita nostra: in isto ut dormiamus inter medios cleros, requies est et consolatio nostra ». L’avvento intermedio, secondo Olivi, non è segnato dalla quiete, ma da « gravissima certamina », come appare dalla citazione di Gregorio Magno (Notabile X) sul martirio psicologico, applicata al sesto stato. Olivi parla dei tre avventi anche in altre opere: cfr. Burr, Olivi’s Peaceable Kingdom, p. 116.
|
41 |
<1.2. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum secundo trahitur ex doctrina Novi Testamenti in evangeliis et epistulis et in libro Actuum tradita, sicut et litteralis intelligentia prophetarum Veteris Testamenti in parte trahitur ex libris legalibus et historicis veteris legis.>1 Quod autem ex secundo, scilicet ex hiis que scripta sunt in evangeliis et epistulis cum collatione quorundam hic scriptorum trahatur litteralis intelligentia visionum, sic breviter declaro. Nam in apertione sexti signaculi dicuntur duodecim tribus Israel signande et cum hoc innumerabilis populus universi orbis adducendus ad Christum [1]. 2 Romanorum autem <XI°> (a) dicit Apostolus quod cecitas ex parte perdurat in Israel, donec pleni-[f. 12rb]-tudo gentium intraret, et tunc omnis Israel salvus fiet. 3 Ergo ex utriusque collatione habetur quod in sexto statu ecclesie debet plenitudo gentium intrasse et omnis Israel converti ad Christum.
|
|
(a) XI] IX P (b) conferet] confert T (c) plenius converti ad Christum] converti ad Christum plenius B (d) prius] primus T (e) in] om. T (f) et] om. T (g) cor] corda B (h) aperiri plenius] plenius aperiri T (i) sicque] sic quod T2. Rm 11, 25-26 (Vulg. fieret) 4. Rm 11, 12 7. Ap 10, 1-2 8. Ap 5, 1 9. Ap 10, 7 10. Ap 10, 9-11 11. Ap 11, 2 12. Ap 11, 3-6 13. Ap 11, 7-12 14. Ap 11, 13 15. Mt 17, 11 16. Ml 4, 5-6 18. Ap 11, 7[1] Cfr. Ap 7, 4-17.
|
42 |
<1.3. Litteralis seu principalis intelligentia sex visionum posteriorum tertio trahitur ex prophetiis finalium temporum in Veteri Testamento conscriptis>1 Item ex prophetis probatur quod maior pars Israel erat excecanda in primo Christi adventu et totus orbis gentium tunc convertendus ad Christum, et quod post quandam plenitudinem temporis debet iterum totus mundus precellentius converti et cum toto Israele coniocundari (a) in Christo. 2 Ex quo etiam habetur quod mundus primo [f. 12vb] conversus debuit fere totus a Christo averti (b) ante generalem conversionem Israel. 3 Quomodo autem hec ex prophetis probentur prolixiorem tractatum exigit et de hoc in pluribus plura tetigi.
|
|
(a) coniocundari] iocundari B T (b) averti] converti T (c) intermediorum] et praem. P (d) et] om. B
|
43 |
<2. Unde probentur septem membra istarum visionum
|
|
(a) earum] eorum T (b) primitive ecclesie] ecclesie primitive B T[1] Cfr. Olivi, De causis Scripture, 41, in Principia quinque in Sacram Scripturam, p. 60: « Qui autem vult ista intelligere, legat quae dicuntur sub apertione sexti signaculi et sub qualibet sexta parte septem principalium partium libri Apocalypsis ». |
44 |
<3. Unde probetur ibi tantum esse septem visiones principales>1 Unde etiam probetur ibi tantum esse (a) septem visiones principales, facile colligitur ex predictis. 2 Quia quelibet quinque priorum sic decurrit ab initio ecclesie per medium usque ad finem, quod ex hoc quelibet aperte (b) se exhibet ut unam totalem. 3 Sexta vero sic tota principaliter (c) insistit ad monstrandum dampnationem Babilonis et ea que post eius dampnationem usque ad finem mundi sequuntur, quod aperte declarat se esse unam visionem totalem. 4 De septima vero quomodocumque eam incipias satis patet. 5 Si quis tamen visionem ligationis Sathane usque ad eius solutionem et dampnationem ponat pro una visione totali [1], ita quod ipsa sit septima et ultima sit octava [2], non ago pugnaciter, quia secundum diversos respectus in hoc libro est assignare septem et octo, iuxta quod infra XVII° bestia dicitur fuisse de septem et nichilominus esse (d) octava. |
|
(a) tantum esse] esse tantum T (b) quelibet aperte] aperte quelibet B (c) tota principaliter] totaliter T (d) esse] fuisse T5. Ap 17, 11[1] Cfr. Ap 20, 1-10.
|
NONUM NOTABILE
|
|
45 |
1 Quantum ad nonum, scilicet quare in prima visione tangit plura bona quam mala preterquam in quinta ecclesia et septima; in tribus vero (a) sequentibus ponit (b) plura mala preterquam respectu status sexti et septimi et preterquam in apertione primi signaculi, que designat primum statum secunde visionis; in quinta vero tangit sola mala incidentia septem statibus seu temporibus; in septima vero [f. 13rb] tangit sola bona finalia; in sexta vero non nisi mala usque ad initium sexti status et postmodum bona cum intermixtione cuiusdam belli. |
(a) vero] om. T (b) ponit] tangit T |
|
46 |
1 Sciendum quod in toto decursu ecclesie in hac vita habuerunt inundare tam mala culpe quam mala pene, et ideo oportuit utrumque predici ne ex eorum eventu nimium consternarentur (a) et desperarent electi, et (b) etiam ut ex tot malorum inundantia vitam istam odirent vel minus amarent et eternam amplius quererent et optarent, et etiam ut ad tot mala culpe evitanda et ad (c) tot mala pene constanter et tranquille toleranda cautius et fortius se premunirent. 2 Ne autem ex tot malorum predictione crederetur nulla vel pauca bona inesse in sex statibus ecclesie spectantibus ad hanc vitam, ideo in quibusdam locis, et (d) specialiter in prima et quarta visione, clare significantur (e) magna bona virtutum et divinarum protectionum (f) esse in electis cuiuslibet status, et ubique fit hoc ipsum saltem occulte. 3 Nam licet in sex (g) tubicinationibus et septem effusionibus phialarum ponantur sequi mala culpe vel pene, nichilominus per ipsas tubicinationes et effusiones designantur bona clare et efficacis doctrine et severe iustitie, attamen ipsis culpis commensurate. |
|
(a) consternarentur] consternentur T (b) et] ac B (c) ad] om. B (d) et] om. T (e) significantur] designantur B signantur T (f) protectionum] perfectionum B (g) sex] septem T |
47 |
1 Ut autem sextus et septimus status ecclesie amplius commende<n>tur (a) et ut ad ipsos desiderabilius curratur, idcirco quinque priores [f. 13va] status sepe describuntur ut quasi solis malis pene vel culpe commixti; in sexto vero describitur reiectio commixtionis (b) malorum culpe cum (c) inundantia bonorum gratie; in septimo vero reiectio malorum culpe et pene cum redundantia bonorum eis oppositorum.
|
|
(a) commendentur] commendetur P T (b) commixtionis] om. T (c) cum] et T (d) et] om. T (e) ratio] expositio T (f) adverterentur] adverteretur T (g) esse semper] semper esse T (h) huiusmodi] huius T2. Ap 6, 2[1] Cfr. Ap 3, 4. [2] Cfr. Ap 3, 17. |
48 |
1 Nec est hoc [f. 13vb] contra illud quod in omnibus sequentibus septimus status miro modo prefertur, quia finis septimi, prout septimus sumitur in hac vita ante tempus iudicii, debet malis plurimis inundare ita ut ex tantis malis Deus merito provocetur venire ad iudicandum orbem et ad liberandum electos illius temporis a pressura tantorum malorum.
|
|
(a) ne] om. B T (b) inveniat] inveniet B T (c) Matthei] Mattheus P (d) dicit XXIIII°] 24 dicit B (e) operient] aperient T (f) ipsum] om. B (g) quod] etiam add. T (h) adventus] eventus B (i) quinti] sexti T (j) id est] et B (k) dicitur] dicit T (l) XII°] 2° T (m) sexti] quinti B (n) dicent B2. Lc 18, 8 (Vulg. Verumtamen Filius hominis veniens putas inveniet fidem in terra) 3. Mt 24, 37-39 4. Mt 24, 24 5. Mt 24, 29-30 6. Ap 20, 7-8 8. 2 Pt 3, 3-4 10. Mt 3, 10.12 11. Jo 12, 31 12. Ap 6, 16-17 |
49 |
1 Ideo autem post tubicinationes ostenduntur subsequi mala, ut monstretur quod veritas Christi est reprobis odiosa, et ideo quanto plus lucet et quanto plus eorum scelera arguit et declarat tanto plus insaniunt contra eam. 2 Et idem ostendit (a) de punitiva iustitia per phialas designata. 3 Pro quanto autem per mala subiuncta tubis et phialis designantur supplicia adversariis [f. 14rb] doctrine et iustitie Christi iuste inflicta, designatur magnum bonum electorum, quia per exterminium reproborum ipsi ab eorum oppressionibus liberantur et in notitia iudiciorum et misericordiarum Dei amplius illuminantur, et etiam ex terrore (b) iudicii in reprobos facti magis purgantur a malo et cautiores contra casum (c) redduntur. |
|
(a) ostendit] est B T (b) terrore] timore T (c) casum] malum T
|
DECIMUM NOTABILE
|
|
50 |
1 Quantum autem ad decimum, scilicet quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto, ac quomodo et quare initium cuiuslibet subsequentis status inchoat ante decisionem (a) prioris, et iterum quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus (b). |
|
(a) decisionem] desitionem B (b) sequentibus] subsequentibus T
|
51 |
<1. Quomodo et quare primus status concurrit aliqualiter cum secundo et tertius cum quarto>1 Dicendum quod si per status intelligantur eorum dona et officia, tunc in quolibet tempore concurrunt omnes etiam aliquando in una persona. 2 Unde Petrus fuit pastor et martir et doctor et evangelice vite professor et sepe solitarius et austerus et plerumque condescensivus. 3 Prout vero status ab invicem per certam propriorum donorum et officiorum preeminentiam ac multitudinis personarum in ipsis concurrentium distinguuntur, sic concurrit tertius cum quarto non quidem in eodem statu sed in eodem tempore.
|
52 |
<Concurrentia VIi status cum II°>1 Sextus vero concurrit (a) cum secundo non in eodem tempore sed in celebri multitudine martiriorum, prout in apertione quinti signaculi aperte docetur [1], quamvis in modo martirii quoad aliqua differant. 2 Nam [f. 14va] martiria a paganis et idolatris facta nullum certamen dubitationis inferebant martiribus (b), aut probabilis rationis, propter nimiam evidentiam paganici erroris. 3 Non sic autem fuit de martiriis per hereticos, unum Deum et unum Christum confitentes, inflictis. 4 In sexto autem tempore non solum propulsabuntur martires per tormenta corporum, aut per subtilitatem rationum philosophicarum, aut per intorta testimonia scripturarum sanctarum, aut per simulationem sanctitatis ypocritarum, immo etiam (c) per miracula a tortoribus facta. 5 Nam, teste Christo, dabunt signa et prodigia magna (d) [2]. 6 Unde Gregorius, XXXII° Moralium super illud Iob: stringit caudam suam quasi cedrum, dicit: « Nunc fideles nostri mira faciunt (e), cum perversa patiuntur; tunc autem Behemot huius satellites, etiam (f) cum perversa inferunt, mira facturi sunt. 7 Pensemus ergo que erit humane mentis illa temptatio, quando pius martir corpus tormentis subicit, et tamen ante eius oculos miracula tortor facit » [3]. 8 Propulsabit (g) etiam eos per falsam imaginem divine et pontificalis auctoritatis. 9 Sic enim tunc surgent pseudochristi et pseudochristus contra electos, sicut Annas et Caiphas pontifices insurrexerunt in Christum. 10 Erunt ergo tunc tormenta intensive maiora, tempore autem paganorum fuerunt [f. 14vb] extensive pluriora: nam plusquam per ducentos annos duraverunt. |
|
(a) tertius cum quarto – sextus vero concurrit] om. T (b) inferebant martiribus] martiribus inferebant B T (c) etiam] om. B T (d) signa et prodigia magna] signa magna et prodigia B T (e) mira faciunt] faciunt mira B T (f) etiam] om. B T (g) propulsabit] pulsabit B T5. Mt 24, 24 (Vulg. signa magna et prodigia) 6. Jb 40, 12[1] Cfr. Ap 6, 9.
|
53 |
<Concurrentia IVi status cum III°>1 Ideo autem quartus status concurrit eodem tempore cum tertio, quia sicut affectus exigit notitiam intellectus, nec ista notitia est sancta absque sancto affectu, sic affectualis exercitatio et contemplatio anachoritarum et sanctorum illitteratorum (a) eguit preclaro lumine doctorum, nec illud preclarum esse potuit absque precellentia vite. 2 Unde ad mutuum obsequium et ad meridiem universi orbis tunc ad fidem conversi simul clarificandam et inflammandam debuerunt illi duo status concurrere simul. 3 Sicut autem notitia preit amorem, quia non potest amari nisi cognitum, sic status doctorum in hoc libro premittitur ante statum anachoritarum; in quarta tamen (b) visione ostenduntur simul concurrere, ubi dicitur quod date sunt mulieri due ale aquile magne ut volaret in desertum. 4 Quod autem de facto insimul (c) concurrant (d), patet ex cronicis. 5 Nam Antonius et doctor Athanasius eodem tempore fuerunt, sicut et ipse A<thana>sius (e) dicit in vita sancti Antonii quam scripsit [1], et ambo fuerunt tempore Constantini. 6 Circa etiam tempora Ilarii et Ambrosii doctorum floruerunt (f) Macharius et Isidorus et alius Macharius et <E>raclides (g) et Pampo (h) et Moyses et Beniamin et plures alii anachorite et patres anachoritarum [2]. 7 Tempore etiam Ieronimi [f. 15ra] et Augustini fuerunt plures anachorite, prout patet in (i) scriptis eorum. Basilius, et (j) magnus doctor et contemporaneus Gregorii Nazanzeni magni doctoris, edidit quandam regulam austerrimam monachorum. 8 Tempore etiam Gregorii pape et doctoris fuerunt plures sancti austerrimi (k) et anachoritici, prout ipse in libro Dialogorum docet.
|
|
(a) illitteratorum] illustratorum B T (b) tamen] autem B T (c) insimul] simul T (d) concurrant] concurrerint B T (e) Athanasius] Anathasius P eodem tempore fuerunt sicut et ipse Athanasius] om. B (f) floruerunt] fuerunt B (g) Eraclides] Araclides P (h) Pampo] Pambo B T (i) in] ex B T (j) et] etiam T (k) austerrimi] austeri B T (l) augusti] om. B T (m) claruit] claruerit B (n) claruerit] claruisset B T (o) et] om. B T3. Ap 12, 14[1] Atanasio (ca. 295-373), vescovo di Alessandria nel 328, scrisse la Vita Antonii poco dopo la morte del grande eremita (356). La versione latina di Evagrio di Antiochia ebbe larghissima diffusione.
|
54 |
<Concurrentia Ii status cum II°.
|
|
(a) decisionem] desitionem B[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, II 2, c. 12. |
55 |
<Concurrentia IIIii status cum II°>1 Unde et (a) consimiliter tertius status doctorum seu expositorum inchoatus est sub secundo. 2 Nam Clemens in Alexandria, doctor Origenis doctoris famosissimi, claruit cum ipso ante tempus Silvestri pape et Constantini imperatoris fere (b) per centum annos. 3 Dicitur enim in cronicis quod Origenes, auditor Clementis eiusque in docendi officio successor, claruit anno Domini CCIX° tempore Zepherini pape, ante scilicet sextam persecutionem martirum que cepit sub Maximiano imperatore [1] anno Domini CCXXXVI°, et paulo ante [f. 15va] sancta Cecilia fuerat martirizata sub Alexandro imperatore, quamvis et Origenes perduraverit usque ad Fabianum papam, qui sub sexta (c) persecutione facta a Decio est martirizatus [2]. |
|
(a) et] om. T (b) fere] om. B T (c) sexta] septima B T[1] Si tratta di Caio Giulio Vero Massimino, detto il Trace, imperatore dal 235 al 238.
|
56 |
<Concurrentia Vi status cum IV°>1 Sic etiam status monachorum sancti Benedicti et canonicorum regule sancti Augustini, in quinto tempore multiplicatus, cepit sub quarto tempore. 2 Nam sanctus Benedictus floruit ante tempus Iustiniani imperatoris circa tempus Theodorici regis Gothorum et Boetii ab ipso occisi et circa initium sexti centenarii Christi. Augustinus autem floruit longe ante, scilicet circa finem quarti centenarii incarnationis Christi. |
57 |
<Concurrentia VIi status cum V°>1 Sic etiam sextus status a beato Francisco est inchoatus, durante adhuc quinto et concurrente cum ipso iam fere per centum annos.
|
58 |
1 Et hinc est quod huiusmodi (a) statibus dantur varia initia et varii fines.
|
|
(a) huiusmodi] huius T |
59 |
<3. Quomodo mala primis statibus opposita remanent in sequentibus>1 Ad id (a) autem quod ulti-[f. 15vb]-mo queritur, quare scilicet mala prioribus statibus contraposita perdurant in sequentibus, potest triplex ratio dari.
|
|
(a) id] illud B T (b) et] om. B T (c) contraposita] opposita T (d) generationi] generationem B
|
UNDECIMUM NOTABILE
|
|
60 |
1 Quantum ad undecimum, quomodo scilicet prefate visiones et earum partes possunt ad alia diversa tempora coaptari, ita quod septimus status potest coaptari ad quamlibet maiorem partem cuiuslibet status. |
61 |
1 Sciendum quod sicut significatio (a) unius dictionis sumitur aliquando large et aliquando stricte et proprie, et sicut manum vel vestem aliquando coartamus et aliquando in totam suam quantitatem explicamus, [f. 16ra] et aliquando quasi ultra proportionem sui status excessive (b) extendimus, sic scripturas sacras et earum figuras aliquando coartamus a suo pleno sensu et aliquando ultra exigentiam litteralis proprietatis quasi extendimus, non quidem falso sed propter vim specialem et variam quam in se habent. 2 Sub hiis autem modis possunt visiones huius libri particulariter (c) vel totaliter ad alia tempora coaptari, ita quod tote ad unumquemque predictorum statuum, vel etiam ad unam partem ipsorum, possunt applicari. 3 Ut, verbi gratia, Christus resurgens et Spiritum Sanctum discipulis mittens fuit tamquam eques in equo albo ad omnes vincendos triumphaliter in eis exiens [1]. 4 Potentia vero Iudeorum contra ipsos inseviens fuit quasi equus rufus [2]. 5 Versutia vero Scribarum fuit quasi equus niger [3]. 6 Ypocrisis vero pseudoapostolorum fuit quasi equus pallidus [4]. 7 Animalitas vero plurium gentilium tunc conversorum, contra quos scribit Paulus, expetebat in eis ultionem sanguinis Christi pro eis effusi et etiam laboris apostolorum pro eis assumpti, unde Paulus contra Galathas exclamat: O insensati Galathe, quis vos fa<scin>avit (d) non obedire veritati, ante quorum oculos Ihesus Christus proscriptus est et in vobis crucifixus? 8 Deinde per Neronem, misso contra Iudeam Vespasiano et Thito, factus [f. 16rb] est terremotus sinagogam quasi alteram Babilonem subvertens [5], tuncque per martiria signati sunt ex duodecim tribubus apostolicis milites Christi [6], ad quorum constantiam <et> (e) miracula conversa est turba (f) innumerabilis [7], ita ut sub Constantino, vel etiam sub Iohanne de Patmos in Asiam gloriose reducto, sit factum silentium pacis quasi media hora et quasi septimus (g) status [8]. |
|
(a) significatio] signatum B T (b) excessive] extensive B T (c) particulariter] partialiter T (d) fascinavit] facinoravit P (e) et] om. P (f) turba] terra B T (g) septimi B T7. Gal 3, 1 8. Ap 8, 1[1] Cfr. Ap 6, 2. [2] Cfr. Ap 6, 3. [3] Cfr. Ap 6, 5. [4] Cfr. Ap 6, 8. [5] Cfr. Ap 6, 12. [6] Cfr. Ap 7, 3-8. [7] Cfr. Ap 7, 9. [8] Cfr. Ap 8, 1.
|
DUODECIMUM NOTABILE |
|
62 |
1 Quantum (a) ad duodecimum, quare scilicet predicti status non habent equale spatium temporis, immo quintus duravit iam fere per quingentos annos, sumendo eius initium a translatione imperii romani a Grecis in Karolum facta DCCCI° anno Christi; sumendo vero eius initium a vocatione Pipini patris eius ad ferendum auxilium Romanis et pape contra Longobardos, sunt fere quingenti sexaginta anni. |
|
(a) quantum] autem add. B T |
63 |
<I–II–III–IV> 1 Quattuor autem primi status insimul sumpti duraverunt tantum septingentis viginti annis inchoando eos ab incarnatione Christi; inchoando vero eos a Christi predicatione vel ab eius ascensione vel (a) Spiritus Sancti missione, prout in visionibus huius libri magis proprie inchoari videntur, desunt a summa predicta triginta anni.
|
|
(a) vel] seu B T[1] Cfr. Chronica Sigeberti Gemblacensis a. 381-1111, MGH, SS. VI, pp. 323-330. |
64 |
<I> 1 Dicendum quod diffusio fidei per apostolos in orbem universum debuit esse velox instar lucis solaris ab oriente in occidentem (a) subito procedentis et instar fulguris universa subito discurrentis (b). 2 Hoc enim fuit in gloriam Christi et lucis sue, unde in apertione primi signaculi dicitur exisse vincens ut vinceret. |
|
(a) occidentem] occidente B T (b) discurrentis] decurrentis B T2. Ap 6, 2 |
65 |
<II> 1 Martiria vero, martires configurantia Christo passo et testimonium dantia Christo et fidei eius et virtutis exemplum relinquentia posteris, debuerunt esse multa et diuturna, tum propter maiorem gloriam Christi, tum propter maiorem affir-[f. 16vb]-mationem (a) fidei, tum propter maiorem coronam maioremque societatem ipsorum martirum. 2 Unde et a prima persecutione Neronis usque ad persecutionem Iuliani imperatoris et apostate et repulsam idolatriam renovantis fuerunt circiter trecenti anni. 3 Et a passione Christi usque ad pacem christianis datam sub Constantino sunt quasi totidem anni. 4 Qui numerus bene congruit statui martirum pro fide Trinitatis fructum martirii centenarium afferentium. |
|
(a) affirmationem] confirmationem B T |
66 |
<IV> 1 De quarto autem statu, scilicet anachoritarum, dicit Ioachim, libro V° Concordie, quod « proficiendo decrevit, quia et herba tunc magis proficit cum appropinquat ad messem. 2 Nam tempus eius non tam illud esse dicitur (a) in quo incipit quam illud in quo, peracta messione, grana per trituram separantur a paleis. 3 Ordines enim iustorum propria tempora acceperunt non in quibus inceperunt sed in quibus ad consumationem et perfectionem venerunt. 4 Quod autem diximus ordinem quartum, qui est heremitarum et virginum, proficiendo defecisse, timendum est potius quam dicendum. 5 Aperta enim perfectio gloriationem (b) parit, gloriatio (c) exaltationem, exaltationem vero comitatur ruin<a> (d), quia scriptum est: ante ruinam exaltatur cor. 6 Igitur ordo iste quarto tempore claruit, sed mox defecit in illa claritate et in locis illis in quibus visus est floruisse (e) [f. 17ra] ad horam, et hoc propter malitiam habitantium (f) in eis » [1]. 7 Preterea fragilitas humane carnis non patitur tantum statum diu in multitudine perdurare. |
(a) dicitur] videtur B (b) gloriationem] glorificationem B T (c) gloriatio] glorificatio B T (d) ruina] ruinam P (e) floruisse] claruisse vel floruisse B (f) habitantium] inhabitantium B5. Pro 16, 18; 18, 12[1] Gioacchino da Fiore, Concordia, V 1, c. 12; Patschovsky 3, p. 551, 3-20. |
|
67 |
<V> 1 Quintus vero status pluribus ex causis debuit diu durare.
|
(a) post que] postquam B T (b) est] om. B T (c) unde] et add. B (d) Gregorius] papa add. B T (e) quarti temporis] temporis quarti B T (f) in] om. B T (g) nominum] nomine B (h) idemptitas] idemptitatis B T (i) id est] et B T (j) etiam] enim B (k) viginti] et T (l) septingentos viginti] DCosXX B DCLX T (m) quadringenti quinquaginta] CCCCLXXX (XXX del.) P (n) Domini] om. B T (o) assignant] assignat B (p) opere] et praem. B10. Lc 21, 25[1] Gregorius Magnus, Homiliae in Evangelia, cura et studio R. Étaix, Turnhout 1999 (Corpus Christianorum. Series Latina, CXLI), lib. I, hom. I, pp. 5-11 (= PL 76, coll. 1077 B – 1081 C).
|
|
68 |
<VI–VII> 1 De sexto autem statu videtur Ioachim in locis aliquibus estimare quod duret per solos tres annos et (a) dimidium (b). 2 Vult enim duas tribulationes esse in ipso. 3 Unde libro (c) III° Concordie, ubi ostendit septem signacula et eorum [f. 17vb] apertiones durare per quadraginta duas generationes triginta annorum, quarum viginti quattuor assignat quattuor primis signaculis et sedecim quinto, dicit quod quadragesima prima spectat ad sextam apertionem, quadragesima vero secunda (d) ad septimam [1]. 4 Et subdit: « Nam ideo subtractas esse puto decem generationes a duobus signaculis, ut pro duodecim generationibus accipiantur due, ne nimis immoderata tribulatio absorbeat electos. 5 Unde et veritas ait quod propter electos breviabuntur dies illi. 6 Terminus autem huius tribulationis Deo soli cognitus est. 7 Arbitror tamen sexies senos menses, id est sex semi annos, accipi debere pro sexti signaculi apertione ob perfectionem senarii; pro septima vero semel sex » [2], id est sept<imum> (e) semi ann<um> (f). 8 Et subdit: « Vel certe quia duplex erit tribulatio ipsa, si triginta annorum spatium dandum est sexte apertioni, precedens tribulatio spectanda est circa principium, sequens autem circa finem; inter utramque autem qualecumque remedium » [3].
|
|
(a) et] cum B T (b) dimidium] dimidio B T (c) libro] in praem. B T (d) quadragesima vero secunda] quadragesima secunda vero T (e) septimum] septem P (f) annum] anni P (g) generatione] de praem. B T (h) erit] om. B T (i) et] om. B T (j) III°] secundo T (k) generationum] generatione B T (l) descriptione] descriptionum B descriptionis T[1] Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 1; Patschovsky 2, pp. 205, 3-18; 206, 1-8: « Oportet autem nos in hoc tertio libro sub certis numeris aut temporibus singulorum curiosius distinguere metas, ut tam ex parilitate numeri quam ex similitudine gestorum possint etiam singulorum intelligi apertiones. Quantum vero estimare et intelligere queo, ita sunt distinguenda tempora signaculorum, ut, secundum quod quatuor sunt animalia senas alas habentia, hoc est simul viginti quatuor – que quatuor speciales ordines designant: apostolorum scilicet, martyrum, confessorum et uirginum -, ita viginti quatuor generationes quatuor signaculis ascribantur totidemque generationes apertionibus eorum. Et sicut quinto loco sedes scribenda est, ita a vicesima quinta generatione usque ad quadragesimam signaculo quinto; ita tamen, ut decem generationes, que extra numerum sunt, sicut absque bello transierunt respectu aliarum, ita extra cursum concordie et coaptationem veterum et novarum accipiantur, sex tantum ex omnibus in textura relictis. Porro generatio quadragesima prima sola ipsa una pro duplici est accipienda, ut iure dici possit bis sexta, nimirum quia duplex tribulatio sub sexta apertione futura est, ad similitudinem Parasceve, in quo duplicatis tenebris, passus est Christus. Sane in quadragesima secunda, que erit in sabbatum, aperietur signaculum septimum, de quo dictum est in libro Apocalypsis: Et cum aperuisset sigillum septimum, factum est silentium in celo, quasi media hora ».
|
TERTIUM DECIMUM NOTABILE
|
|
69 |
1 Quantum autem ad tertium decimum, quomodo scilicet septem predicti status conformantur septem ecclesiasticis sacramentis, et septem diebus originalibus, et septem mundi (a) etatibus, et septem notabilibus preliis et temporibus sub lege Moysi consumatis [1]. |
(a) mundi] om. B[1] Olivi aveva interpretato anche i primi sei capitoli della Regola come consonanti con le opere dei primi sei giorni della creazione, con le sei età del mondo e con i sei tempi della Chiesa; nei successivi sei capitoli aveva invece scorto il « regimen ecclesiae Dei »: cfr. P. I. Olivi, Expositio super Regulam Fratrum Minorum, Conclusio, pp. 194-195. |
|
70 |
<1. Septem status septem sacramentis conformantur>1 Sciendum primo quod septem sacramentis conformantur.
|
|
7. Ap 19, 7 8. Jo 4, 52(a) alios] aliis B T (b) vero] om. B T (c) unde] et add. B T (d) ipso] illo B T
|
71 |
<2. Septem status conformantur septem primis diebus et eorum operibus>1 Secundo sciendum quod conformantur septem primis diebus et eorum operibus [1].
|
(a) multitudo] et praem. B T (b) vero] om. B T (c) sicut] om. P (d) primo] primum B T (e) fuere] fuerunt B (f) notandum] sciendum B sciendum est T (g) enim] om. B T (h) avesque] et aves B T (i) autem] om. B T (j) hoc] om. T (k) ipso] eo B T (l) sexto] in praem. B (m) ecclesie tempore] tempore ecclesie B (n) quinto tempore] tempore quinto B T2. Gn 1, 4 3. Gn 1, 7 4. Gn 1, 10-12 5. Gn 1, 14 7. Gn 1, 22 12. 14. 15. Gn 1, 24 13. 16. Gn 1, 27 17. Ph 4, 7[1] Cfr. Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. V, dove la conformità con i giorni della creazione è attribuita alle beatitudini: « Possunt etiam coaptari primis operibus septem dierum, quia contemptus sensibilium est quasi intellectualis lux nostre mentis; mititas vero quasi firmamentum; luctus vero aquas voluptatis et concupiscentie de carne nostra expellit; iustitia vero universalis et zelus eius est sicut sol et luna et stellae, quia eius est regere universa; misericordiae vero est per condescensionem natare in aquis tribulationis fraternae quantum ad animales, et volare per impetum ventositatis aereae quantum ad spirituales et tentationes eorum; munditiae vero est reformari ad imaginem Dei; sed pacis est quies et sanctificatio sabbatismi » (ed. Th. Murtaugh [http://majbill.vt.edu/history/burr/OliviPage/Murtaugh.html]: al momento della presente edizione l’indirizzo non risulta più attivo).
|
|
72 |
<3. Septem status septem mundi etatibus conformantur>1 Tertio sciendum quod septem mundi etatibus conformantur.
|
|
(a) prima] primo P (b) ex] in B T (c) populus christianus] christianus populus B T (d) elevatur] elevaturque corr. P (e) (g) cismaticos] scismaticos B T (f) decretorum] doctorum T (h) propter] per T (i) remanente recta et prima lingua in domo Heber et Hebreorum] recta et prima lingua in domo Heber et Hebreorum remanente B T (j) confessio] confusio T (k) suis] om. B T (l) de] om. B T (m) restituit] restituitque P (que del. ?) B T (n) etiam] om. B T (o) (q) secta] ceca B T (p) serpit] cepit P serpit B T (cfr. f. 107ra) (r) crucifixus T (s) id] illud T11. Ap 14, 13[1] Cfr. Nm 16, 31-35.
|
73 |
1 Item sicut due prime etates et medietas tertie <fuerunt> (a) ante legem Moysi, due vero relique cum dimidia tertie fuerunt infra legem, sic duo primi status ecclesie et aliqua pars terti<i> (b) fuerunt ante sollempnes leges pontificalium et ecclesiasticorum <decretorum> (c), reliqu<i> (d) vero du<o> (e) cum aliqua parte tertii fuerunt sub ipsis. 2 Sic etiam de quinque tribubus Israel que primo acceperunt hereditatem due et dimidi<a> (f) fuerunt trans Iordanem, scilicet Ruben et Gad et dimidia tribu<s> (g) Manasse, relique vero fuerunt citra, scilicet Efraim et Iuda et reliqua media pars Manasse [1]. 3 Sicut etiam Iosue, qui et Ihesus (h) divisit hereditatem reliquis septem [2], sic Ihesus Christus septem ecclesiasticis statibus, post quinque priores etates secutis, divisit hereditatem gratie sue. 4 Unde et hii correspondent septem ecclesiis Iohannis, sicut quinque patriarchales ecclesie [f. 20rb] correspondent quinque primis tribubus. 5 Nam ecclesia ierosol<i>mitana (i) assimilata est tribui Ruben, romana vero tribui Iuda, in qua fuit sedes davitici regni; constantinopolitana vero tribui Efraim, antiocena vero et alexandrina tribui Gad et Manasse [3]. |
|
(a) fuerunt] fuit P fuerunt B T (b) tertii] tertie P tertii B T (c) decretorum] docmatum del. P (cfr. f. 19rb) om. B T (d) reliqui] relique P T reliqui B (e) duo] due P T duo B (f) dimidia] dimidie P dimidia B T (g) tribus] tribu P tribus B T (h) qui et Iesus] om. B T (i) ierosolimitana] ierosolomitana P[1] Cfr. Js 13, 7 – 17, 17.
|
74 |
<4. Septem status conformantur septem preliis et temporibus
|
|
(a) idem] hii praem. B (b) primo] prelio add. B (c) a] om. B T (d) cismate] scismate B T (e) babilonicis] babilonis T babiloniis B (f) quasi] et praem. B T (g) fiendam] fienda P[1] dicta sunt septem signacula – ad quietem] cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, III 1, c. 2, Patschovsky 3, pp. 210, 1-15, 211, 1-9: « Dicta sunt autem signacula gesta sive scripta Prioris Testamenti sive etiam speciales tribulationes et prelia, excepto quod in sexto sigillo duplicata est tribulatio filorum Israel, ut in septimo requiescant a laboribus suis. In primo signaculorum septem continetur persecutio Egyptiorum, in secundo Chananeorum, in tertio Syrorum, in quarto Assyriorum, in quinto Chaldeorum, in sexto item Assyriorum et eorum qui voluerunt delere populum Iudeorum in diebus Hester. Hiis signaculis completis in labore et erumpnis, secutum est sigillum septimum, quod datum est illi populo ad quietem post Esdram et Neemiam, quatinus consumatis septem preliis etiam sacri scriptores a labore quiescerent. Quare autem persecutiones eedem dicta sunt signacula, nisi quia ad aliquid significandum in sacris codicibus scripte sunt? Non enim casu aliquo accidisse putande sunt, sed divine arbitrio voluntatis, ut essent in signa temporum et mysteria futurorum. At ne quis eas fortuitu accidisse causetur et non potius divino nutu, cui etiam contrarie potestates subiecte sunt, ut eius occultam impleant voluntatem, quam dignis mediatoribus distincta sunt signacula ipsa, verbis, quibus possumus, executioni mandemus, ut, qui signo priori credere nolunt, credant saltim signo sequenti. Tam mira quippe arte Dei distincta sunt, etsi non divisa, tempora ipsa, tam miris determinata figuris, ut, si quis ea plena mente perspexerit, plus quid mirari valeat quam quid contemplari perpendat ». Cfr. Expositio, liber introductorius, cap. 6, ff. 6rb-9ra; prefatio; Selge, Einführung, pp. 113-114.
|
75 |
<Per intelligentiam huius libri elucidatur obscuritas scripture veteris,
|
76 |
<Elucidat eam primo per concordiam>1 Elucidat enim eam primo per concordiam. 2 Si enim omnes septenarios in scripturis positos coaptes ad septenarios huius libri, innumerabilia misteria tibi clarescent, si diligenter attenderis ipsorum (a) parilem concordiam et consignificantiam, ut verbi gratia quare lex post sex annos laboris voluit super terram sabbatizare septimo anno [1], aut post septem (b) septenas annorum statuit annum iubileum generalis remissionis [2], aut post septem hebdomadas a pascha dari legem et coli pentecosten [3], aut septem lucernas lucere in candelabro septem brachia habente [4], et Mariam factam leprosam septem diebus stare extra castra [5], et capillos Sampsonis distingui in septem crines [6], aut Iob habere septem filios et septem milia ovium [7], aut quod Sarra tradita est septem viris nequam [8], aut quod Raphael dicit se esse unum de septem astantibus ante Dominum (c) [9], et sapientia dicit se excidisse columpnas septem [10], et Isaias septem mulieres apprehendisse virum unum, scilicet Christum [11], aut septem panes triticeos a Christo multiplicari [f. 21ra] et inde colligi septem sportas (d) [12], et sic de aliis innumeris septenariis scripturarum [13]. |
|
(a) ipsorum] om. B T (b) septem] om. B (c) Dominum] Deum B T (d) sportas] portas T[1] Cfr. Ex 20, 9-10; 23, 10-11; Lv 25, 3-4.
|
77 |
<Secundo elucidat ipsam distinguendo tres fines
|
|
(a) illam vallem] vallem illam B (b) concludentium] includentium T (c) tamen] autem B T (d) videntque] vident T (e) tunc] om. B T (f) etiam] om. T (g) et] om. B (h) etatum] statuum T (i) dirigitur] distinguitur T (j) significandam] signandam T (k) inde] om. T[1] Cfr. 2 Th 2, 8.
|
78 |
<3. Tertio elucidat ipsam applicando figuras vel sententias eius
|
|
(a) et] aut B T (b) videt] vidit B T (c) et] om. B T3. Ap 13, 1-2.5-6[1] Cfr. Dn 7, 2-8.
|
79 |
1 Hiis igitur summarie prenotatis, accedamus ad textum, invocantes Ihesum verum et summum lumen, ut nos illuminet ad intelligendum [f. 21vb] et exponendum solarem et multiformem sapientiam libri huius (a). |
|
(a) libri huius] huius libri B T |