capitoli 1 – 3

PRIMUM CAPITULUM

80

¹ Apocalipsis Ihesu Christi. ² Liber iste dividitur in exordium seu prohemium et narrationem et conclusionem. ³ Narratio autem incipit ibi: Ego Iohannes frater vester. ⁴ Conclusio vero circa finem libri, ibi: Et dixit michi: Hec verba fidelissima sunt et vera. ⁵ In prohemio autem et conclusione commendat et magnificat prophetiam huius libri, ut sit susceptibilior et fide dignior et ut attentius et amabilius ac timoratius suscipiatur.

1. Ap 1, 1   3. Ap 1, 9   4. Ap 22, 6

81

<PROHEMIUM>

¹ Prohemium autem continet duo, scilicet titulum et salutationem, que incipit ibi: Iohannes septem ecclesiis.

1. Ap 1, 4

82

<I – TITULUS>

<explicatur quadruplex causa huius libri:
de causa formali et effectiva et materiali>

¹ In titulo autem explicatur quadruplex causa huius libri, scilicet formalis, quia est per revelationem traditus propter quod vocatur apocalipsis, et est nomen grecum et est idem quod revelatio latine (ab ‘apo’, quod est re, et ‘calipso’, quod est velo seu operio) ^(a).
² Potest autem hic sumi revelatio tam pro actu revelantis quam pro actu suscipientis seu videntis quam pro obiecto, id est pro re visa et revelata in quantum subest tali actui, id est in quantum est revelata.
³ Nota etiam quod potius dicit revelatio quam visio, quia magis significat donum et ^(b) gratiam revelantis et archanam occultationem eius, nisi [f. 22^ra] dono Dei eius velamen auferatur seu aperiatur.
⁴ Nota etiam quod hoc ^(c) nomen grecum, scilicet apocalipsis, remansit hic non interpretatum latine in signum singularis arduitatis et reverentie huius revelationis, sicut ‘amen’ et ‘alleluia’ non sunt apud nos ex hebreo in latinum interpretata in signum sacre reverentie eorum.
⁵ Tangit etiam causam efficientem quadruplicem. ⁶ Principalis enim est Deus, secundaria Christus in quantum homo, media vero angelus, proxima vero Iohannes. ⁷ Et ideo dicit quod est apocalipsis Ihesu Christi, id est a Ihesu Christo facta, quam dedit illi Deus, scilicet Pater et tota Trinitas; dedit, inquam, non solum ut eam sciret, sed etiam palam facere, id est ad manifestandum, servis suis que oportet fieri cito.
⁸ In quo tangit causam materialem, quia est de futuris que non ex absoluta necessitate, sed respectu infallibilitatis divine prescientie et respectu utilitatis ac necessitatis ecclesie et respectu iustitie Dei retributive et respectu malitie reproborum, oportet fieri ^[1].
⁹ Dicit autem cito, tum quia indistanter sunt inchoanda et absque interpolatione continuanda et consumanda, tum quia totum tempus eternitati comparatum est sicut momentum, tum quia respectu priorum seculorum computatur totum tempus nove legis pro una hora novissima, secundum illud Iohannis epistule prime sue capitulo secundo: no-[f. 22^rb]-vissima hora est.

(a) operio] aperio B   T    (b) et] vel B   T   (c) hoc] om. B   T

1. Ap 1, 1   7. Ap 1, 1   9. 1 Jo, 2, 18

[1] Cfr. Olivi, Postilla in Isaiam, p. 199: « […] quomodo scilicet stante certitudine infallibili rei contingentis in mente prophetae poterat contrarium evenire. Ad quod dicendum quod eventus contrarius numquam poterat simul stare cum certitudine prophetae, sicut nec Antichristum non venire aut iudicium finale non fore non possunt simul stare cum certitudine seu veritate fidei meae, et tamen quantum ad potentiam causarum potest contrarium evenire. Haec autem difficultas in quaestione de Dei praescientia plenius est tacta. Ibi enim habet tangi [quod] certitudo prophetiae non venit ex aliqua consequentia vel habitudine necessaria inter causam et effectum contingentem, nec ex praesentiali visione ipsorum contingentium, nec ex actuali exsistentia eorum, sed solum ex hoc quod homo immobiliter adhaeret Deo et eius revelationi. Infallibilitas vero seu infalsicabilitas eius ex hoc venit quod licet possit aliter evenire, numquam tamen aliter eveniet, et hoc a Deo est praesentialiter et infallibiliter visum ».

83

<de causa media ac proxima>

¹ Subdit etiam causam mediam ac deinde proximam, dicens: et significavit, scilicet Christus, id est revelavit vel per signa figuralia demonstravit, scilicet predicta, mittens, id est denuntians ea, per angelum suum servo suo Iohanni.
² Videtur contra hoc esse quia in prima visione apparet non angelus, sed ipse Christus Iohanni revelans sibi sequentia.
³ Dicendum quod Christus non apparuit tunc sibi nisi sub imagine per angelum formata, nec loquitur sibi nisi per signa vel species per angelum formatas.
⁴ Vel, secundum Ricardum, angelus in specie Christi sibi apparuit et quia personam Christi tunc gerebat, ideo Christus dicitur sibi tunc apparuisse ^[1].
⁵ Tertio potest dici quod sicut in omni ministeriali ^(a) illuminatione angeli assistit principalis lux, que est Deus, una enim non excludit reliquam, sic Christus secundum humanitatem potuit presentialiter apparere Iohanni, coassistente illuminatione angeli tamquam subiecta glorie humanitatis Christi et sub servitute superiori illuminationi Christi. ⁶ Et nota quam signanter ponit ordinem causarum a suprema per medias in inferiorem, servans et docens ordinem hierarchicum quo, secundum Dionysium, Dei dona descendunt a supremis per medios in infimos ^[2].

(a) ministeriali] misteriali B

1. Ap 1, 1

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, i (PL 196, col. 694 B-C).
[2] Cfr. Pseudo Dionigi Areopagita, De coelesti hierarchia, cap. IV, § iii (PG 3, coll. 180 D – 181 A; Sources Chrétiennes, 58 bis [ed. R. Roques –  G. Heil – M. de Gandillac, Paris 1970²], pp. 97-99; Scazzoso-Bellini, pp. 94-95). Cfr. ad Ap 21, 18.21.

84

¹ Nota etiam quod revelatio fuit data Christo homini in eius conceptione, secundum vero deitatem fuit ei data in [f. 22^va] eterna generatione, secundum vero evidentiam seu innotescentiam fuit ei data in resurrectione, iuxta quod et Matthei ultimo, iam resuscitatus, dicit: Data est michi omnis potestas in celo et in terra.
² Nota etiam quod ex hoc quod dicit eam sibi esse datam palam facere, docet duo.
³ Primum est quod multa dantur et revelantur non ad ali<is> ^(a) revelandum nec cum auctoritate propalandi ea, immo cum precepto vel debito ea secrete servandi.
⁴ Secundum est quod illa que hic revelantur sunt sic archana et incomprehensibilia, quod ex singulari gratia datum et concessum est Christo a Deo quod ipse propalaret ea suis.
⁵ Nota etiam quod dicit servis suis, quasi dicat: non est datum ea revelare superbis Phariseis, nec incredulis Iudeis, nec perversis christianis. ⁶ Non enim debent sancta canibus dari vel porcis.

(a) aliis] alios corr. P

1. Mt 28, 18   2. 5. Ap 1, 1   6. Mt 7, 6

85

<fide dignitas persone Iohannis>

¹ Subditur etiam fide dignitas persone Iohannis, ut sibi facilius et firmius credatur. ² Unde ait: Qui testimonium perhibuit verbo Dei, id est deitati et eterne generationi Filii Dei, et testimonium Ihesu Christi, scilicet quoad eius humanitatem, testificando scilicet quecumque vidit, scilicet de Christo. ³ Et hoc sive visu corporali sive spirituali. ⁴ Oculis enim carnis vidit opera corporalia et miracula Christi, oculis vero [f. 22^vb] contemplationis mentalis vidit, id est intellexit, deitatem eius, quasi dicat: illi et per illum sunt hec revelata, qui tamquam Christi apostolus per evidentiam facti ecclesiis, quibus scribit, expertam et notam fideliter predicavit veritatem utriusque nature Christi, divine scilicet et humane, ac gestorum vite et doctrine Christi.
⁵ Sed quomodo dicit se testificasse quecumque vidit cum ipse, Iohannis penultimo et ultimo, dicat quod multa alia signa fecit Ihesus in conspectu discipulorum suorum, que ipse non scripsit nec mundus posset capere si per singula scriberentur.
⁶ Dicendum quod omnia que vidit dixit partim explicite et partim summarie seu implicite, iuxta quod et Christus Iohannis XV° dicit: Omnia, quecumque audivi a Patre meo, nota feci vobis, et tamen sequenti capitulo dicit: Adhuc multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare, id est capere, modo.

2. 4. 5. Ap 1, 2   5. Jo 20, 30; 21, 25   6. Jo 15, 15; 16, 12

86

<Solet hic queri an hanc revelationem viderit Iohannes
visione corporali, vel imaginaria, vel intellectuali>

¹ Solet hic queri an hanc revelationem viderit Iohannes visione corporali, vel imaginaria, vel intellectuali.
² Ad hoc dicit Ricardus de Sancto Victore quod non corporali, quia ipse dicit se in spiritu ea vidisse. ³ Que enim in spiritu vidit, non oculis carnis vidit, sed oculis cordis. ⁴ Nec etiam sola intellectuali vidit, quia illa [f. 23^ra] fit nullis formis corporalium mediantibus. ⁵ Ex quo infert quod sub figuris rerum corporalium ea vidit et intellexit, quia liber iste plenus est huiusmodi similitudinibus, videlicet celi, solis, lune, nubium, imbrium, grandi<n>um ^(a), fulgurum, tonitruorum, ventorum, avium, piscium, bestiarum, serpentum, reptilium, arborum, montium, collium, aeris, maris, terre et aliarum plurium rerum. ⁶ Utile enim et necessarium erat nostre infirmitati talibus similitudinibus uti, dignum etiam erat per hoc abscondi veritatem indignis ^[1].
⁷ Sciendum ^(b) tamen quod quedam est visio imaginaria cui non assistit intelligentia significationis imaginum, et hoc modo fuit in Pharaone vidente septem spicas ^[2] et in Nabucodonosor vidente statuam ^[3]; alia est cui assistit intelligentia et que ex figuris imaginariis non impeditur sed potius iuvatur saltem extensive, et tali vidit hec ^(c) Iohannes.
⁸ Sciendum etiam quod in hac vita non est communiter aliqua intellectualis, que <respectu> ^(d) rerum corporalium non utatur similitudinibus corporum. ⁹ Unde quando Isaias vidit et predixit quod virgo conciperet et pareret Hemanuelem, id est Deum hominem ^[4], oportuit quod [f. 23^rb] haberet speciem sexus feminei et virginalis et speciem humani corporis sue prolis et species corporalis conceptionis et partus.
¹⁰ Distinguitur tamen hec visio ab illa que fit per imagines non proprias sed translatas, id est alterius generis vel speciei, ut cum Christus videtur sub specie leonis vel agni vel vituli.
¹¹ Sciendum etiam quosdam dixisse quod Iohannes vidit hec absque talibus imaginationibus, sed postmodum ipse adaptavit ^(e) varias figuras ad veritatem quam absque figuris viderat.
¹² Sed contra hoc est quod ipse non innuit se tales figuras post visionem suam composuisse, sed potius sibi in visione apparuisse et ab alio monstratas fuisse.
¹³ Preterea ad maiorem reverentiam et estimationem et fide dignitatem visionum huius libri et figurarum eius est quod a Deo per angelum fuerunt iste figure formate quam si postea essent per solum Iohannem invente et adiuncte ^(f).
¹⁴ Preterea altitudini visionis et intelligentie Iohannis non derogat quod huiusmodi figure fuerunt ^(g) subiuncte et famulantes sue visioni intellectual<i> ^(h). ¹⁵ Non enim beati post resumptionem corporum minus intelligent [f. 23^va] corporalia cum visu corporali eis adiuncto quam nunc intelligant absque visu corporali.

(a) grandinum] grandium P   (b) sciendum] est add. B   T   (c) hec] hic B   T   (d) respectu] om. P   (e) adaptavit] aptavit B   T   (f) adiuncte] superaddite B   T   (g) fuerunt] fuerint B   (h) intellectuali] intellectualis P

2. Ap 1, 10

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, i (PL 196, coll. 686 B – 688 A): « Quatuor sunt visionum modi, ex quibus duo sunt intra, et duo foris. Duo sunt corporales, duo sunt spirituales. Visio namque prima corporalis est, quando oculos ad exteriora et visibilia aperimus […] Alia quoque visio corporalis est, quando species, vel actio sensui visus foris ostenditur, et intus magna mysticae significationis virtus continetur, qualis fuit visio quae Moysi in rubo quidem extrinsecus visibiliter apparuit, sed typica significatione plena fuit. […] Longe igitur sublimior et excellentior est iste visionis modus secundus quam primus; quia primus a mysterio penitus vacat, secundus coelestis sacramenti virtute redundat. […] Tertius visionis modus non fit oculis carnis, sed oculis cordis: quando videlicet animus per Spiritum sanctum illuminatus formalibus rerum visibilium similitudinibus, et imaginibus praesentatis quasi quibusdam figuris et signis ad invisibilium ducitur cognitionem. Quartus visionis modus est, cum spiritus humanus per internam aspirationem subtiliter ac suaviter tactus nullis mediantibus rerum visibilium figuris sive qualitatibus spiritualiter erigitur ad coelestium contemplationem. De istis duobus modis visionum qui non corporaliter, sed spiritualiter fiunt, sic intulit B. Dionysius Areopagita in libro Hierarchiae […] Symbolum est collectio formarum visibilium ad invisibilium demonstrationem. Anagoge, ascensio sive elevatio mentis ad superna consideranda. Nota autem hic duplicem modum revelationis divinae, quae theologorum et prophetarum mentibus infusa est per visiones et demonstrationes, quas Graeci vocant theophanias, id est divinas apparitiones, quae aliquando per signa sensibilibus similia invisibilia demonstrata sunt. Aliquando per solam anagogen, id est mentis ascensum in superna pure contemplata. Ex his vero duobus generibus visionum duo quoque descriptionum genera in sacro eloquio sunt formata. Unum quo formis, et figuris, et similitudinibus rerum occultarum veritas obumbratur. Aliud quo nude et pure sicut est absque integumento exprimitur. Cum itaque formis, et signis, et similitudinibus manifestatur quod occultum est, vel quod manifestum est describitur, symbolica demonstratio est; cum vero pura et nuda revelatione ostenditur, vel plana et aperta ratione docetur, anagogica. Cum vero secundum ea quae dicta sunt quatuor sint visionum modi, duo foris et duo intus duo corporales et duo spirituales, quaerendum est quonam modo sanctus Joannes hanc Apocalypsim, id est revelationem, viderit? Sed constat quod duobus primis videndis modis quae foris corporaliter fiunt eam minime viderit, cum ipse eam in spiritu se vidisse testatur, dicens: “Ego Joannes frater vester […] fui in spiritu in die Dominica”. Qui enim in spiritu vidit, non oculis carnis vidit, sed oculis cordis. Sed nec quarto modo illum hanc vidisse probatur, cum ipse quartus visionis modus nullis mediantibus corporalium substantiarum formis fieri credatur, scilicet, ne ipse valeret hoc modo visa malis abscondere, nec nos possemus absque cognitis verbis et usitatis visibilium figuris quae nullis characterizantibus figuris vidisset tam convenienter intelligere. Liquet igitur quod eam tertio videndi modo contemplatus sit, eo praesertim quod liber iste formalibus rerum temporalium plenus sit similitudinibus, videlicet coeli, solis, lunae, nubium, imbrium, grandinum, fulgurum, tonitruorum, ventorum, avium, piscium, bestiarum, animalium, serpentium, reptilium, arborum, montium, collium, aeris, maris, terrae et aliarum rerum, quae modo sensui non occurrunt. Necessarium erat enim nostrae infirmitati quae summa nonnisi per ima, spiritualia nonnisi per corporalia valet capere, non ignota per ignotiora, sed ignota per cognita noscere. Unde B. Dionysius in libro praedicto, ait: “Neque possibile est animum nostrum ad non materialem illam ascendere coelestium hierarchiarum et imitationem et contemplationem, nisi ea quae secundum ipsum est materiali manuductione utatur” ».
[2] Cfr. Gn 41, 4-7
[3] Cfr. Dn 2, 31-36.
[4] Cfr. Is 7, 14-17.

87

<Queritur etiam an locutiones seu voces, quas in libro isto refert se audivisse,
apprehenderit alio genere apprehensionis quam illa que dicit se vidisse>

¹ Queritur etiam an locutiones seu voces, quas in libro isto refert se audivisse, apprehenderit alio genere apprehensionis quam illa que dicit se vidisse. ² Dicendum quod eadem potentia imaginaria retinet species omnium obiectorum quinque sensuum exteriorum, et ideo quoad eam non differunt genere. ³ Pro quanto tamen una exprimit obiectum unius generis, puta formarum visibilium, et alia aliud alterius generis, puta vocum vel sonorum audibilium aut odorum vel saporum, pro tanto differunt genere vel specie. ⁴ Et idem est de speciebus que sunt in intellectu.
⁵ Sciendum etiam quod in quibusdam apprehenditur solum proprium obiectum speciei imaginarie vel intellectualis, in quibusdam vero proprium obiectum per speciem apprehensum accipitur ut signum alterius rei, et si est signum naturaliter significans illam, tunc apprehensio secunda per ipsum facta est quedam ratiocinatio seu argumentatio. ⁶ Si vero est naturaliter aptum ad significandum, non tamen est ex se applicatum seu appropriatum ad illud significatum ^(a), tunc oportet illam appropriationem addi<s>ci ^(b) aut a persona illud appropriante aut ex communi institutione, iuxta quod per communem institutionem sacramentorum scimus [f. 23^vb] quid per baptismum significatur, quamvis aqua baptismi ex se non significet illud, sed solum sit apta ad illud significandum.
⁷ Si vero signum est tantum voluntarium, iuxta quod hec vox ‘homo’ significat ‘hominem’, tunc est talis apprehensio qualis est illa qua nos apprehendimus significata locutionum et intentionem loquentis, que quidem communiter fit per notitiam communis institutionis seu impositionis vocum ad talia regulariter significanda, alias oportet quod fiat per specialem revelationem loquentis aut alterius scientis intentionem loquentis. ⁸ Si igitur angelus loqueretur Iohanni per voces quarum communem significationem nesciret ^(c), tunc oportuisset sibi revelari intentionem et significationem angeli loquentis, quod non oportuit si significatione vocum Iohanni prius cognita utebatur. ⁹ Quid tamen significarent res figurales de quibus sibi loquebatur, vel quas sibi quasi visibiles presentabat, non potuit infallibiliter et indubitabiliter scire nisi per revelationem, quamvis ipse essent de se apte ad illa significanda ^[1].

(a) significatum] significandum B   (b) addisci] addici P  (c) communem significationem nesciret] communes significationes nescirentur B   T

[1] Cfr. Olivi, Postilla in Isaiam, pp. 193, 199-200: « Iuxta hoc potest quaeri quo genere visionis ea viderit, an scilicet solum intellectuali an imaginaria vel corporali vel omnibus modis. […] Ad secundam quaestionem dicendum quod prophetae visionem intellectualem habebant, quia sicut dicit beatus Petrus (1 Pt. 1, 10), optime noverant quod secreta Christi nobis et pro nostro tempore praedicabant. Et ex littera eorum aperte patet quod, secundum hoc quod eorum dicta significabant aliquid implendum in tempore suo, perfecte illa intelligebant.
De visione imaginaria sciendum quod duplici modo poterat in eis esse. Uno modo prout est necessaria ad specificationem seu determinationem intellectualium conceptuum, ut verbi gratia quando Isaias vidit et audivit quod Virgo conciperet Emmanuelem, oportebat quod ipse tunc cogitaret corpus Virginis et sexum femineum actumque concipiendi et pariendi et infantile corpus pueri sub aliqua particulari determinatione, quod communiter fieri non potest sine imaginatione quantitatis et figurarum et sensibilium colorum et aliarum qualitatum, nisi forte hoc fieret in aliquo raptu ita excessivo in quo funditus omnis actus imaginationis cessaret, non solum apertus sed etiam occultus. Quod ideo dico, quia aliquando multos actus habemus qui nos latent, sicut probat Augustinus libro De Trinitate (XV, 7, n. 13 [CCSL 50 A, 478; PL 42, 1067]) de scriptore qui prius apud se cogitat formam litterae et modum movendi manum et pennam, licet ipse hoc cogitare non advertat; et de eo qui cordetenus dicit Psalmos, quia prius praecogitat versum sequentem quam eum lingua proferat. Quantum igitur ad hunc modum nihil [est] inconveniens dicere quod prophetae communiter habebant actum imaginationis subservientem visioni intellectuali.
Secundo modo potest accipi pro apparitione formarum figuralium per angelos formatarum. Et sic etiam saepius creduntur plura vidisse, quamvis non semper. Et sic forte vidit Isaias Dominum sedentem super solium excelsum, quamvis potest esse quod hoc viderit visione corporali. Sicut enim angelus oculis nostris aliquando apparet in corpore assumpto, sic varias figuras et formas potest in visione nostris oculis exhibere et varias voces nostris auribus.
Igitur ad quaestionem breviter dici potest quod corporalem visionem aliquando habebant, non tamen semper, et imaginariam secundo modo sumptam consimiliter, imaginariam vero primo modo sumptam credo quod semper aut in maiori parte habebant. Verumtamen illa a nobis communiter non vocatur visio, quia illa magis assumitur applicantibus intellectum nostrum, et imaginariam per consequens, ad id quod volumus cogitare quam quod ab alio nostris aspectibus offeratur. Intellectualem vero semper quoad aliquid habebant, saltem quoad hoc quod bene sciebant visionem esse a Deo et ut plurimum saltem in fine visionis intelligebant quid visio significabat ».

88

<subdit de causa finali, que est beatitudo>

¹ Ostensa igitur causa formali et effectiva et materiali, subdit de causa finali, que est beatitudo per doctrine huius libri intelligentiam et observantiam obtinenda ^[1]. ² Unde subdit: Beatus qui legit et cetera. ³ Quantum ad ea que proprio visu vel per propriam investi-[f. 24^ra]-gationem addiscimus, dicit: qui legit; quantum vero ad ea que per auditum et alterius eruditionem addiscimus, dicit: qui audit. ⁴ Primum etiam magis spectat ad litteratos vel ^(a) ad doctores, qui aliis legunt et exponunt; secundum vero ad laicos vel auditores.
⁵ Quia vero ad salutem non sufficit solum addiscere vel scire, nisi serventur in affectu ^(b) et opere, ideo subdit: et servat ea. ⁶ Quedam enim ibi scribuntur ut a nobis agenda, quedam vero ut credenda et speranda vel metuenda, et sic omnia sunt a nobis servanda vel agendo illa vel credendo ea cum caritate et spe vel timore. ⁷ Quod autem talis beatus sit, nunc in <spe> ^(c) et merito et tandem cito in premio, ostendit subdens: Tempus enim, scilicet future retributionis, prope est, quasi dicat: observans cito remunerabitur, et non observans cito dampnabitur, et ideo quoad utrumque beatus est qui hec ^(d) observat.

(a) vel]  et B   T   (b) affectu] effectu B   T   (c) spe] specie P   (d) hec] ea B   T

2. 3. 5. 7. Ap 1, 3

[1] Cfr. Bonaventura, Lignum vitae (Fructus XII: Iesus, finis optatus), in Decem Opuscola ad Theologiam Mysticam Spectantia, Ad Claras Aquas (Quaracchi) 1965⁵,pp. 178-179: « Finem namque desideriorum omnium constat esse beatitudinem, que est “status omnium bonorum congregatione perfectus (cfr. Boethius, De consolat., III, prosa 2)”. Ad quem quidem statum nullus pervenit, nisi per ultimam resolutionem in eum qui est fons et origo bonorum, tam naturalium quam gratuitorum, tam corporalium quam spiritualium, tam temporalium quam aeternorum. Et hic est, qui de se ipso diicit: Ego sum alpha et omega, principium et finis (Ap 1, 8); quia, sicut per Verbum aeternaliter dictum omnia producuntur, sic per Verbum carni unitum reparantur, promoventur et finiuntur; ac per hoc vere et proprie dictus est Iesus, quia non est aliud nomen sub caelo datum hominibus, in quo quis possit obtinere salutem (cfr. Ac 4, 12) ».

89

<II – SALUTATIO>

¹ Iohannes septem ecclesiis ^[1]. ² Premisso titulo subditur salutatio, in qua ostendit quis est qui librum hunc scribit et mittit, scilicet Iohannes. ³ Licet enim supra ostendisset sibi hoc esse revelatum, non tamen dixerat quod ab ipso scriberetur et mitteretur; posset enim per alium scribi et mitti.
⁴ Ostenditur etiam quibus scribitur et mittitur, scilicet septem ecclesiis que sunt [f. 24^rb] in Asia, scilicet ^(a) minori, que est quedam pars Asie maioris.
⁵ Si queratur quomodo solis septem ecclesiis Asie dicitur scribi et mitti, cum toti universali ecclesie sit scriptus et traditus, unde et omnes tenemur huic libro credere sicut canoni fidei catholice et sacre scripture, ad hoc est responsum supra in notabili ^[2].
⁶ Preterea in hoc servatus est ordo hierarchicus, quo Dei lumina primo a supremis diffunduntur in proximiores ac deinde per illos in ceteros, iuxta quod et Christus primo collegit discipulos ex Galilea et Iudea ac deinde per eos diffudit sua lumina toti orbi.
⁷ Preterea servatus est hic ordo facilioris susceptibilitatis et communicabilitatis, quia iste ecclesie, tamquam Iohanni specialiter commisse et ab ipso specialiter docte et gubernate, faciliores fuerunt ad credendum et suscipiendum librum et prophetiam eius quam essent ecclesie longinque, que non sic noverant Iohannem eiusque virtutem.
⁸ Signanter autem dicit: que sunt in Asia. ⁹ Primo ratione interpretationis, quia Asia interpretatur ‘elatio’. ¹⁰ Mundus autem hic continens ecclesias electorum super ipsos elatione sustollitur, secundum illud Psalmi: Mirabiles elationes maris ^[3]. ¹¹ Interpretatur etiam ‘gradiens’, [f.  24^va] quia ecclesie sunt hic in via tendendi ad patriam, et etiam mundus hic semper graditur ad transitum et defectum.
¹² Secundo ratione regionis. ¹³ Fuit enim conveniens quod sicut Greci erant medii inter Iudeam et terram Latinorum sic, prima fundatione ecclesie facta in Iudea, secunda ramificatio fieret in Grecia et tertia esset in Roma et Latinorum terra.
¹⁴ Deinde specificat bonum quod eis optat, scilicet gratia vobis et pax.
¹⁵ Gratia sumitur per respectum ad suam gratuitam originem, quia non ex debito sed gratis datur a Deo. ¹⁶ Sumitur etiam per respectum ad formalem actum gratificandi, quia reddit nos gratos Deo.
¹⁷ Pax vero sumitur per respectum ad obiectum fruibile, et ad statum quietum et finalem mentis et gratie, et ad mutuam confederationem Dei et suorum cum mente et mentis cum ipso et suis. ¹⁸ Unde et gratia potest stare pro initio nondum perfecto, pax vero pro eius fine perfecto.

(a) scilicet] om. B   T

1. 2. 4. 8. 14. 15. 17. 18. Ap 1, 4   10. Ps 92, 4

[1] Cfr. Olivi Lecturae super Pauli Epistolas, prologus generalis, pp. 9-10, dove Olivi istituisce un parallelo fra le istruzioni inviate da Giovanni alle sette chiese d’Asia e le sette lettere indirizzate da san Paolo alle chiese di Grecia: « Septem scripsit ecclesiis Grecorum, sicut etiam Ioannes scribit septem ecclesiis que sunt in Asya, ut ostenderet in illo populo mistice refulgere proprietatem spiritus qui est in suis gratiis septiformis. Scribit enim Corinthiis, Galatis, Ephesiis, Philippensibus, Colossensibus, Laodicensibus, Thessalonicensibus, licet illa que ad Laodicenses communiter non habeatur in usu. Quod factum est propter misterium quaterdenarii seu duorum septenariorum, sicut et Mattheus tres patres dimittit in genealogia Christi propter misterium trini quaterdenarii. Relicta etiam est propter aliud misterium septenarii, ut scilicet in gentibus septem essent ecclesie quibus scribit, sex scilicet in Grecia, septima autem omnium metropolis est romana, et ut per hoc ostenderet senarium laboris et operum conuenire Grecis, unitatem uero primatus et fidei et perfectionem septenarii conuenire Romanis seu Latinis. Quia tamen misterium septenarii in Grecis et misterium quindenarii sua habent notabilia loca, fecit de ea mentionem Apostolus tamquam de epistola autentica et autentice in ecclesia legenda in fine epistole ad Colossenses, ubi et eis dicit: Et ea que Laodicensium est nobis legatur [Col. 4, 16]. Ne etiam misterium duodenarii deesset inter personas et ecclesias, duodecim uidentur scripte Grecis fuisse, et in greco, quamuis Thimotheus fuerit de matre iudea. Romanis uero scribit unam, ut ostenderet mistice in eo proprietatem Filii refulgere, qui est unus ab uno, aut etiam ut in eis ostenderet unitatem fidei et sedis ecclesiastice in eis debere fundari. Hebreis autem scribendo unam ostendit in eis refulgere unitatem Patris et unitatem carnalis originis ad propagandum secundum carnem unicum Filium Dei, quamuis secundum alium modum potentia Romanorum Patris teneat ymaginem, sapientia Grecorum Filii, iustitia uero cultus hebraici typum Spiritus sancti, de quibus misteriis et eorum diuersitate alibi magis tractatur ».
[2] Cfr. Prologus, Notabile IV.
[3] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 29va.

90

<insinuat trinam habitudinem esse dantis>

¹ Deinde subdit a quo optat eam dari, insinuans trinam habitudinem esse dantis.
<1> ² Prima est Deus, ut in se ipso absolute et eternaliter existens.
<2> ³ Secunda est eius spiritualis virtus, prout est ad varios influxus donorum [f. 24^vb] spiritualium indistantissime ordinata et in ipsis participata et quasi multiplicata.
<3> ⁴ Tertia est Christus in quantum homo, predicta dona nobis promerens et impetrans et dispensans.

 91

<1> ¹ Pro primo dicit: Ab eo qui est et cetera. ² Hoc realiter stat pro Dei maiestate tribus personis communi, quamvis appropriate possit stare pro Patre.
³ Explicat autem vim sue eternitatis per respectum ad tria tempora. ⁴ Et primo per respectum ad presens, quod est magis proprium Deo, unde dicit: ab eo qui est.
⁵ Secundo per respectum ad preteritum, quod quidem in Deo non est sub ratione preteriti sed presentis. ⁶ Et ideo dicit: et qui erat, non ‘qui fuit’. ⁷ Nam le erat non sic ^(a) significat recessum ab ente et a presente sicut le ‘fuit’.
⁸ Tertio per respectum ad futurum, unde dicit: et qui venturus est. ⁹ Non dicit ‘qui futurus est’, quasi nondum sit, sed ‘qui iam existens in se est ad iudicium venturus’. ¹⁰ In quo et ^(b) incitat nos ad timorem et spem, quia eius adventus erit ^(c) terribilis malis et gratiosus electis. ¹¹ In hiis etiam designat quod ipse est causa omnium preteritorum, presentium ^(d) et futurorum.

(a) sic] om. T   (b) et] etiam B   c) erit] est B   T   (d) presentium] et praem. B   T

1. 4. 6. 8. Ap 1, 4

92

<2> ¹ Pro secundo dicit: Et a septem spiritibus. ² Hoc non potest hic stare pro spiritibus angelorum creatis, quia gratia non dicitur dari nobis a creatura vel ab angelis, sed solum [f. 25^ra] quod ministerialiter cooperantur ad hoc ut nobis detur a Deo. ³ Non etiam potest stare pro donis gratie creatis, quia tunc esset sermo nugatorius et ridiculosus, scilicet quod ab ipsis donis creatis darentur nobis ipsamet dona creata ^(a).
⁴ Stat ergo pro increato Spiritu. ⁵ Unde et Ricardus exponit: a septem spiritibus, id est a septiformi Spiritu, qui simplex est per naturam et septiformis per gratiam. ⁶ Dividit enim dona singulis prout vult ^[1]. ⁷ Dicit etiam hoc appropriate referri ad personam Spiritus Sancti ^[2].
⁸ Significavit autem sic Spiritum increatum, tum ut insinuet eius causalem multiformitatem, tum ut ostendat eius multiformem et presentialem participationem in variis donis ac si in eis partiretur et multiplicaretur, tum ut ostendat eius ^(b) originalem radicem et rationem et exemplarem formam septem statuum ecclesie de quibus in hoc libro est intentio principalis.
⁹ Qui in conspectu troni eius sunt, id est qui eos quos replent faciunt in conspectu Dei et sue sedis stare, iuxta quod ad Romanos VIII° dicitur quod ipse Spiritus pro nobis postulat ^(c), quia facit nos postulare ^[3].
¹⁰ Pro quanto etiam est quasi idem cum donis a se influxis, dicitur stare ante Deum quia eius [f. 25^rb] dona stant ante Deum et ad cultum scilicet eius. ¹¹ Ricardus tamen legit quod ipsi spiritus semper conspiciuntur per contemplationem a sanctis angelis et hominibus, qui sunt tronus Dei quia residet in eis sicut rex in suo trono ^[4].

(a)  creata] om. B   T   (b) eius] om. B   T   (c) pro nobis postulat] postulat pro nobis B   T

1. 9. Ap 1, 4   9. Rm 8, 26 (Vulg. postulat pro nobis)

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, ii (PL 196, col. 696 C).
[2] Ibid., col. 696 B.
[3] Cfr. Olivi, Lecturae super Pauli Epistolas, Super Romanos VIII, 26-27, pp. 139-140: « Ne autem ex inuisibilitate rei sperate credatur nos duci in incertum quasi causaliter, ideo subdit: similiter etiam Spiritus adiuuat infirmitatem nostram, quasi dicens: “uirtus sapientie et spei solide facit nos solide expectare et similiter ipse Spiritus sanctus adiuuat debilitatem uirium nostrarum et dirigit incertitudinem nostre ignorantie”. Nam quid oremus sicut oportet, nescimus. Nec enim ipsum bonum quod est petendum nec modus sub quo expedit illud peti, sciuntur bene a nobis. Sed ipse Spiritus postulat pro nobis, id est facit nos postulare, gemitibus inenarrabilibus, quia interna desideria et suspiria sanctorum a Spiritu sancto creata et mota non possunt per uocem enarrari seu explicari, quia non solum transcendunt sensualia sed etiam intellectualia. Sunt enim superintellectualia secundum Dyonisium libro De mistica theologia, unde dicit quod sunt diuine uniones et immissiones siue susceptiones superignote et de superignoto. Quod autem dicit ‘postulat’ pro ‘postulare facit’ modus est loquendi emphaticus, id est uehementis expressionis. Est etiam modus quo causam per effectum significamus; est enim predicatio causalis, non formalis. Deinde subdit quod sicut sanctorum desideria sunt nobiscum mirabilia, Deus autem optime nouit et approbat illa tamquam secundum Deum formata a Spiritu sancto. Vnde subdit: dico quidem inenarrabilibus nobis. Qui autem scrutatur corda, id est Deus inspector cordium, scit, id est nouit et approbat, quid desideret, id est quid desiderare faciat, Spiritus, quia secundum Deum, id est secundum placitum Dei, postulat, id est postulare facit, pro sanctis ».
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap I, ii (PL 196, col. 696 C-D).

93

<septem notabiles primatus Christi secundum quod homo>

<3> ¹ Pro tertio dicit: Et a Ihesu Christo. ² Ne autem propter fragilitatem ^(a) passionis et mortis quam tunc passus fuerat et propter contemptum quo tunc ab infidelibus spernebatur ubique crederetur esse fragilis et despectus, ideo septem notabiles primatus sibi singulariter ascribit,

(a) fragilitatem] singularitatem B   T

1. Ap 1, 5

94

<3.1> ¹ scilicet primatum attestationis salutaris veritatis Dei, cum dicit: qui est testis fidelis.

1. Ap 1, 5

95

<3.2> ¹ Secundo primatum resurrectionis, cum dicit: primogenitus ex mortuis. ² Quidam habent mortuorum ^[1], id est a mortuis, secundum quod ad Romanos I° dicitur: ex resurrectione mortuorum Ihesu Christi, id est ex resurrectione Ihesu Christi ex mortuis, id est a morte seu a statu mortis. ³ Resurrectio enim ^(a) gloriosa vocatur generatio, Matthei XIX°, cum dicitur: in regeneratione, cum sederit Filius hominis ^(b) in sede maiestatis sue, sedebitis et vos et cetera. ⁴ Christus autem hanc obtinuit primo primitate temporis et dignitatis et causalitatis et exemplaritatis, et ideo dicitur primogenitus mortuorum seu ex mortuis.

(a) enim] om. B   (b) hominis] om. B

1. 4. Ap 1, 5   2. Rm 1, 4   3. Mt 19, 28

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 33ra.

96

<3.3> ¹ Tertio primatum supreme et universalis dominationis, cum ait: [f. 25^va] et princeps regum terre. ² Per reges terre intelligit non solum homines, sed etiam superiores angelos qui celesti hierarchie et subcelesti ^(a) principantur. ³ Propter tamen sensuales, qui plus estimant reges et regna terre quam celi, dicit regum ^(b) terre, et etiam contra credentes Christum et eius angelos principari solum in regno celi et non in toto regno terrarum seu inferiorum.

(a) subcelesti] etiam add. B   T   (b) regum] reges B   T

1. 3. Ap 1, 5

97

<3.4> ¹ Quarto primatum dilectionis, cum dicit: qui dilexit nos.

1. Ap 1, 5

98

<3.5> ¹ Quinto primatum nostre iustificationis et redemptionis, quam iustificationem tangit dicendo: et ^(a) lavit nos a peccatis nostris; redemptionem vero cum subdit: in sanguine suo, id est in merito sue passionis et mortis cuius modum et speciem exprimit sanguis effusus. ² Servat autem methaforam leprosorum, qui per balneum sanguinis mundi et calidi expurgantur et sanantur. ³ Premisit autem qui dilexit nos, ad monstrandum ^(b) quod ipse nos redemit et lavit non ex sua necessitate vel utilitate, vel ex debito vel ex timore aut ex ^(c) coactione, sed ex sua sola misericordia et gratuita caritate.

(a) et] om. B   T   (b) monstrandum] rememorandum B    (c) ex] om. B   T

1. 3. Ap 1, 5

99

<3.6> ¹ Sexto ascribit sibi primatum nostre glorificationis seu sublimationis ad suum regnum et sacerdotium, quod quidem [f. 25^vb] in hac vita per gratiam inchoatur et in alia consumatur. ² Unde et subdit: et fecit nos ^(a) regnum et sacerdotes ^[1], id est quod sic Deus regnat ^(b) in nobis magnifice sicut rex in suo regno, et ut sic nos sibi regn<e>mus ^(c) quod vitia destruamus et bona virtutum hedificemus.
³ Eo enim ^(d) modo quo sepe in scripturis sumitur preteritum pro futuro, fecit nos regnum celestis glorie quia facturus est, et hoc sic ac si iam esset factum. ⁴ Fecit etiam nos sacerdotes, ut nos cor et corpus et omnia bona opera nostra sibi per ignem caritatis medullitus offeramus et morti et martirio per eius cultum ^(e) tradamus, et ut sue mortis sacrificium ab ipso pro nobis impensum commemoremus et celebremus et Deo Patri offeramus.
⁵ Et nota quod regnum attribuit nobis quasi passive seu subiective, sacerdotium vero active et potestative. ⁶ Primo enim ^(f) oportet nos a Deo regi et eius regali imperio subici ut regnum suo regi, et tandem per vim et gratiam ab eo susceptam nos offerre sibi et in ipsum igneo sacrificio transformari. ⁷ Unde per primum nos habemus ad ipsum sicut effectus ad suum principium, per secundum vero sicut actus ad suum finale obiectum.
⁸ Quia vero hoc fecit ut a nobis et in nobis glorificetur, et quia ex hiis est a nobis [f. 26^ra] glorificandus, ideo subdit: Ipsi gloria et imperium, scilicet sit et est et erit; in secula seculorum, id est in eternum. ⁹ Amen, id est sic fiat; vel amen, id est vere et fideliter sit ei. ¹⁰ Gloria dicit absolutam perfectionem sue beatitudinis, imperium vero refertur ad sibi subiecta. ¹¹ Utrumque autem debet sibi a nobis laudative ascribi et recognosci. ¹² Vel gloria dicit actum laudis et honoris quo a nobis est glorificandus, imperium vero dicit eius plenum dominium super nos. ¹³ Utrumque autem debemus optare, scilicet quod a nobis glorificetur et quod ipse nobis plenarie dominetur.

(a) nos] om. B   T   (b) regnat] regnet B   T   (c) regnemus] regnamus corr. P   (d) enim] etiam B   T   (e) per eius cultum] pro cultu suo B   T    (f) enim] etiam B   T

2. 3. 4. 8. 9. Ap 1, 6

[1] Cfr. Ap 5, 10.

100

<3.7> ¹ Septimo ascribit ei primatum iudiciarie retributionis omnium bonorum et malorum, et ut hoc sensibilius et magnificentius ac ^(a) terribilius nobis ingerat, introducit eius de celis maiestativum adventum quasi iam presentem seu in procinctu ^(b) imminentem, dicens: Ecce venit cum nubibus. ² Non solum autem propter causam predictam dicit venit de presenti, sed etiam quia sicut rex venturus Romam ad iudicia danda dicitur venire ex quo inchoat iter suum, et domificator dicitur hedificare domum ex quo incipit iacere fundamenta ^(c), sic Deus dicitur venire ad iudicium quia quicquid ab initio ecclesie facit est iter ad illud.
³ Preterea nunc continue dat multa occulte iudicia, et pro tanto semper venit et per ^(d) effectus iudiciorum. [f. 26^rb]
⁴ Dicit autem cum nubibus, non quod nubes sibi assistant propter ipsum quasi egeat eis aut gloriam in se acquirat ab eis, sed solum propter homines iudicandos, qui ex nubium famulatoria assistentia sue maiestatis magnificentiam sensibilius percipient et estimabunt, et etiam quia forte eorum sensus et imaginatio non posset nuditatem omnium partium corporis Christi aspicere cum reverentia debita Christo. ⁵ Unde et apostolis post resurrectionem non ostendebat totam nuditatem corporis sui, nec eorum carnales oculi poterant tunc capere plenum et venustum ornatum omnium partium sui corporis ^{(e) [1]}.
⁶ Mistice etiam per nubes designatur omnium angelorum et sanctorum societas, qui respectu solaris lucis Christi erunt quasi nubes.
⁷ Signatur ^(f) etiam per eas archanum sue deitatis sub nube humanitatis et creatorum operum reprobis absconsum et nichilominus representatum.
⁸ Et videbit eum omnis oculus, scilicet bonorum et malorum. ⁹ Non quod eius deitatem videant, sed corpus assumptum in quo omnibus visibiliter et manifeste apparebit. ¹⁰ Unde Matthei XXIIII° dicitur: Sicut fulgur exit ab oriente et apparet in occidente, ita erit adventus Filii hominis. ¹¹ Per hoc autem monstrat eum iudicaturum omnes tam bonos quam malos.
¹² Sed de malis [f. 26^va] specialiter subdit: et qui eum pupugerunt, scilicet in cruce ^(g), quasi dicat: illum, quem despexerunt et despectum viderunt, videbunt tunc cum summa ^(h) potentia et gloria venientem ad eos condempnandos. ¹³ Per pungentes autem designare universaliter intendit omnes qui cum finali impenitentia ipsum offenderunt.
¹⁴ Et plangent se super eum, id est super offensis quas ⁽ⁱ⁾ sibi intulerunt, non quidem ex horrore culpe sed solo terrore et cruciatu pene, ¹⁵ secundum illud Sapientie V°: intra ^(j) penitentiam agentes et pre angustia spiritus gementes. ¹⁶ Plangent etiam se super eum, id est super iudicio et supplicio quod inferet eis et super gloria eius quam amiserunt.
¹⁷ Plangent, inquam, omnes tribus terre. ¹⁸ Secundum Ricardum, tribus terre vocat omnes terrena diligentes et terrena Christo preferentes ^[2]. ¹⁹ Et ut certius sibi credatur confirmat hoc in duplici lingua, scilicet gentili et hebrea, dicendo: Etiam. Amen, id est vere plangent se. ²⁰ Amen enim est hebreum, sed etiam est latinum, pro quo est ibi adverbium grecum, quia hic liber fuit scriptus in greco. ²¹ Utraque autem lingua, scilicet greca et latina, est gentilis. ²² Per hec autem innuit quod in omni lingua fidelium hoc confirmabitur, et omnis lingua reproborum hoc clamabit experimento penarum compulsa.

(a) ac] et B   (b) procinctu] promptu B   (c) fundamenta] fundamentum B   (d) et per] om. B   T   (e) sui corporis] corporis sui B   T   (f) signatur] significatur B   (g) cruce] scilicet eum videbunt add. B   T   (h) summa] magna add. P   (i) quas] que B   T   (j) intra] om. B   T

1. 2. 4. 8. 12. 14. 16-20. Ap 1, 7   10. Mt 24, 27 (Vulg. paret)   15. Sap 5, 3

[1] Cfr. Peter of John Olivi, On the Acts of the Apostles, ed. D. Flood, St Bonaventure, New York 2001 (Franciscan Institute Publications. Text Series, 25), pp. 28-29 (Ac 1, 9). Cfr. Ap 11, 12.
[2] Riccardo di San Vittore, In Ap I, ii (PL 196, col. 699 D). Secondo Riccardo la conferma in una duplice lingua non si rinviene nell’« Etiam. Amen » (latino/greco, ebraico), bensì nel versetto seguente (« Ego sum alpha et o» ), quindi nell’accostamento delle due lingue gentili, il greco e il latino.

101

<tangit primatum Christi secundum deitatem>

¹ Deinde [f. 26^vb] post septem primatus Christi secundum quod homo tangit primatum eius secundum deitatem, introducens eum de se ipso loquentem: Ego sum alpha et o, quod exponit subdens: principium et finis. ² Quia ‘a’ seu ‘alpha’ est primum elementum in greco, ideo ponitur hic pro principio, et quia ‘o’ est ultimum, ideo ponitur pro fine. ³ Per hec autem ascribit <sibi> plenitudinem totalis causalitatis omnium: nam a principio omnia inchoantur et a fine et in fine omnia consumantur.
⁴ Signanter etiam vocat se alpha et o. ⁵ Quia ‘a’ est figure triangularis, et ideo designat trinitatem personarum in unitate essentie. ⁶ ‘O’ vero apud Grecos est figure ^(a) circularis habentis in summo quandam aperturam, de cuius fundo exit media virgula existens inter duos archus et cornua illius circuli. ⁷ Per circulum autem significatur unitas et eternitas Dei, per aperturam vero apertio sue caritatis et potentie ad creandum et largiendum ^(b) dona sua creatis, per duos etiam archus et cornua designantur Pater et Filius, et per mediam virgulam ex eorum medio procedentem designatur Spiritus Sanctus ab utroque procedens et utriusque nexus ^{(c) [1]}.
⁸ Ut autem pateat quod in persona Dei hoc dicitur, ideo subdit hoc dicens: Dominus Deus, qui est et qui erat et qui venturus est. ⁹ Per duo prima patet quod ipse est principium omnium habentium initium, per ultimum vero patet quod est omnium finis, quia venturus est ad omnia per retributivam [f. 27^ra] iustitiam consumanda. ¹⁰ Addit autem omnipotens, quod non posuit supra, ubi in salutatione ab ipso beneficia dari ecclesiis optat ^[2], ne scilicet ex terrore omnipotentie eius erga largitatem nostra dilectio minui posset. ¹¹ Hic vero, ubi de distinctione ^(d) ultimi iudicii et de adventu eius ad iudicium loquitur, terribiliter exclamat omnipotens ad incutiendum terrorem contemptoribus et negligentibus. ¹² Dicit etiam omnipotens ad monstrandum quod ipse est omnipotens principiator et consumator omnium.

(a) figure] figura T   (b) largiendum] ad praem. B   T   (c) utriusque nexus] utrique connexus B   T    (d) distinctione] districtione B

1. 4. 8-12. Ap 1, 8

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 37ra-b: « Unde et littera ipsa que vocatur O duobus modis scribitur apud Grecos, ut duplicem significationem demonstretur habere. In eo enim quod simpliciter scribitur sicuti et apud nos, habet eam quam supra scripsimus significationem; in eo vero quod hoc modo – ω – scripta esse dignoscitur, habet secundum ea que tenemus in fide nostra aliquid aliud designare, videlicet quod duo sint, quorum unus Pater est, alius Filius, et una utriusque virtus que non est genitor neque genitus, sed tantum unus spiritus ex utroque procedens. Sic enim sunt duo testamenta que designantur in hoc caractere – ω – per omnia coherentia sibi, ut alterum nasci videatur ex altero et simile sit genitum gignenti se, et unus spiritualis intellectus ex utroque procedat. Inde est quod caracter ipse apertus est a parte superiori, ut una utriusque spiratio communionem ad utramque demonstretur habere ». Olivi ha certamente presente, ma non la considera, la lunga trattazione che Gioacchino dedica al mistero del nome IEVE (ibid., ff. 35va-38vb).
[2] Cfr. Ap 1, 4.

102

<incipit narratio visionum>

<premittit septem generales et laudabiles circumstantias visionum sequentium>

¹ Ego Iohannes. Hic post prohemium incipit narratio visionum. ² Et primo premittit septem generales et laudabiles circumstantias visionum sequentium ^(a).
<I> ³ Prima est proprietas et dignitas persone videntis, unde ait: Ego Iohannes frater vester, quasi dicat: hanc prophetiam gratanter debetis audire et perficere, quia ego Iohannes, a Christo singulariter dilectus et in apostolum et evangelistam electus, eam vidi et scripsi ad vestram informationem et utilitatem.
⁴ Frater vester, scilicet ^(b) tam per naturam quam per gratiam, nec ^(c) solum in Adam sed etiam in Christo et per regenerationem ipsius, quasi dicat: eo libentius debetis illam accipere quod non tantum a noto et amico, sed etiam a fratre eam vobis directam auditis. ⁵ Et nota quod cum posset dicere ‘magist<er>’ ^(d) propter prelationem, dixit frater propter humilitatem, [f. 27^rb] ut propter ^(e) humilitatem et dulcedinem fraternitatis facilius eos alliceret et persuaderet.
⁶ Et particeps in tribulatione et regno (quidam habent et socius, sed non est de textu), id est qui vobiscum comparticipo ^(f) in istis. ⁷ Premisit autem tribulationem regno, sicut meritum ante premium et sicut medicinam ante sanitatem et sicut certamen ante triumphum.
⁸ Quia vero participare in tribulatione non sufficit nisi patienter pro Christo feratur, ideo subdit: et patientia in Ihesu (non est ibi Christo), id est et particeps in patientia pro fide et amore Ihesu perseveranter habita.

(a) visionum sequentium] sequentium visionum B   T   (b) scilicet] om. B   T   (c) nec] neque B   (d) magister] magistrum P   (e) propter] per T   (f) comparticipo] participo T

1. 3. 4. 6. 8. Ap 1, 9

103

<II> ¹ Secunda circumstantia est idoneitas loci, unde subdit: Fui in insula que appellatur Patmos. ² Ecce quod locus erat divinis contemplationibus et visionibus aptus, tamquam remotus et quietus et secretus ac deliciis et divitiis carnalibus vacuus. ³ Est autem Patmos insula Grecie et interpretatur separati hostes, vel separatio palpantium, et congruit huic misterio quia in excessu contemplationis sunt hostes spiritus et palpantes, id est sensuales et carnales, separati. ⁴ Secundum Papiam ^[1] autem interpretatur fretum vel vorago, quia fervor et vorago persecutionum multum confert ad sublevationem spiritus in divina.

1. Ap 1, 9

[1] Papias vocabulista, Venetiis per Philippum de pincis Mantuanum, 1496, ristampa anastatica Torino, Bottega d’Erasmo, 1966, p. 250a.

104

<III> ¹ Tertia circumstantia est sublimitas cause propter quam fuit ibi, scilicet propter verbum [f. 27^va] Dei et testimonium Ihesu, id est propter predicationem divinitatis et testificationem humanitatis Christi et doctrine eius illic ^(a) fui a Domitiano imperatore exulatus, et sic patet quod causa fuit divinissima.
² Per verbum Dei potest generaliter intelligi omnis predicatio Dei et divini verbi, et tunc testimonium Ihesu Christi est quedam partialis specificatio unius partis eius. ³ Sic etiam potest sumi supra, cum dicit: qui testimonium perhibuit verbo Dei.

(a) illic] illuc B   T

1. 2. Ap 1, 9   3. Ap 1, 2

105

<IV> ¹ Quarta est spiritualitas status mentalis in quo tunc fuit, unde subdit: Fui in spiritu, id est in spirituali visione seu in spirituali mentis excessu, quasi dicat: non vidi hec humanitus aut in ^(a) infimo vel carnali statu, sed in spiritu.

(a) in] om. T

1. Ap 1, 10

106

<V> ¹ Quinta est dignitas temporis seu diei, unde subdit: in dominica die, quam scilicet christiani colunt quia Christus die tali resurrexit. ² Unde et dicitur dominica, id est Domini vel Domino dedicata, quasi dicat: sanctitas diei erat huic revelationi convenientior, que in luce glorie resurrectionis Christi est facta et que est de statu ecclesie Christi resurrectionem sequente et colente et ad ipsam participandam tendente. ³ Sicut enim Christus tali die resurrexit a mortuis et de sepulcro exivit, sic designavit intelligentiam spiritalem ex tunc excitari et de sepulcro littere processuram. ⁴ Unde et e<a>dem ^(a) [f. 27^vb] die  <aperuit> ^(b) discipulis ^(c) sensum ^(d) ut intelligerent scripturas ^[1].
⁵ Quidam dubitant an omnes visiones huius libri viderit in hac die dominica ^[2], sed non oportet de hoc dubitari quia satis apparet quod sic.
⁶ Primo quidem quia inter generales circumstantias ponitur. ⁷ Sicut enim in eodem loco Patmos omnia vidit, sic eadem ratione et in eadem die dominica.
⁸ Secundo quia sic determinasset alias dies in quibus alias visiones vidisset sicut determinavit de prima, sicut faciunt Isaias et Ezechiel et Ieremias et Daniel.
⁹ Tertio quia misterium diei dominice non minus spectat ad ultimam visionem quam ad primam.
¹⁰ Quarto quia ad commendationem totius visionis huius libri et perspicacis et dilatate contemplationis Iohannis facit quod eadem die et quasi repente omnia viderit.
¹¹ Quinto quia non sic sunt plures visiones quin omnes sint una, unde et in titulo vocatur in singulari apocalipsis, id est revelatio, ¹² et paulo post in singulari dicitur ^(e): Quod vides scribes.

(a) eadem] eodem P   T   (b) aperuit] apparuit B   P ?   T ?   (c) discipulis] suis add. B   T   (d) sensum] om. B   (e) dicitur] dicit B   T

1. 2. Ap 1, 10   11. Ap 1, 1   12. Ap 1, 11

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, ff. 39va; cfr. l’esegesi di Ap 4, 1-2.
[2] Cfr. Riccardo di San Vittore, In Ap I, iv (PL 196, coll. 704 C).

107

<VI> ¹ Sexta circumstantia est sollempnis iussio ^(a) sibi facta ut visiones has sollempniter scribat et septem ecclesiis Asie mittat, quasi dicat: non meo motu, sed Dei speciali iussu hec scripsi et mitto. ² Unde subdit: et audivi post me [f. 28^ra] vocem. ³ Secundum Ricardum, ideo post se audivit vocem in signum quod a subditis elongatus et quieti deditus omnem pastoralem sollicitudinem post se longe reliquerat, et ideo dum nunc ad subditorum eruditionem a supernis reducitur, quasi de anterioribus ad posteriora revocatur ^[1].
⁴ Vel pro quanto ea que sunt post nos sunt nobis invisibilia, et conversis secundum faciem ad inferiora sunt ea que post tergum nobis superiora, pro tanto vocem post se audit quia ad invisibilia et superiora ipsum sublevat et reducit. ⁵ Unde et in huius signum, Iohannis XX°, Maria conversa retrorsum dicitur vidisse Ihesum ^[2].
⁶ Item per hoc significatur quod loquens erat dux eius, quasi post tergum eius existens more custodis et ductoris sui equi vel iumenti, unde Ezechielis III° dicitur: Assumpsit me spiritus et audivi post me vocem et cetera.
⁷ Dicit autem magnam, tum quia magna significabat, tum quia a magna persona et virtute exibat et Iohannem magnifice ex<c>itabat ^(b). ⁸ Dicit etiam tamquam tube, tum quia ad bellum contra vitia et contra exercitus reproborum exhortabatur, tum quia ad epulas glorie invitabat et ad audiendum Dei et angelorum [f. 28^rb] consilium convocabat, tum quia forma tube gerit typum predicatorum ecclesie. ⁹ In quibus a principio usque ad tempora prophetarum fuit predicatio quasi occulta, a diebus vero Isaie manifestior esse cepit usque ad Iohannem Baptistam, ibique consumata est in apostolico choro: in omnem enim terram exivit sonus eorum ^[3]. ¹⁰ Consimiliter autem intellige de sexto statu ecclesie.
¹¹ Quod vides, id est quod visurus es et videre iam cepisti, scribe in libro, id est fac inde librum sollempnem, et mitte septem ecclesiis. ¹² Secundum correctores peritos ^[4] que sunt in Asia non est hic de textu, sed subintelligitur ^(c) ex hoc quod positum fuit supra ^[5]. ¹³ Specificat autem nomina ecclesiarum dicens: Ephesum, id est ad Ephesum, et est sicut dicimus ‘vado Romam’.
¹⁴ Nota quod per has septem designatur universalis ecclesia non solum propter septem status sepius memoratos, sed etiam propter septiformem Spiritum quo tota ecclesia sanctificatur.

(a) iussio] visio T   (b) excitabat] exitabat P   (c) subintelligitur] intelligitur B   T

2. 7. 8. Ap 1, 10   5. Jo 20, 14   6. Ez 3, 12   9. Ps 18, 5; Rm 10, 18   11. 13. Ap 1, 11 

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, iv (PL 196, coll. 704 D-705 A).
[2] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 40va: « Querendum esset cur se vocem quam audivit sanctus Ioannes post se audisse perhibuit, nisi patens esset et evidens causa rationis? Dum enim ea legimus in sacra pagina que retro actis temporibus gesta sunt, et per ea spiritale aliquid nostro intellectui intus lucere incipit, quasi post dorsa nostra vocem spiritalem audimus », e poco prima, al versetto « in dominica die » (ibid.): « Et quia etiam circa mane ipsius diei apparuit idem Dominus Marie Magdalene et ceteris quibus ipse voluit, sive referatur ad exordium secundi status sive ad exordium tertii, quod ait Ioannes, fui in spiritu in dominica die, sane et uniformiter intelligi potest quia et tunc fuerunt quidam in spiritu, qui scripturam Testamenti Veteris spiritaliter intelligerent, et nunc simili modo erunt quidam in spiritu, qui intelligant iuxta hunc intellectum litteram Testamenti Novi ».
Cfr. Olivi, Lectura super Iohannem, cap. XX (Jo 20, 14), Roma, Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, ms. Ottob. lat. 566, f. 184rb-va (è in preparazione un’edizione critica dell’opera a cura di F. Iozzelli): « Quia igitur mens in hiis que sibi directe seu anterius sunt obiecta non invenit desideratum, idcirco conversa retrorsum videt ipsum (cfr. Jo 20, 14); verumptamen non statim in specie propria et familiari, sed quasi in specie communi et generali. Licet enim per converti retrorsum in uxore Loth designetur apostatica retrocessio ad hec inferiora, iuxta quod et Apostolus ad Philippenses III° dicit: que retro sunt obliviscens, extendo me ad priora seu anteriora (Phil 3, 13), nihilominus tam hic quam in Apocalipsi I°, ubi dicitur et audivi post me vocem magnam, et conversus sum ut viderem vocem (Ap 1, 10.12), significatur [f. 184va] per id quod est posterius sive retro id quod est supra directam et communem intelligentiam nostram. Quod quidem est secundum se et causaliter primum et ante omnia, nostro tamen intellectui est quasi post tergum. Nam eius sensibiles effectus sunt nobis quasi in facie primo noti et per illos quasi per specula noster aspectus convertitur seu reflectitur in primam causam. Rursus quando ab exterioribus ad interiora recollecti intramus, quasi a nostris anterioribus ad intima dorsi nostri reducimur. Deus autem non videtur nisi per intimam recollectionem nostri ab exterioribus ad intima, quod est quasi retro converti sive reflecti ».
[3] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 40vb.
[4] Cfr. infra.
[5] Cfr. Ap 1, 4.

108

<VII> ¹ Septima circumstantia est Iohannis attenta conversio ad videndum, unde subdit: Et conversus sum, ut viderem vocem que loquebatur mecum, id est ut viderem cuius persone erat vox ista. ² Vel videre sumitur pro omni apprehensione: quamvis enim quando prius audivit eam apprehendisset eam, nichilominus fortius convertitur ad eam ut eam plenius apprehendat.

1. Ap 1, 12

109

¹ Et conversus vidi [f. 28^va]. ² Premissis septem generalibus circumstantiis visionum sequentium, hic narrat ipsas visiones.
<I> ³ Quarum prima, que est de septem ecclesiis, incipit hic.
<II> ⁴ Secunda de septem signaculis, capitulo IIII°.
<III> ⁵ Tertia de septem tubis, capitulo VIII°: Et vidi septem angelos.
<IV> ⁶ Quarta de muliere amicta sole cum suis liberis, capitulo XII°: Et apertum est templum.
<V> ⁷ Quinta de phialis, capitulo XV°: Et vidi aliud signum.
<VI> ⁸ Sexta de dampnatione Babilonis et bestie et drachonis, capitulo XVII°: Et venit unus, ⁹ vel potius paulo ante: Et facta sunt fulgura et voces.
<VII> ¹⁰ Septima de finali iudicio omnium et de finali gloria sanctorum, capitulo XX° circa finem: Et vidi tronum magnum.

1. Ap 1, 12   5. Ap 8, 2   6. Ap 11, 19   7. Ap 15, 1   8. Ap 17, 1   9. Ap 16, 18   10. Ap 20, 11

 PRIMA VISIO

110 

¹ Prima autem visio continet quattuor:
<I>  ² Primum est visio septem candelabrorum septem ecclesias designantium ^[1].
<II> ³ Secundum est apparitio Christi sub forma summi rectoris septem ecclesiarum et suorum episcoporum ^[2].
<III> ⁴ Tertium est visio Christi mandantis Iohanni visiones has ab ipso scribi et exponentis quedam premisse visionis, ibi: Scribe ergo.
<IV> ⁵ Quartum est specialis instructio uniuscuiusque ecclesie istarum septem. ⁶ Quarum prima ibi: Et angelo Ephesi. ⁷ Secunda ibi: Et angelo Smirne. ⁸ Tertia ibi: Et angelo [f. 28^vb] Pergami ⁹ et quarta ibi: Et angelo Tyatire. ¹⁰ Quinta ibi: Et angelo ecclesie Sardis. ¹¹ Sexta ibi: Et angelo ecclesie Philadelphie. ¹² Septima ibi: Et angelo Laodicie.

4. Ap 1, 19-20   6. Ap 2, 1   7. Ap 2, 8   8. Ap 2, 12   9. Ap 2, 18   10. Ap 3, 1   11. Ap 3, 7 (Vulg. Philadelphie ecclesie)   12. Ap 3, 14

[1] Cfr. Ap 1, 12.   [2] Cfr. Ap 1, 13-18.

111

<I – Primum est visio septem candelabrorum septem ecclesias designantium>

¹ Pro primo nota quod ecclesie designantur congrue per candelabra aurea, tum quia instar candelabrorum sunt sursum in divina ^(a) erecte et ^(b) ad lumen Dei suscipiendum et aliis diffundendum coaptate, tum quia per Dei sapientiam et caritatem sunt auree, tum quia sicut aurum ^(c) per ignem probatur et malleis extenditur et in candelabri formam producitur et instrumentum ignis et luminis efficitur, sic ecclesie temptationibus probate et persecutionibus extenuate ardent caritate et lucent sapientia et veritate et exemplari opere.

(a) divina]  Deum B   T   (b) et] om. T   (c) aurum] om. B

1. Ap 1, 12

112

<II – Secundum est apparitio Christi sub forma summi rectoris
septem ecclesiarum et suorum episcoporum>

¹ In secunda autem, que est de Christi apparitione, apparet Christus sub duodecim proprietatibus et duodecim perfectiones summo pastori condecentes ^(a) designantibus.

<II.1> ² Prima est presentialis et assidua ecclesiarum visitatio et inhabitatio, propter quod apparuit in medio septem candelabrorum, iuxta quod sacerdos legalis debebat semper sollicitam curam habere de septem lucernis et luminibus candelabri sanctuarii ^[1]. ³ Dicitur autem esse in medio, quia omnibus suis exhibet se intime et communissime sicut centrum, in medio spere existens, exhibet se toti spere. [f. 29^ra]

2. Ap 1, 13

[1] Cfr. Ex 25, 37; 27, 20-21; Lv 24, 2-4.

113

<II.2> ¹ Secunda est nature humane conformitas seu condescensiva ad subditos humilitas et humanitas, propter quod dicit: similem Filio hominis. ² Ex hoc autem quod non dicit ‘Filium hominis’, sed similem Filio hominis, arguit Ricardus quod angelum vidit, qui in persona et similitudine Christi demonstrabat sibi omnia, qui eo amplius habuit auctoritatis quod apparuit in ipsa similitudine Salvatoris ^[1].
³ Potest etiam dici quod ideo dicit ^(a) similem ut ostendat quod forma, in qua Christus sibi apparuit, erat vere similis illi quam ipse et ceteri apostoli in Christo viderant ante mortem et post resurrectionem. ⁴ Licet enim mortalitas et passibilitas et omnis infirmitas esset tunc a Christi corpore per gloriam ablata, nichilominus retinuit in ceteris priorem similitudinem quam habuit in hac vita mortali.
⁵ Priori tamen modo Ricardi magis consonat quod visio hec fuit in spiritu, id est spiritualis, non corporalis, per quam non potest a nobis videri corpus realiter extra exixtens, sed potius videtur a nobis per species in memoria formatas et aciei nostri spiritualis aspectus obiectas. ⁶ Quamvis posset ad hoc ^(b) dici, quod ipse dicitur in spiritu fuisse et vidisse ista, non quin viderit illa oculo corporali, sed quia vidit illa sublevatus in spiritu et quia sic suo corporali visui presen-[f. 29^rb]-tabantur a supernaturali potentia Christi vel angeli, quod non posset ea videre nisi supernaturaliter esset in spiritu et corpore sublevatus ad quendam supernaturalem modum videndi.

(a) dicit] dicitur B   (b) hoc] huc B

1. 2. 3. Ap 1, 13   6. Ap 1, 10

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, iv (PL 196, coll. 705 D-706 A).

114

<II.3> ¹ Tertia est sacerdotalis et pontificalis ordinis et integre castitatis et honestatis sanctitudo, unde subdit: vestitum podere. ² Poderis enim erat vestis sacerdotalis et linea pertingens usque ad pedes, propter quod dicta est poderis, id est pedalis: pos enim grece, id est ^(a) pes latine. ³ Poderis enim, secundum aliquos ^{(b) [1]}, erat tunica iacinctina pertingens usque ad pedes, in cuius fimbriis erant tintinabula aurea, et de hac videtur dici illud Sapientie XVI<II>° ^(c): In veste poderis, quam habebat, totus erat orbis terrarum, et parentum magnalia in quattuor ordinibus lapidum erant sculpta. ⁴ Dicuntur etiam ^(d) fuisse in veste poderis quia erant in rationali et superhumerali ipsi poderi immediate superposita. ⁵ Per utramque autem designatur habitus celestis castitatis et sanctitatis sacerdotes et pontifices condecens ^(e), pro cuius ardua <plenitudine> ^(f) subdit: et precinctum ad mamillas zona aurea. ⁶ Succingi circa renes designat restrictionem inferiorum concupiscentiarum [f. 29^va] et operum carnis. ⁷ Precingi vero ad mamillas designat restrictionem omnis impuri cogitatus et affectus cordis. ⁸ Intellectus enim et voluntas sunt quasi due mamille mentis, propinantes lac sapientie et amoris. ⁹ Item cingi zona pellicea, id est de corio animalium mortuorum, est timore mortis seu pene castitatem servare. ¹⁰ Cingi vero zona aurea est ex mero et solido caritatis ardore eam servare.

(a) id est] est B   (b) aliquos] quosdam B   T   (c) XVIII] XVI P   T   (d) etiam] enim B   T   (e) condecens] condescens P   (f) plenitudine] pulcritudine (?) P

1. 5. 7. Ap 1, 13   3. 4. Sap 18, 24

[1] Cfr. Petri Comestoris Historia Scholastica, Liber Exodi, cap. LXIV (PL 198, coll. 1183 D-1184 A).

115

<II.4> ¹ Quarta est reverenda et preclara sapientie et consilii maturitas per senilem et gloriosam canitiem capitis et crinium designata, unde subdit: caput autem eius et capilli erant candidi tamquam lana alba et tamquam nix. ² Per caput vertex mentis et sapientie, per capillos autem multitudo et ornatus subtilissimorum et spiritualissimorum cogitatuum et affectuum seu plenitudo donorum Spiritus Sancti verticem mentis adornantium designatur.
³ Sicut autem in lana est calor fomentativus et mollities corpori se applicans, et candor contemperatior et suavior quam in nive, sic in nive est frigiditatis et congelationis algor et rigor et candor intensior nostroque visui intolerabilior, est etiam [f. 29^vb] humor sordium purgativus et terre impinguativus. ⁴ Per que designatur quod Christi sapientia est partim nobis condescensiva et sui ad nos contemperativa nostrique fomentativa et sua pietate calefactiva, partim autem est a nobis abstracta et nobis rigida nimisque intensa, nostrarumque sordium purgativa nostreque hereditatis impinguativa.

1. 2. Ap 1, 14

116

<II.5> ¹ Quinta est contemplationis speculative et practice zelativus et perspicax fervor et splendor, omnes actus et intentiones et nutus ecclesiarum circumspiciens, unde subdit: et oculi eius velut flamma ignis.

1. Ap 1, 14

117

<II.6> ¹ Sexta est sue active seu suorum operum perfectio, unde subdit: et pedes eius similes auricalco, sicut in camino ardenti. ² Auricalcum est es nitidissimum valde simile auro, et cum est in camino ardenti est ignitissimum ac scintillans liquefactum ^(a). ³ Christi autem corporales seu exteriores et inferiores actus et processus fuerunt et sunt igne caritatis Dei et nostri ignitissimi et exemplariter scintillantes et etiam ^(b), dum hic viveret, in camino temptationum probati ^[1] et auro sue interne et superne caritatis simillimi.

(a) liquefactum] et praem. B   T   (b) etiam] om. B   T

1. Ap 1, 15

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 44ra.

118

<II.7> ¹ Septima est sue doctrine celebris resonantia et irrigatio fecunda, unde subdit: et vox illius [f. 30^ra] tamquam vox aquarum multarum, id est sicut vox pluviarum inundantium et impetus fluminum et marinorum fluctuum et rugituum, sic enim ab ipso et ab eius scripturis et doctoribus manat vox predicationis irrigantis et comminantis.

1. Ap 1, 15

119

<II.8> ¹ Octava est potestativa presidentia et continentia non solum ecclesiarum sed etiam suorum rectorum, unde subdit: et habebat in dextera sua septem stellas, per quas ut infra dicetur ^{(a) [1]} designantur septem episcopi ecclesiarum. ² Episcopus enim debet sic super ecclesiam sibi subiectam lucere et presidere sicut lux lucerne stabat quasi stella super candelabrum sanctuarii ^[2]. ³ Sicut etiam ^(b) inferiora illuminantur et reguntur per stellas, sic ecclesie per sanctos episcopos.
⁴ Quia vero dextera manus est potentior quam sinistra, ideo dicit quod Christus habet eas in dextera sua, tamquam eius summe potentie subiectissimas. ⁵ Quia etiam dextera designat potentiora ^(c) bona et potentiorem ^(d) partem, ideo dicuntur esse in dextera Christi quia spiritualem potestatem et statum dedit episcopis, temporalem vero regibus mundi, et ideo illi sunt quasi in sinistra Christi. ⁶ Nota etiam per hoc innui quod [f. 30^rb] superior prelatus debet potestative et exemplariter et causaliter in se habere omnes stellares perfectiones inferiorum prelatorum, quod utique Christus plenissime habet.

(a) dicetur] dicet B   (b) etiam] om. B   T   (c) potentiora] potiora B   (d) potentiorem] potiorem B

1. 4. 5. Ap 1, 16

[1] Cfr. Ap 1, 20.
[2] Cfr. Ex 25, 37.

120

<II.9> ¹ Nona est iudiciarie correctionis et retributionis recta et severa iustitia ^(a), unde subdit: et de ore eius gladius ex utraque parte acutus exibat. ² Per gladium intelligitur Dei sententia omnia penetrans et cuncta vitia undique absque acceptione personarum abscindens, secundum illud Apostoli ad Hebreos IIII°: Vivus est sermo Dei et efficax et penetrabilior, id est penetrantior ^(b), omni gladio ancipiti. ³ Est etiam utraque parte acutus, quia non solum percutit extraneos ^(c) sed etiam suos prout iustitia exigit, ⁴ secundum illud Iob IX°: Innocentem et impium ipse consumet, iustum quidem ne glorietur et ut amplius expurgetur, impium vero ne perseveret in malo aut ne condempnetur. ⁵ Per gladium etiam intelligitur Dei verbum seu doctrina penetrans intima cordium et vitia scindens, secundum illud ad Ephesios VI°: Et gladium Spiritus, quod est verbum Dei.

(a) iustitia] iudicia B   T   (b) id est penetrantior] om. B   T   (c) extraneos] exteros B   T

1. 3. Ap 1, 16 (Vulg. om. ex)   2. Heb 4, 12   4. Jb 9, 22 (Vulg. consumit)   5. Eph 6, 17

121

<II.10> ¹ Decima est sue claritatis et virtutis incomprehensibilis gloria, unde subdit: et facies eius sicut sol lucet in virtute sua. ² Sol in tota virtute sua lucet in meridie, [f. 30^va] et precipue quando aer est serenus expulsa omni nube et grosso vapore, et quidem corporalis facies Christi plus incomparabiliter lucet et viget. ³ Per hoc tamen designatur ineffabilis claritas et virtus sue divinitatis et etiam sue mentis. ⁴ Splendor etiam iste sue faciei designat apertam et superfulgidam notitiam scripture sacre et faciei ^(a), ita quod ^(b) in sexta etate et precipue in eius sexto statu debet preclarius radiare. ⁵ In cuius signum Christus post sex dies transfiguratus est in monte in faciem solis ^[1], et sub sexto angelo tuba canente videtur angelus habens faciem solis et tenens librum apertum ^[2].

(a) faciei] divine praem. B   T   (b) ita quod] in ea que B   T

1. Ap 1, 16

[1] Cfr. Mt 17, 1-8; Olivi, Lectura super Matthaeum, cap. XVII (Mt 17, 1), f. 125ra: « Vel potius quia post dies sex dicitur in septimo statu ecclesie quasi in sabbato, et apertis iam primis sex signaculis aperietur septimum et tuba canet septimus angelus dicens Factum est regnum Domini nostri et Christi filii eius (Ap 11, 15). Post etiam sex gradus contemplationis, quia diversis diversimode numerantur, apparet menti gloria Christi in vertice montis, id est in superexcessu ».
[2] Cfr. Ap 10, 1-2; Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 45ra: « Hec est enim species quam ostendit in monte, cum inter Moysen et Helyam a tribus apostolis visus est. Et hoc quando? Post dies inquit sex. Quare post sex dies? Quia sextus ille dies, in quo Iesus assumptis tribus discipulis ascendit in montem, non aliud designat quam sextum tempus ecclesie, nec aliud splendor faciei quam apertam et manifestam notitiam scripturarum. Unde et in eodem mysterio sub sexto angelo tuba canente angelus unus de celo descendere visus est, qui faciem in modum solis splendidam et librum apertum in manu sua perhibetur habere, nimirum quia evangelica veritas tunc in modum solis contemplantes illuminat, cum is qui ex parte clausus erat liber ex integro aperitur ».

122

<II.11> ¹ Undecima est ex predictis sublimitatibus impressa in subditos summa humiliatio et tremefactio et adoratio, unde subdit: et cum vidissem eum, scilicet tantum ac talem, cecidi ad pedes eius tamquam mortuus. ² Et est intelligendum quod cecidit in faciem prostratus, quia talis competit actui adorandi; casus vero resupinus est signum desperationis et desperate destitutionis. ³ Huius casus sumitur ratio partim ex intolerabili superexcessu obiecti, partim ex terrifico et immutativo influxu assistentis Dei vel angeli, partim ex materiali fragilitate [f. 30^vb] subiecti seu organi ipsius videntis.
⁴ Est etiam huius ratio ex causa finali, tum quia huiusmodi ^(a) immutatio intimius et certius facit ipsum videntem experiri visionem esse arduam et divinam et a causis supremis, tum quia per eam quasi sibi ipsi annichilatus humilius et timoratius visiones suscipit divinas, tum quia valet ad significandum quod sanctorum excessiva virtus et perfectio tremefacit et humiliat et sibi subicit animos subditorum et etiam ceterorum intuentium. ⁵ Significat etiam quod in divine contemplationis superexcessum non ascenditur nisi per sui oblivionem et abnegationem et mortificationem et per omnium privationem.

(a) huiusmodi] huius T

1. Ap 1, 17

123

<II.12> ¹ Duodecima est humiliatorum et tremefactorum familiaris confortatio et sublevatio, et ad ipsos plenius confortandos perfectionum persone apparentis confortativa explicatio. ² Quia vero tremefacti solent confortari tam familiari et amicabili et sublevativo tactu quam familiari et suavi affatu, ideo pro primo dicit: et posuit dexteram suam super me, pro secundo autem subdit: dicens: noli timere.
³ Deinde explicat sibi illas ^(a) suas perfectiones ex quarum fide et notitia amplius poterat [f. 31^ra] confortari. ⁴ Subdit ergo tres binarios suarum perfectionum.
<II.12.1> ⁵ Primus est: Ego sum primus et novissimus, id est omnium principium et finis, seu principiator et consumator, vel primus dignitate et eternitate et novissimus humilitate, per quam usque ad mortem crucis me humiliavi ^[1].
<II.12.2> ⁶ Secundus est: et sum vivus et fui mortuus, scilicet pro veritate et pro vestra salute. ⁷ Ne tamen credatur nunc habere vitam mortalem sicut prius habuit, ideo subdit: et ecce sum vivens in secula seculorum, scilicet quasi dicat: bene possum te a morte ad vitam eternam sublevare, qui memetipsum excitavi a morte et qui omnium sum causa et finis; et quasi dicat: bonum est te pro me humiliari et mori, quia ego fui pro te mortuus et novissimus, et sicut ego ex hoc perveni ad gloriam ita et tu pervenies.
<II.12.3> ⁸ Tertius binarius est: et habeo claves mortis et inferni, id est habeo potestatem educendi quoscumque a sepulcro mortis, tam corporis quam culpe, et etiam a profundo infernalis gehenne.
⁹ Potest etiam per has claves intelligi potestas condempnandi et introducendi dampnatos in mortem eterni supplicii et in locum inferni. ¹⁰ Per claves enim intelligitur potestas aperiendi et clau-[f. 31^rb]-dendi, quia clave aperimus vel ^(b) claudimus archam vel domum. ¹¹ Hic tamen potius referuntur claves ad primum, quia illud est confortativum, secundum vero terrificativum.
¹² Notandum autem quod perfectiones predicte possunt anologice coaptari perfectis prelatis sub Christo, ita quod eorum perfectiones ascribantur Christo sicut cause efficienti et exemplari. ¹³ Possunt sibi etiam ascribi tamquam capiti corporis mistici, et tunc per membra Christi hic posita possunt significari diversi electi, qui sunt mistica membra Christi, puta ^(c) per oculos contemplativi, per pedes activi, per os autem ^(d) seu per vocem doctores et iudices seu correctores.

(a) illas] alias B   T   (b) vel] et B   T   (c) puta] om. B   T   (d) autem] om. B   T

2. 5. Ap 1, 17   6. (Vulg. om. sum) Ap 1, 17   7. 8. 9. Ap 1, 18

[1] Cfr. Ph 2, 8.

124

<III – Tertium est visio Christi mandantis Iohanni visiones has ab ipso
scribi et exponentis quedam premisse visionis, ibi: Scribe ergo>

¹ Scribe ergo que vidisti. ² Hec est tertia pars visionis, in qua ponitur visio ^(a) Christi mandantis Iohanni quod scribat et mittat ecclesiis totam hanc visionem, specificans duo ex scribendis, ibi: Misterium septem stellarum, et exponens illa ibi: Septem stelle et cetera.
³ Dicit igitur: Scribe ergo, tamquam concludens ex premissis quod fiducialiter et indubitanter debet scribere, et etiam ^(b) tamquam obligatus obedire preceptori tante auctoritatis et potestatis.
⁴ Subdit autem tria scribenda.
⁵ Quorum primum respicit tempus preteritum, scilicet que vidisti, puta misterium incarnationis et predicationis ac passionis et resurrectionis et universalis principatus Christi et consimilia.
⁶ Secundum [f. 31^va] vero respicit presens tempus, scilicet que ^(c) sunt.
⁷ Tertium vero respicit futurum tempus, scilicet et que oportet fieri post hec. ⁸ Illa enim, que ab initio conceptus et ortus Christi usque ad illud tempus Iohannis precesserant, describuntur quasi ^(d) sub ^(e) prima parte visionis huius libri, ac deinde presentia et fienda usque ad finem seculi.
⁹ Signanter autem ponit hic tria tempora sicut et supra, cum ait: qui est et qui erat et qui venturus est, quia perfecta contemplatio operum Dei et Dei in suis operibus exigit speculationem preteritorum, presentium et futurorum.
¹⁰ Item signanter dicit que oportet fieri, tum ut monstret quod liber iste non est de futuris inutilibus aut preter necessariis aut propter suam contingentiam fallibilibus seu a suo eventu frustrandis, sed de valde expedientibus et necessariis ecclesie Dei et de infallibilibus.
¹¹ Nota etiam ex hoc patere librum istum tractare de fiendis ab initio Christi et ecclesie usque ad finem mundi, et hoc ipsum patet ex hoc quod supra in titulo dixit, quod est de hiis que oportet fieri cito, et etiam ex hoc quod Christum introdu<x>it ^(f) ut alpha et o, id est ut principium et finem.
¹² Deinde subdit duo specialiter scribenda, dicens: Misterium septem stellarum, quas vidisti in dextera mea, et septem candelabra aurea, subauditur scribe.
¹³ Misterium dicitur omne ^(g) signum figurale figurans aliquod grande secretum, et aliquando stat pro [f. 31^vb] tali occulto significato.
¹⁴ Littera Ricardi habet sacramentum, quam exponit dicens: « Sacramentum est sacre rei signum, ubi scilicet aliud videatur ^(h) et aliud intelligatur ⁽ⁱ⁾, sicut hic ubi stelle et candelabra videbantur et episcopi et ecclesie intelligebantur » ^[1].
¹⁵ Deinde Christus exponit hoc subdens: Septem stelle angeli sunt septem ecclesiarum. ¹⁶  Licet per hoc possent intelligi spiritus angelici qui erant rectores illarum ecclesiarum, sequentia tamen cogunt oportere hoc intelligi de talibus qui per Iohannem possent istrui ac ^(j) moneri ac corrigi et reprehendi, et ideo angeli stant hic pro episcopis illarum ecclesiarum que suberant Iohanni sicut suo superiori prelato.
¹⁷ Dicuntur autem angeli, id est nuntii, quia debent divina nuntiare subditis suis et pro subditis esse mediatores et intercessores nuntii apud Deum, et etiam quia debent esse angelice vite. ¹⁸ Unde et Malachie II° sacerdos vocatur angelus Domini, quia legem Dei debet annuntiare populo et docere ^[2].
¹⁹ Quare per stellas significentur ^(k) episcopi et per candelabra ecclesie patet ex supra expositis ^[3].
²⁰ Si queratur quare plus exponit significatum stellarum et candelabrorum quam ceterorum duodecim suprascriptorum aut quam multorum sequentium (numquid enim absque tali expositione poterat hec sicut et alia intelligere per illustrationem luminis prophetici?), dicendum [f. 32^ra] quod triplex est ratio quare sola hec pauca sic exposuit.
²¹ Prima est quia hec duo principalia sunt obiecta et subiecta sequentium instructionum. ²² Nam ibi instruuntur episcopi et ecclesie per stellas et candelabra designati, reliqua vero sic spectabant ad personam Christi quod satis patebat eorum veritas vel significatum.
²³ Secunda est quia sicut per unum signum vie tota via docetur et per apertionem unius hostii in totam domum intratur et per intelligentiam unius principii deducimur in ^(l) scientiam multarum conclusionum, sic per expositionem quorundam principalium, que sunt quasi hostia, lumen propheticum deducitur ad cetera advertenda. ²⁴ Non enim tota explicatio seu ramificatio eius datur ab initio, immo servatur ibi ordo.
²⁵ Tertia est ut ex expositione paucorum doceamur reliqua esse typica et per modos consimiles exponenda, iuxta quod Christus exponendo quod semen significat verbum Dei ^[4] et ager mundum ^[5] docuit ^(m) cetera suarum parabolarum et etiam aliarum que sunt in scripturis esse consimiliter misterianda seu mistice exponenda.

(a) visio] iussio T   (b) etiam] om. B   T   (c) que] et praem. B   T   (d) quasi] semper add. B   T   (e) sub] in B   T   (f) introduxit] introducit P   (g) omne] esse B   T   (h) videatur] videtur B   T   (i) intelligatur] intelligitur B   T   (j) ac] et B   T   (k) significentur] significantur B   T (?)   (l) in] ad B   T   (m) docuit] nos add. B   T

1. 3. 5. 6. 7. 10. 11. Ap 1, 19   2. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 19. 22. Ap 1, 20   9. Ap 1, 4.8   11. Ap 1, 1.8   18. Ml 2, 7

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, iv (PL 196, col. 712 B).
[2] Cfr. Olivi, Tractatus de missa, ed. S. Piron, in “Oliviana” , 5 (2016), § 31: « Ubi sciendum quod sicut Christus fuit totus sanctitas, sic minister huius sacramenti debet esse totus sanctificatus. Unde nullus potest esse minister huius sacramenti nisi per episcopum, tanquam per alium Christum qui tenet vicem Christi, secundum formam ecclesie fuerit ordinatus. Debet etiam sacerdos esse separatus a communi conversatione hominum, quia Malachie 2° <2,7> angelus domini vocatur. Et debet etiam sacerdos esse insignitus clericali tonsura in modum corone, que ratione denudationis capitis significat claritatem contemplationis et puritatem intentionis. Et quia capilli sunt quedam corporis superflua, significant quod per rasuram ammoveri debet omnis amor superfluus et temporalia superflua auferantur et sunt ibi corona quia regale est sacerdotium ».
[3] Cfr. Ap 1, 12; 1, 16
[4] Cfr. Mt 13, 18-23; Mr 13-20; Lc 8, 11-15.
[5] Cfr. Mt 13, 38.

SECUNDUM CAPITULUM

125

<I visio – IV – Quartum est specialis instructio uniuscuiusque ecclesie istarum septem>

<quattuor pro omnibus ecclesiis prenotanda>

¹ Et angelo ecclesie Ephesi. ² Hic incipit informatio ecclesiarum et primo ephesine, que erat metropolis aliarum.
³ Circa hoc autem sunt quattuor pro omnibus ecclesiis prenotanda.

<I> ⁴ Primum est quod episcopi istarum ecclesiarum non commendantur vel increpantur vel instruuntur [f. 32^rb] solum pro se, sed etiam sub nomine eorum intelliguntur ecclesie ipsorum commendari et ^(a) increpari et moneri.
⁵ Quod patet primo ex hoc quod in qualibet dicitur: Qui habet aurem audiat quid Spiritus dicat ecclesiis, quod nichil est si solum episcopis dicebatur ^(b).
⁶ Secundo quia angelo quinte ecclesie dicitur: Habes pauca nomina in Sardis et cetera, ex quo aperte innuit quod mala, que de illo episcopo dixerat, intendit etiam dici de multitudine sue ecclesie preterquam de illis paucis quos ibi excipit.
⁷ Tertio patet hoc quia episcopi tertie ecclesie et quarte increpantur quia in eorum ecclesiis erant quidam pestiferi; in quarta etiam subditur: Vobis autem dico et ceteris qui Tyatire estis et cetera. ⁸ Ex quo patet quod omnibus bonis illius ecclesie dicit illa que ibi subdit.
⁹ Quarto patet hoc ^(c) quia primo angelo comminatur penam que non minus est pena sue ecclesie quam ipsius episcopi, scilicet quod candelabrum eius, id est ecclesia ^(d) eius, evelletur de loco suo, quod non esset iustum nisi ipsa participasset in culpa ascripta episcopo eius, propter quam illa comminatio infertur in eum.

<II> ¹⁰ Secundo est notandum quod in ^(e) instructione cuiuslibet ecclesie ascribit sibi Christus aliquam proprietatem superius in eius apparitione aut in verbis Apostoli ^(f) tactam, que competit subsequenti monitioni illius ecclesie, et hoc tam secundum sensum litteralem quam secundum allegoricum prout infra suis [f. 32^va] locis patebit. ¹¹ Et consimiliter est de interpretationibus nominum ecclesiarum.

<III> ¹² Tertio notandum quod quicquid dicitur istis ecclesiis sic competit et correspondet generalibus statibus ecclesie per eas allegorice figuratis, quod exponendo unum tangemus et reliquum, tum ad prolixitatem vitandam, tum quia unum ex altero clarificatur.

<IV> ¹³ Quarto notandum quod in qualibet ecclesia tangitur in fine propria victoria et proprium premium victorie correspondens.
¹⁴ Item circa quamlibet victoriam immediate ponitur verbum excitativum attentionis dicendo: Qui habet aurem audiat. ¹⁵ Et numquam ^(g) in hoc libro est ibi audiendi, sed in evangeliis aliquando ponitur a Christo. ¹⁶ Hic etiam ubique est aurem in singulari, non aures in plurali sicut est in evangeliis ^[1], quamvis non multum hoc differat ab illo quoad sensum litteralem. ¹⁷ Sciendum tamen quod hoc verbum in tribus primis ecclesiis premittitur ante victoriam, in quattuor vero sequentibus subditur post victoriam.

(a) et] om. T   (b) dicebatur] dicebantur B   T   (c) hoc] om. T   (d) ecclesia]  ecclesie B   (e) in] om. T   (f) apostoli] capituli B   (g) numquam] nusquam B   T

1. Ap 2, 1   5. 14. 16.  Ap 2, 7.11.17.29; 3, 6.13.22   6. Ap 3, 4   7. Ap 2, 24   9. Ap 2, 5

[1] Cfr. Mt 11, 15; 13, 9.43; Mr 4, 9; Lc 8, 8; 14, 35.

126

<septem virtualia exercitia mentis ordinate ad perfectionem ascendentis,
que et proprie correspondent septem statibus ecclesiasticis>

¹ Ut ergo via allegoriis et etiam litterali sensui et ratio iam predictorum pateat, sciendum quod ea que tanguntur in informationibus harum ecclesiarum coaptantur septem virtualibus exercitiis mentis ordinate ad perfectionem ascendentis, que et proprie correspondent septem statibus ecclesiasticis, propter quod sensus moralis et allegoricus concordant et clare refulgent in sensu litterali.
² Exercitia autem sunt hec.

<I> ³ Primum enim est noviciorum fervens inchoatio, in quibusdam de fa-[f. 32^vb]-cili patiens remissionem et tandem casum enormem.
<II> ⁴ Secundum est bellantium contra temptamenta subsequentia virilis concertatio. ⁵ Nam post fervorem et lactent<is> ^(a) dulcorem, qui solet inesse noviciis, sequuntur communiter multa et fortia temptamenta.
<III> ⁶ Tertium est discretio prudentie ex temptamentorum experientiis, et exercitiis acquisita providens conferentia et excludens stulta et erronea.
<IV> ⁷ Quartum est contemplativa abstractio et solitudo, et assidua sui ad illam per austera et laboriosa opera preparatio.
<V> ⁸ Quintum est misericors condescensio, quam de facili sequitur laxatio et tandem effrenatio.
<VI> ⁹ Sextum est perfecta ad Christum configuratio et in ipsum transformatio.
<VII> ¹⁰ Septimum est transformatorum quieta saporatio ^(b).

<I> ¹¹ Et ideo prima ecclesia Asie innuitur habuisse primo fervidam caritatem et cecidisse ab eius primo fervore. ¹² Sic etiam primitiva ecclesia sub apostolis cecidit a primo fervore nimis iudaizando et zelando legalia. ¹³ Unde et ^(c) congrue vocatur Ephesus, id est voluntas mea in ea; vel lapsus, quia dum ferveret ^(d) fuit voluntas Christi in ea ut ^(e) matris in tenera et novella prole, cum vero lapsa est recte dicitur lapsus.
<II> ¹⁴ Secunda autem commendatur de passionibus et predicitur multa passura. ¹⁵ Sic etiam fuit de ^(f) secundo statu, scilicet martirum. [f. 33^ra] ¹⁶ Et quia martiria purgant, nec sinunt mentem tepescere vel torpescere, ideo ibi ^(g) de nullo increpatur. ¹⁷ Que et merito vocatur Smirna, id est amaritudo consumpta ^(h); interpretatur etiam mirra, que est amara et preservans a corruptione.
<III> ¹⁸ Tertia autem commendatur de servando et confitendo fidem inter magistros erroris, in quibus quasi in cathedra pestilentie Sathanas sedet. ¹⁹ Increpatur tamen quia ex quorundam suorum negligentia quosdam hereticos habebat. ²⁰ Competunt autem hec tempori tertio, scilicet doctorum. ²¹ Tunc enim aliqui catholici nimis participabant cum aliquibus hereticis, quamvis ceteri essent constantissimi contra eos. ²² Hec autem ecclesia congrue vocatur Pergamus, id est dividens cornua, quia superbam potentiam et scissuram hereticorum potentissime frangebat et dissolvebat.
<IV> ²³ Quarta autem commendatur de superhabundanti et perseveranti et superexcrescenti supererogatione sanctorum operum et de perfectione fidei et caritatis, que utique competunt quarto statui, scilicet anachoritarum, qui partim opere manuum, partim lectione, partim vocali psalmodia, cum assidua maceratione corporis per ieiunia et per alias austeritates, se semper preparabant et sursum agebant ad contemplativos actus fidei et caritatis. ²⁴ Unde bene ⁽ⁱ⁾ vocatur Tyatira, id est il-[f. 33^rb]-luminata vel inflammata vel vivens hostia, quia tales per lucem et flammam contemplative devotionis se offerunt Deo hostiam viventem. ²⁵ Increpatur tamen, quia permittebat Iesabelem seducere servos suos ut fornicarentur et comessarentur de idolaticis. ²⁶ Solitarii enim et contemplativi negligere solent correctionem aliorum, tamquam iudicantes soli sibi esse vacandum. ²⁷ Quidam etiam ex eis, propter excessus ^(j) contemplationis et macerationis corpore fracti, de facili solent a sociis suaderi ut indulgeant sue carni, ita quod ex hoc plus debito delicatis utantur.
<V> ²⁸ Quinta autem increpatur de torpore et opere mortifero et ypocritali. ²⁹ Pauci tamen ex ea commendantur quia servaverunt se incoinquinatos, in quo innuitur ceteros luxuria esse fedatos; que utique competunt postremo tempori quinti status. ³⁰ Vocatur autem congrue hec ecclesia Sardis, id est principium pulchritudinis, tum quia in suis paucis incoinquinatis habet singularem gloriam pulchritudinis, quia difficillimum et arduissimum est inter tot suorum luxuriantes se omnino servare mundum; tum quia primi institutores quinti status fuerunt in se et in suis omnis munditie singulares zelatores, suorumque collegiorum regularis institutio, diversa membra et officia conectens et secundum [f. 33^va] suas proportiones ordinans sub regula unitatis ^(k) condescendente proportioni membrorum, habet mire pulchritudinis formam toti generali ecclesie competentem, que est sicut regina aurea veste unitive caritatis ornata et in variis donis et gratiis diversorum membrorum circumdata varietate ^[1].
<VI> ³¹ Sexta autem dicitur habere hostium scripturarum <ac> ^(l) predicationis et cordium convertendorum apertum ^[2], et quod Iudei debent ad eam cum summa humilitate adduci, et quod est servanda ne cadat in temptationem toti orbi venturam, quia Dei consilia et mandata longanimiter et patienter servavit, que utique competunt statui sexto. ³² Unde et congrue vocatur Philadelphia, id est salvans hereditatem, quia in regula evangelica, quasi in archa Noe, salvabitur ^(m) semen fidei et electorum a diluvio Antichristi tam mistici quam aperti.
<VII> ³³ Septima autem increpatur de tepiditate presumptuosa et Deum ad sui vomitum provocante, sed nichilominus tamquam singulariter dilecta invitatur ad perfecte caritatis divitias et ornatum et ad cenam nuptiarum Agni. ³⁴ Unde et congrue vocatur Laodicia, que interpretatur vomitus, vel tribus amabilis Domini, quia in suis tepidis est vomitus sed in suis electis est summe dilecta. [f. 33^vb] ³⁵ Hec autem optime competunt septimo statui.

(a) lactentis] lactentii P   (b) saporatio] soporatio B   T   (c) et] om. B   T   (d) ferveret] fervens T   (e) ut] sicut B   T   (f) de] in B   T   (g) ibi] sibi B   T   (h) consumpta] consummata B   T   (i) bene] et praem. B   T   (j) excessus] excessum B   T   (k) regula unitatis] regule unitate B   T   (l) ac] ad P   (m) salvabitur] salvabit B   T

[1] Cfr. Ps 44, 10; Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 78va (Ap 3, 1-5): « […] quin minus regina illa celorum, que adstat a dextris agni, et utique in vestitu deaurato circundata varietate in conspectu eius qui se diligit appareat spetiosa? Neque enim unicuique sanctorum datum est habere varietatem istam, sed datum est unicuique ab uno spiritu donum proprium dividente de suo singulis prout vult, ut tanto quisque amare proximos studeat quanto et in illis omnibus possidet omnia que in seipso non habet. Nam et ita datum est unicuique habere quod habet ut qui habet non tam sibi quam proximis sese accepisse letetur, nec sibi proprie datum extimet, sed in se aliis; nec suum se aliquis esse putet, sed eternam possessionem aliorum ».
[2] Sexta autem – et cordium convertendorum apertum] Baluzii-Mansi Miscellanea, 259 B, XI: « Quia intelligit, sicut ex praecedentibus et sequentibus apparet, quod haec triplex apertio illi statui [sexto] competat singulariter aut excellenter respectu quinque statuum praedictorum, quod est specialiter propter Apostolos saepius reprobatum ».

127

<septem victorie>

¹ Hiis autem correspondent septem victorie subscripte, scilicet ^(a) victoriorus egressus, congressus, ascensus, effectus, descensus, ingressus, convictus.

<I> ² Prima igitur victoria est victoriosus egressus de mundo, et hoc competit noviciis et primo statui ecclesie, qui egressus est de sinagoga, quibus et ^(b) competit  premium de quo in prima ecclesia dicitur: Vincenti dabo edere de ligno vite, quod est in paradiso Dei mei. ³ Relinquentibus enim mundum vel carnalia sinagoge pro statu Christi datur invenire paradisum ecclesie et suorum sacramentorum, in quibus Christus et eius crux et sacramentum sue eucharistie est lignum vite.
⁴ Datur etiam paradisus religionis sancte, cuius omnes sancti sunt velut arbores paradisi; Christus autem, in eorum affectu et gemitu et verbis et actibus semper refulgens, est lignum vite.
⁵ Datur etiam eis paradisus proprie mentis virtutibus consita, inter quas caritas eiusque dilectus sibi imbibitus est lignum vite.
⁶ Dicit autem Dei mei quia Christus in quantum homo minor est Deo Patre, ita quod in quantum homo habet Patrem pro Deo et Domino et etiam totam Trinitatem.

(a) scilicet] om. B   T   (b) et] om. B   T

2. 6. Ap 2, 7

128

<II> ¹ Secunda est victoriosus congressus cum mundo et eius temptamentis, qui correspondet congressui martirum cum paganis et eorum idolis, quibus competit premium de quo secunde ecclesie dicitur: Qui vicerit non ledetur a morte secunda. [f. 34^ra] ² Dignum est enim ut qui mortifera iacula mortis et temptationum et mortificationum victoriose sustinuerit non ledatur a morte eterna, que respectu predicte et ^(a) respectu mortis culpe vocatur secunda. ³ Leditur autem ab ea ^(b) non solum qui ipsam experitur, sed etiam qui terretur ex illa, et maxime si est terror desperativus vel consternativus. ⁴ Victores autem isti sunt sic securi de regno vite eterne quod non timent incidere in mortem secundam.

(a) et] etiam add. B   T   (b) ea] ipsa B   T

1. Ap 2, 11

129

<III> ¹ Tertia est victoriosus ascensus super phantasmata suorum sensuum, quorum sequela est causa errorum et heresum. ² Hic autem ascensus fit per prudentiam effugantem illorum nubila et errores ac impetus precipites et temerarios ac tempestuosos. ³ Hoc autem competit doctoribus phantasticos hereticorum errores expugnantibus, quibus et ^(a) competit premium singularis apprehensionis et degustationis archane sapientie Dei, de quo tertie ecclesie dicitur: Vincenti dabo manna absconditum, et dabo ei calculum lucidum, et in calculo nomen novum scriptum, quod nemo novit, nisi qui accipit.
⁴ Manna hoc est sapientia Dei, ⁵ que secundum Apostolum in misterio abscondita est, et spiritalis intelligentia fidei et scripturarum rorida et archana. ⁶ Nam manna erat de rore occulte per aera descendente.
⁷ Calculus [f. 34^rb] autem, id est lapillus parvulus et solidus, pedibus sepe calcatus, est homo Christus pro nobis humiliatus et exinanitus, luce gratie et glorie et deitatis <per>fusus ^(b), in quo est nomen novum. ⁸ Nichil enim magis novum quam quod Deus sit homo et homo Deus, et quod Deus tantum amaverit hominem lapsum et ab ipso iuste dampnatum quod dederit se ei in fratrem, socium et sponsum, et <in> ^(c) pretium et in cibum et in ^(d) premium. ⁹ Hoc tamen nomen nemo affectualiter et experimentaliter novit nisi accipiat ipsum in visceribus sui amoris; non etiam intelligit ipsum nisi per fidem firmam et claram accipiat ipsum.

(a) et] etiam B   om. T   (b) perfusus] profusus P (cfr. Ap 3, 18; 12, 1)   (c) in] om. P   (d) in] om. B   T

3. 4. 7. Ap 2, 17 (Vulg. calculum candidum)   5. 1 Cor 2, 7

130

<IV> ¹ Quarta est victoriosus effectus, quando scilicet omnes vires corporis et mentis assidue et totaliter perfectis virtutum operibus dedicantur, nec ex longa continuatione operis remittuntur sed potius intenduntur et roborantur et ad fortia ^(a) opera superexcrescunt, qualis fuit in exercitiis perfectorum anachoritarum, quibus competit premium de quo quarte ecclesie dicitur: Qui vicerit et custodierit usque in finem opera mea, id est qualia ego feci et precepi vel ^(b) consului, dabo illi potestatem super gentes et reg<et> ^(c) <eas> ^(d) in virga ferrea, et tamquam vas figuli confri<n>gentur ^(e), sicut ego accepi a Patre meo, et dabo illi stellam matutinam.
² Secundum quosdam hic promittitur quarto ordini perfectio sexti et septimi status, quia [f. 34^va] ordo quartus est in fine seculi consumandus et visurus confractionem statue Nabucodonosor et superaturus gentes et regna et Christi cultui subiugaturus ^[1]. ³ Est etiam accepturus claram intelligentiam scripturarum et future diei eterne quasi stellam matutinam, que gratiose solem pronuntiat et precurrit.
⁴ Generaliter tamen hic significatur quod quicumque sunt sic operosi sunt digni super principatum ecclesie sublimari et accipere virtutem rectam et inflexibilem et insuperabilem, quasi virgam ferream ad faciliter confringendum terrestria vitia gentium, et accipere plenitudinem sapientie celestis ad regendum ecclesiam et ad celestia contemplanda. ⁵ Unde Luche XIX° illi, qui per unam mnam ^(f) acquisivit decem mnas, dicit Christus: Eris potestatem habens super decem civitates, et iterum infra dicit: Auferte ab illo, id est a servo otioso, mnam et date illi qui habet decem mnas, quia omni habenti dabitur et habundavit. ⁶ Per mnam autem ^(g) illius otiosi, secundum sanctos, intelligitur donum scientie. ⁷ Designatur etiam per hoc quod in a<na>choriticis ^(h) sic operosis est virtus terrificativa et contritiva gentium terrestrium, et quod per exemplum operis lucent omnibus velut stella matutina, et quod in celis habebunt gloriosam potestatem et lucem huic correspondentem.
⁸ Nota etiam [f. 34^vb] quod Christus propter meritum sue passionis et suorum operum accepit a Patre regiam potestatem et iudiciariam super omnes gentes et potestatem convertendi mundum ad suum cultum, secundum illud Psalmi: Postula a me, et dabo tibi gentes hereditatem tuam ⁽ⁱ⁾ et cetera. ⁹ Hanc autem potestatem, quantum ad evidentiam et executionem, accepit in resurrectione, unde Matthei ultimo dicit: Data est michi omnis potestas in celo et in terra et cetera, quamvis ab initio incarnationis realiter habuit eam sicut et habuit totum formale meritum suum; in quantum autem Deus accepit eam ab eterno, non per gratiam sed per naturam.

(a) fortia] fortiora B   (b) vel] et B   T   (c) reget] regere P   (d) eas] eos P   (e) confringentur] confrigetur P   (f) per unam manm] una mna B   T   (g) autem] om. B   T   (h) anachoriticis] anchoriticis P   (i) hereditatem tuam] om. T

1. Ap 2, 26-28 (Vulg. et qui / sicut et ego)   5. Lc 19, 17.24-26 (Vulg. decem mnas habet)   8. Ps 2, 8   9. Mt 28, 18

[1] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 77va.

131

<V> ¹ Quinta est victoriosus descensus ad opera condescensionis et pietatis, qui tunc est victoriosus quando nichil sordis vel imperfectionis accipit ^(a) ex consortio infirmorum quibus condescendit nec ex sua condescensione, immo inter carnales et laxos ^(b) et immundos vivit sic immaculate et sancte ac si esset in solitudine vel inter austerrimos et perfectos, quod quidem patet tunc arduissimum tam in puritate quam in pietate misericordi et competit perfectis patribus quinti status, quibus et ^(c) competit premium de quo in quinta ecclesia dicitur: Qui vicerit, scilicet sicut illi pauci qui non inquinaverunt vestes suas inter immundos, sic vestietur [f. 35^ra] vestimentis albis, scilicet sicut illi. ² Nam de illis ^(d) premisit: Ambulabunt mecum in albis. ³ Per que intelligitur gloria singularis <decoris> ^(e) correspondens merito predicte munditie. ⁴ Et non delebo nomen eius de libro vite, et confitebor nomen eius coram Patre meo et coram angelis eius. ⁵ Duplici ex causa hoc premium appropriat ^(f) talibus.
⁶ Prima est quia isti ex multitudine immundorum, inter quos quasi sepulti et innominati vixerunt, et ex condescensione ad eos, visi sunt quasi infirmi et nulli, unde nec ^(g) habuerunt nomen seu famam summe perfectorum, ideo digni sunt habere singulare nomen in gloria Dei et quod singulariter commendentur a Christo coram tota curia celi ^(h). ⁷ Et ideo per quandam anthonomasiam dicit quod confitebitur nomen eorum coram Patre et angelis ⁽ⁱ⁾ et quod non delebit immo, supple, firmius et clarius scribet, nomen eorum in libro vite, id est in Dei predestinatione et gloria.
⁸ Super quo nota quod deleri de libro vite non ponit in Deo aliquam mutationem vel corruptionem, sed solum ex parte obiecti. ⁹ Quidam enim sunt ibi scripti secundum presentem iustitiam suam, per quam sunt digni vita eterna et a Deo ^(j) ordinati ad illam, ita quod si non caderent a gratia infallibiliter assequerentur illam. ¹⁰ Pro quanto autem per casum ab illa deletur hec ordinatio, pro tanto dicuntur deleri de libro vite; et per contrarium quanto magis crescunt [f. 35^rb] et perseverant in gratia, tanto magis dicuntur scribi in libro vite.
¹¹ Secunda causa est quia de immundis dixerat: Nomen habes quod vivas et tamen mortuus es, et ideo credebantur nomina eorum non deleri de libro vite nec in die iudicii neganda esse a Christo, cuius contrarium Christus ^(k) innuit ascribendo hoc solis ^(l) paucis incoinquinatis.

(a) accipit] accepit B   T   (b) laxos] laycos B   (c) et] etiam B   (d) illis] eis B   T   (e) decoris] doctoris P   (f) appropriat] appropriatur B   (g) nec] neque T   (h) celi] celesti B   T   (i) angelis] eius add. B   (j) a deo] ideo B   T   (k) Christus] om. B   T   (l) solis] solum T

1. 4. 7. Ap 3, 5   2. Ap 3, 4   11. Ap 3, 1 (Vulg. om. tamen)

132

<VI> ¹ Sexta victoria est victoriosus ingressus in Christum, qui fit per totalem configurationem et transformationem mentis in ipsum, quod utique proprie competit sexto statui. ² Hiis autem promittitur ^(a) premium de quo sexte ecclesie dicitur: Qui vicerit, faciam illum columpnam in templo Dei mei, et foras non egredietur amplius; et scribam super illum nomen Dei mei et nomen civitatis Dei mei, nove Iherusalem, que descendit de celo a Deo meo et nomen meum novum.
³ Quod Christus hic vel alibi dicit Dei mei vel a Deo meo, non dicit nisi tantum ratione sue humanitatis, secundum quam est subiectus Patri et toti Trinitati tamquam Deo suo.
⁴ Quantum autem ad hoc premium, nota quod quia intrans in Deum recipit intra se Deum, ita quod et Deus intrat in ipsum, ideo hunc duplicem intrandi respectum hic ponit. ⁵ Primum enim ponit sub typo columpne intra templum existentis et inde non egressure; secundum vero sub typo scripture per quam nomen Dei et sue civitatis [f. 35^va] inscribitur menti. ⁶ Et secundum hoc templum significat Deum, prout infra XX<I°> ^(b) dicitur: Dominus Deus templum illius est, scilicet civitatis Dei. ⁷ Sumendo tamen templum pro ecclesia sustentata a perfectis quasi a columpnis eius, tunc sub alio respectu significatur duplex ingressus. ⁸ Quia enim et ^(c) Deum et eius cultum intramus primo per professionis statum, per quem quis in Dei ecclesia et religione statuitur; secundo per contemplationis actum, per quem Deus cum suis operibus apprehenditur, idcirco primum significat per immobilem statum columpne in templo; secundum vero per inscriptionem divinorum in animo.
⁹ Columpna autem, sic stans, est longa et a fundo usque ad tectum erecta et solida ac sufficienter densa, et rotunda communiter vel quadrata, et firmiter fixa templique sustentativa et decorativa. ¹⁰ Sic autem stat in Dei ecclesia vel religione vir evangelicus Christo totus configuratus, sic etiam suo modo stat in celesti curia. ¹¹ Nam superiores ordines sunt sustentativi universitatis inferiorum, ipsorumque humilis simplicitas et simplex spiritualitas <se> ^(d) habet ad minorem simplicitatem et quasi ad grossiciem inferiorum sicut centrum ad speram aut sicut spiritus ad corpus. ¹² Et ideo templum occupat maius spatium quam columpna ipsum sustentans.
¹³ Item per non egredi foras templum non solum negatur exitus apostasie vel precipitium ^(e), [f. 35^vb] sed etiam exitus ad queque ^(f) negotia temporalia aut ad queque ^(g) distractiva ^(h) vel imperfecta.
¹⁴ In huius<modi> ⁽ⁱ⁾ autem mente tria inscribuntur, scilicet excessiva visio vel contemplatio deitatis trium personarum, et totius civitatis seu collegii sanctorum, quam dicit descendere de celo a Deo tum quia tota a Deo oritur et sic quod est inferior eo et sua immensitate per celum designata, tum quia per humilitatem non solum Deo sed etiam suo proprio ac celesti loco reputat se indignam, tum quia prout Iherusalem sumitur pro militanti ecclesia descendunt eius gratie a Deo et a hierarchia beatorum.
¹⁵ Vocat autem eam novam propter novitatem glorie vel gratie, unde et precipue significat hic civitatem beatorum, et post hoc illam que erit in sexto et septimo statu, et post hoc illam que reiecta vetustate legalium fuit in quinque primis statibus Christi, et post hoc totam universaliter ab initio mundi. ¹⁶ Vocatur etiam Iherusalem, id est visio pacis, quia vel ipsa fruitur vel ad ipsam suspiratur ^(j).
¹⁷ Tertium quod sibi <in>scribitur ^(k) est contemplatio Christi secundum quod homo et secundum quod redemptor noster et mediator. ¹⁸ Dicitur autem nomen suum esse novum, tum propter novitatem sue resurrectionis et glorie, tum quia unio sue deitatis cum humanitate in eadem persona et universaliter omnia que in ipso sunt miram continent et preferunt novitatem.
¹⁹ Et attende quomodo a Deo incipiens [f. 36^ra] et in eius civitatem descendens, reascendit et finit ^(l) in se ipsum, quia contemplatio ^(m) incipit in Deo et per Dei civitatem ascendit in Christum eius regem, in quo et per quem consumatissime redit et reintrat in Deum, et sic fit circulus gloriosus ^[1].
²⁰ Item, secundum quosdam ^[2], inscribitur sibi nomen Dei Patris quando sue paternitatis imago sic illi imprimitur ut merito possit dici abba seu pater spiritualis religionis et prolis.
²¹ Nomen vero Iherusalem nove sibi inscribitur, cum per suavitatem amoris est eius mens digna ut vocetur sponsa Christi et mater pia et nutritiva spiritalis prolis.
²² Nomen vero Christi sibi inscribitur, cum meretur dici christianus et etiam christus Domini, secundum illud Psalmi: Nolite tangere christos meos ^[3].

(a) promittitur] premittitur B   (b) XXI°] XX° P   (c) et]  in B   T   (d) se] sed P   (e) precipitium] precipitii B   (f)   (g) queque] quecumque B   T   (h) distractiva] distrahentia B   (i) huiusmodi] huius P   (j) suspiratur] suspirat B   T   (k) inscribitur] scribitur P   (l) finit] finivit B   T   (m) contemplatio] contemplativus B   T

2. (Vulg. et scribam super eum) 3. 9. 13. 14. 15. 16. 18. 20. 21. 22. Ap 3, 12   6. Ap 21, 22   22. Ps 104, 15

[1] Cfr. F. M. Delorme, L’explication littérale du Pater selon Pierre-Jean Olivi, p. 190: « Sicut ergo in primis quatuor petitionibus scala contemplationis secundum sursum et deorsum seu secundum ascensum et descensum nobis erecta est, sic in istis tribus sequentibus omne tempus et status omnium temporum ad contemplandum nobis propositum est, praeteritum videlicet in quinta, futurum vero in sexta, praesens autem in septima. Et sic duplex brachium crucis, quo circulus et sphaera invenitur, in istis expressum est. Nam in primis quatuor exprimitur principale brachium crucis, quod a deorsum tendit in sursum et e converso, in tribus vero ultimis transversale brachium crucis, quod a dextra transit in sinistram et e converso. […] Omnis autem contemplatio fidei et Scripturarum sanctarum currit secundum ista duo genera, scilicet secundum ascensum et descensum ab infimo in summum et e converso, et secundum progressum a praeterito per praesens et futurum et e converso. […] ».
[2] Item, secundum quosdam – Nolite tangere christos meos] cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 91ra.
[3] Cfr. Ubertino da Casale, Arbor vitae crucifixae Iesu, lib. V, cap. iv, p. 442b, dove viene rielaborata profondamente tutta l’esegesi della sesta vittoria, concentrandola su Francesco e sull’ingresso in Cristo della « mens seraphica »: « Super hunc autem benedictum Franciscum est scriptum nomen Dei Patris, dum factus est pater spiritualis religionis mundi. Nomen uero noue Hierusalem sibi inscriptum est, cum per suauitatem amoris est eius mens digna facta ut uocetur Christi sponsa et mater pia et matris genite prolis Iesu. Nomen uero Christi Iesu nouum sibi inscribitur, cum crucifixi effigies non solum eius mente sed in corpore figuratur, ut sic antonomasice intra omnia Christi membra Christus uocatur, portans inter illos primatum. De quibus dicitur: Nolite tangere christos meos ».

133

<VII> ¹ Septima est victoriosus cum Christo convictus, quando scilicet quis Christo incorporatus obtinuit sibi ^(a) familiariter cum Christo convivere et concenare, ut impleatur illud quod septime ecclesie dicitur ^(b): Si quis aperuerit michi ianuam, intrabo ^(c) ad illum et cenabo cum illo, et ipse ^(d) mecum. ² Huic autem competit premium conregnandi et regaliter consedendi cum Christo, unde ibidem subditur: Qui vicerit, dabo ei sedere mecum in trono meo, sicut et ego vici et sedi cum Patre meo in trono eius.

(a) sibi] sic B   T   (b) dicitur] dicit B   T   (c)  intrabo] introibo B   T   (d) ipse] ille B   T

1. Ap 3, 20   2. Ap 3, 21

134

¹ Sciendum autem quod licet per quandam anthonomasiam et appropriationem predicte victorie cum suis premiis [f. 36^rb] sic sint distincte, nichilominus per quamlibet intelligitur omnis victoria vitiorum et omne premium vincentium illa. ² Nam premium omnium vincentium est paradisus in qua vere editur Christus ^(I), ubi nullus poterit ledi a morte secunda ^(II), et ubi manna divini dulcoris et sue archane sapientie cum plena scientia et possessione calculi lucidi, id est Christi, habebitur ^(III), et potestativum dominium super omnes dampnandos et claritas plusquam stellaris ^(IV). ³ Quilibet etiam erit ibi sicut columpna in templo, in qua Deus et Christus cum sua tota curia est inscriptus ^{(a) (VI)}; quilibet etiam conregnabit cum Christo et sedebit, id est quiescet et fundabitur in ipsa Christi gloria tamquam in sede sua ^(VII). ⁴ Dicit autem super eum, quia gratia et gloria menti scripta est superior natura mentis sibi subiecta.

(a) inscriptus] scriptus T

4. Ap 3, 12

135

¹ Ratio autem quare tribus primis victoriis premittit: Qui habet aurem et cetera, reliqu<i>s ^(a) vero quattuor hoc subiungit, potest esse una quasi litteralis, quia in quattuor ultimis sermo de victoribus conectitur immediate premissis.
² Nam in quarta, premisso quod perseverent in bonis operibus, subdit: Et qui vicerit custodiet ^(b) usque ad ^(c) finem opera mea et cetera.
³ In quinta vero, premisso quod pauci, qui non se coinquinaverunt, ambulabunt mecum in albis, subdit: Qui vicerit vestietur sic, id est sicut illi, vestimentis albis.
⁴ In sexta autem, premisso: Tene quod habes, ut nemo accipiat coronam tuam, [f. 36^va] subdit: Qui vicerit et cetera.
⁵ In septima vero, premisso: Si quis michi aperuerit, intrabo ad illum et cenabo cum illo, et ipse mecum, subdit: Qui vicerit, dabo ei sedere mecum et cetera.
⁶ In tribus vero primis ^(d) premittuntur aliqua formidanda in quibus est attentio necessaria, et ideo ante premium victorie premittitur: Qui habet aurem et cetera.
⁷ Secunda ratio potest esse ad docendum quod quoad sensum non refert si idem verbum aliquando premittatur aliquando postponatur.
⁸ Tertia ratio est mistica. ⁹ Circa enim primordia nostre conversionis oportet prius fortiter attendere tam ^(e) ad ea que sunt nobis agenda et vitanda et ^(f) ad terrorem iudicii, quam ad premia victorie finalis. ¹⁰ E contrario vero est circa augmentum et circa terminum finalis perfectionis.
¹¹ Hiis igitur prenotatis, redeundum est ad seriem textus.

(a) reliquis] reliquas P   (b) custodiet] custodiens B   (c) ad] in B   T   (d) primis] premissis B   T   (e) tam] om. B   T   (f) et] om. T

1. 6. Ap 2, 7.11.17   2. Ap 2, 26 (Vulg. Qui vicerit et custodierit usque in finem opera mea)   3. Ap 3, 4-5 (Vulg. sic vestietur)   4. Ap 3, 11-12   5. Ap 3, 20-21

136

<I^a ecclesia>

¹ Et angelo Ephesi et cetera. Huius ecclesie suique episcopi informatio continet septem.
<I> ² Primo scilicet ipsius commendationem, ibi scilicet: Scio opera tua.
<II> ³ Secundo eius increpationem, ibi: Sed habeo adversum te.
<III> ⁴ Tertio eius ad emendandum admonitionem, ibi: Memor ^(a) esto.
<IV> ⁵ Quarto condicionalem comminationem, ibi: Sin autem, venio tibi.
<V> ⁶ Quinto aliam ipsius commendationem, ibi: Sed hoc habes bonum.
<VI> ⁷ Sexto eius ad profundius attendendum dicta sibi et dicenda ex<c>itationem ^(b), ibi: Qui habet aurem.
<VII> ⁸ Septimo premii promissionem victori factam, ibi: Vincenti dabo.

(a) memor] et praem. B   etiam praem. T   (b) excitationem] exitationem P

1. Ap 2, 1   2. Ap 2, 2   3. Ap 2, 4   4. 5. Ap 2, 5   6. Ap 2, 6   7. 8. Ap 2, 7

137

<Premittuntur duo. Primum est iussio facta Iohanni ut scribat hec angelo vel episcopo ecclesie Ephesi.
Secundum est Christi alloquentis hanc ecclesiam et eius episcopum introductio>

¹ Istis [f. 36^vb] autem septem premittuntur duo.
<1> ² Primum est iussio ^(a) facta Iohanni ut scribat hec angelo vel episcopo ecclesie Ephesi, id est existenti in Epheso, que secundum Ricardum ^[1] erat metropolis aliarum sex. ³ Et in suo prologo super lecturam huius libri ^[2] dicit quod sanctus Iohannes post beatum Paulum predicavit in Asia minori has septem urbes habente, quarum metropolis est Ephesus. ⁴ Ordinatis autem episcopis in prefatis civitatibus cum archiepiscopo, ipse vacabat predicationi. ⁵ Unde audita hac ipsius evangelizandi constantia, missus est a Domitiano imperatore in dolium ferventis olei, et cum inde illesus exisset eum exilio relegavit in Patmos insulam, que in mari licico ^{(b) [3]} sita est, et dum ibi detineretur quedam vitia in ecclesiis Asie per pastorum negligentiam pullularunt, de quorum emendatione hec scripsit.
<2> ⁶ Secundum est Christi alloquentis hanc ecclesiam et eius episcopum introductio, cum subditur: Hec dicit qui tenet septem stellas in dextera sua, qui ambulat in medio septem candelabrorum aureorum. ⁷ Utitur autem tentione ^(c) stellarum, id est episcoporum, et perambulatione candelabrorum, id est ecclesiarum, triplici ex causa.
⁸ Prima est ut ostendat se intime scire omnia bona et mala ipsorum, quasi diceret: ille qui bene scit ^(d) omnes vestros actus et cogitatus, tamquam infra se immediate vos omnes [f. 37^ra] tenens et tamquam ^(e) in medio vestrum existens et omnia vestra continue perambulans et perscrutans et immediate percurrens ^(f) seu conspiciens, dicit vobis hec que sequuntur.
⁹ Secunda est ad monstrandum quod merito habent ipsum et eius minas et iudicia metuere eiusque monita et precepta servare, et etiam quod habent ipsum amare et in ipso sperare et ex eius amore et spe omnia verba eius servare, quia ipse est eorum iudex et dominus ipsos prepotenter tenens et circumspectissime examinans. ¹⁰ Ipse etiam est pius pastor eos protegens et custodiens, et pro eorum custodia eos semper tenens et visitans.
¹¹ Tertia est quia metropolitano episcopo et eius metropoli ceteras ecclesias sub se habenti hic loquitur, et ideo significat se habere potestatem et curam super omnes septem episcopos et eorum ecclesias. ¹² Tentio enim significat potestatem et perambulatio vero ^(g) curam.

(a) iussio] visio T   (b) lirico B   (c) tentione] intentione T   (d) scit] sit B   (e) infra se immediate vos omnes tenens et tamquam] om. B   T   (f) perscrutans et immediate percurrens] immediate perscrutans B   T   (g) vero om. B   T

6. Ap 2, 1

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, v (PL 196, col. 713 A).
[2] Ibid., Prologus alter (ibid., coll. 683 D-685 A).
[3] « syrico» in Riccardo.

138

<I – Primo ecclesie suique episcopi commendatio, ibi scilicet: Scio opera tua>

¹ In sua autem allocutione primo incipit a commendatione, tum ut laudando erigat ipsum ad meliora et confortet ad firmius perseverandum in bonis commendatis, tum ut sequens increpatio meliori animo suscipiatur, sicut prudens surgicus primo palpat suaviter membra sana ut infirmus quietius tolleret percussionem membri infirmi. [f. 37^rb]
² Commendat autem ipsum de septem. ³ Quorum prima duo respiciunt bonum, sed primum absolute in quantum bonum, secundum vero respicit ipsum in quantum difficile.
⁴ Pro primo dicit: Scio, scilicet scientia approbativa, id est approbo, opera tua, scilicet bona, puta opera pietatis proximis exhibita. ⁵ Scio hic et in ceteris ecclesiis ^[1], preterquam in quinta et septima ^[2], significat visivam et amativam et acceptativam et gubernativam ac compassivam scientiam Dei ad remunerandum et ad regendum sollicitam et intentam.
⁶ Pro secundo dicit: et ^(a) laborem tuum, scilicet in affliction<e> ^(b) corporis et in laboriosis exercitiis.
⁷ Reliqua vero respiciunt malum, sed primum respicit illud per quietam tolerantiam. ⁸ Unde subdit: et patientiam tuam, scilicet quam habes in malis tibi illatis et in ceteris tolerandis.
⁹ Secundum autem ^(c) respicit malum ut repellendum et fugandum ^(d). ¹⁰ Unde subdit: et non potes sustinere malos, quin scilicet eorum mala detesteris et increpes et ipsos a tua societate seu communione segreges.
¹¹ Nota quod primum, scilicet detestari malum, est semper bonum; duo autem sequentia exigunt debitas circumstantias. ¹² Non enim omnes mali sunt increpandi a quocumque aut semper, nec ^(e) in omni loco vel tempore nec ^(f) in omni modo, nec omnes sunt statim ab omni communione segregandi.
¹³ Tertium autem respicit [f. 37^va] malum ut suspectum et examinandum, ad hoc ut eius deceptio vel periculum caveatur. ¹⁴ Unde subdit: et temptasti, id est diligenter probasti seu examinasti, eos qui se dicunt apostolos esse et non sunt, et invenisti eos mendaces, scilicet tam in vita simulata quam in doctrina erronea. ¹⁵ Loquitur autem quasi diceret: usque adeo examinasti usque quo invenisti. ¹⁶ Quod autem multi pseudoapostoli tunc in ecclesia fuerint, patet ex epistulis Pauli. ¹⁷ Nam crebro et acriter invehitur contra eos qui quidem christiani erant nomine et de circumcisione, et non solum conversos ex Iudeis sed etiam conversos ex gentibus cogebant legalia observare, fingebantque se a magnis apostolis missos, plusque discurrebant et predicabant pro questu et gula et pro temporali gloria et favore quam pro Dei honore, erantque ypocrite dolosi et simulati, suscitabantque persecutiones in Paulum et in omnes contrarios fraudi et errori eorum, sicut et hic insinuatur ^(g) fecisse contra episcopum ephesinum, cum subditur: et sustinuisti propter nomen meum.
¹⁸ Unde et ^(h) de patientia eius repetit, tum quia ab istis exercebatur, tum ut eius laudem plenius monstret, dicens: et patientiam habes et sustinuisti [f. 37^vb] propter nomen meum et non defecisti. ¹⁹ Trinam laudem patientie tangit.
²⁰ Prima est pax cordis in tolerando: ex hoc enim dicitur patientia, quia cum pace sustinet mala illata.
²¹ Secunda est finis sanctus et altus, quia propter nomen Christi hec ⁽ⁱ⁾ sustinuit, non propter gloriam mundi vel propter culpam suam.
²² Tertia est longanimitas et indefec<t>ibilitas ^(j) perseverantie, quia ex tot malis sibi diu illatis non defecit, scilicet a fide et spe et caritate et patientia. ²³ Addit ergo ad patientiam duas virtutes seu duas circumstantias perfectas, et sic sunt septem de quibus laudatur.

(a) et] om. T   (b) afflictione] afflictioni P   (c) autem] om. B   T   (d) fugandum] effugandum B   T   (e) (f) nec] neque B   T   (g)  insinuatur] insinuantur B   T   (h) et] om. B   T   (i) hec] om. T   (j) indefectibilitas] indefecibilitas P

4. 5. 6. 8. 10. 14. Ap 2, 2   17. Ap 2, 3

[1] Ap 2, 9.13.19; 3, 8.
[2] Ap 3, 1.15.

139

<II – Secundo eius increpatio, ibi: Sed habeo adversum te.
III – Tertio eius ad emendandum admonitio, ibi: Memor esto>

¹ Attende autem quod de tantis virtutibus et earum operibus commendatum confestim increpat, tum ut de tantis bonis et de tanta laude non superbiat, tum ne propter tanta bona credat se in nullo deficientem nec de aliquo increpandum, tum ut se emendet, tum ut nos propter multa bona non cessemus formidare nos esse in pluribus et gravibus defectivos et reos.
² Subdit ergo: Sed habeo adversum te (quidam addunt pauca, sed non est de textu nisi solum in tertia ecclesia ^[1], non autem hic nec in quarta ^[2]) quod caritatem tuam primam reliquisti.
³ Ricardus: « id est, quia te in dilectione Dei et proximi minorasti. ⁴ Non dicit absolute ‘quod caritatem reliquisti’, sed quod caritatem primam, ex quo animadvertere possumus [f. 38^ra] quod in bono quidem fuit minoratus sed non omnino bono evacuatus. ⁵ In gratia enim accepta nimis secure vixerat et quedam negligenter egerat, et ideo de culmine sue perfectionis ceciderat ad minorationem sue perfectionis. ⁶ Sed Dominus eum consulendo admonet ut penitendo gradum <a>missum ^(a) recuperet, dicens: Memor esto itaque unde excideris, et age penitentiam et prima opera fac. ⁷ Quasi dicat: attende quod de fastigio tue perfectionis excideris et ad infimum perfectionis decideris, et age penitentiam de negligentia, et prima opera faciendo recupera primam gratiam ». ⁸ Hec Ricardus ^[3].
⁹ In quibus satis expresse videtur sentire quod caritas potest minui absque hoc quod tota perdatur, et hoc ipsum sapit hic textus satis. ¹⁰ De hoc autem amplius tetigi in questione an peccatum veniale sit contra preceptum ^[4], et in prima parte summe, questione an Deus possit velle minuere caritatem alicuius ^[5]. ¹¹ Per caritatem ergo primam intelligit non solum primam tempore, sed etiam maioritate et melioritate ^[6].
¹² Item Ricardus, super Danielem, in expositione sompnii Nabucodonosor, ostendit quod sicut statua Nabucodonosor gradatim descendebat ab auro in argentum, deinde ^(b) in es ac deinde in ferrum et ultimo in testam luteam, sic aliquando gradatim descenditur a supremo virtutum [f. 38^rb] ad ima. ¹³ Unde ibidem ait: « Puto quod nemo repente fit turpissimus, sed qui minima negligit paulatim defluit. Sicut enim quibusdam profectuum gradibus ad alta conscenditur, sic rursus gradatim ad ima descenditur » ^[7]. ¹⁴ Et ibidem subdit: « Quosdam videmus in initio sue conversionis spe gaudentes, in tribulatione patientes, sollicitos in opere, studiosos in lectione, devotos in oratione, qui quidem in auro operantur sicut et ille cui dictum est a Christo: Novi opera tua et caritatem et cetera. ¹⁵ Sed sunt multi qui in tempore temptationis recedunt, non tamen statim se in ^(c) infima demergunt, sed primum de bono in minus bonum et dehinc de minus bono in malum et deinde de malo in deterius corruunt, secundum illud Iob: Mons cadens paulatim defluit, et terra alluvione consumitur. ¹⁶ Tales enim paulatim incipiunt a pristino desiderio tepescere et a prior<i> ^(d) fervore magis magisque deficere ^[8]. ¹⁷ Refrigescente namque caritate, operantur bona ex deliberatione. ¹⁸ Maius autem est bonum sequi ex desiderio et cum magna delectatione quam ex solo consilio et deliberatione; istud quidem bonum, sed illud optimum, istud pertinet ad argentum, illud autem ^(e) ad aurum. ¹⁹ Bonum est argento huiusmodi habundare, sed non minus stultum aurum suum in argentum mutare: [f. 38^va] mittens enim manum ad aratrum et respiciens retro non est aptus regno Dei ^[9]. ²⁰ Unde sermo divinus per increpationem ferit eum qui aureum opus in argentum commutat. ²¹ Scio, inquit, opera tua et laborem ^(f) et patientiam tuam: ecce brachia, ecce pectus argenteum. ²² Sed vide quid subinfertur: Sed ^(g) habeo adversum te, quod caritatem tuam primam <r>eliquisti ^(h). ²³ Arguitur ergo qui adhuc bonum agit, quod ⁽ⁱ⁾ caritatem primam <reliquit> ^(j) et aureum caput in pectus argenteum deflexit » ^[10].
²⁴ Item infra: « In capite aureo intelligitur devotio, in membris argenteis discretio, in ereis simulatio, in ferreis indignatio, in testeis dissolutio » ^[11].
²⁵ Item infra: « Quid est fulgor capitis aurei nisi fervor celestis desiderii, et claritas argentei pectoris et brachii quam certitudo recti consilii et rectitudo operis certi? ²⁶ Sancta itaque desideria faciunt caput aureum, recta autem consilia et opera pectus et brachium argenteum » ^[12].

(a) amissum] emissum P   (b) deinde] et praem. B   ac praem. T   (c) in] ad T   (d) priori] priore P   (e) autem] om. T   (f) laborem] tuum add. B (?)   T   (g) sed] om. B   T   (h) reliquisti] deliquisti P   (i) quod] quia B   T    (j) reliquit] relinquit P

2. 4. 22. Ap 2, 4   6. Ap 2, 5   14. Ap 2, 19   15. Jb 14, 18-19   21. Ap 2, 2

[1] Cfr. Ap 2, 14.
[2] Cfr. Ap 2, 20.
[3] Riccardo di San Vittore, In Ap I, v (PL 196, col. 716 C-D).
[4] Cfr. Petrus Iohannis Olivi O. F. M., Quaestiones in secundum librum Sententiarum, ed. B. Jansen, III, Ad Claras Aquas, prope Florentiam, 1926 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, VI), qu. CXVIII, pp. 375-452: p. 417: « Actus vero venialis includit in se privationem aut minorationem alicuius actus caritatis seu alicuius actualis conversionis in Deum. Aversio autem est idem quod privatio conversionis seu eius minoratio. Ergo potest dici quod veniale aliquo modo avertit mentem a Deo, etsi non tantum quantum mortale. Quis etiam dicet quod scienter ab oratione recedere et multa opera pietatis et puritatis dimittere et sic de aliis, et hoc convertendo se ad truffas et somnolentias et ad nimium amorem sui et temporalium, sicut fit saepissime a multis quos non iudicamus esse in mortali, quis, inquam, dicet quod in omnibus iis nulla sit aversio, cum etiam ipsa nomina communia praedictorum defectuum hoc expresse significent? ».
[5] Non pervenuta. Cfr. S. Piron, Les oeuvres perdues d’Olivi: essai de reconstitution, in “Archivum Franciscanum Historicum”, 91 (1998), p. 363.
[6] Cfr. Petri Iohannis Olivi Lectura super Lucam et Lectura super Marcum, ed. F. Iozzelli, Ad Claras Aquas, Grottaferrata 2010 (Collectio Oliviana, V), Lc XV, 22-24, p. 498: « Ornamentum autem triplex sibi datur a patre, ierarchico tamen ministerio angelorum et ceterorum prelatorum. Primum autem est uniuersale, scilicet stola prima, id est precipua, que hic sumitur pro ueste nobili et regia totum corpus operiente. Hec autem est caritas non secundaria, sed prima, de qua Apocalypsis secundo angelus prime ecclesie arguitur, quia caritatem suam primam reliquerat; cuius perditionem Threnorum quarto [Thr. 4, 2] Ieremias deplorat, dicens: Filii Syon incliti et amicti auro primo, id est caritate prima, quomodo reputati sunt in uasa testea! Caritatem autem primam uoco illam, que nullo cuiuscumque mercedis intuitu, nec quasi ex necessitate precepti, aut ex auxilio rationis deliberatiue, sed potius ex solo deliciosissimo et rapidissimo et mere gratuito impulsu amoris fertur toto posse in Deum, et in omne eius beneplacitum iam uolitum uel uolendum seu uolibile ».
[7] Riccardo di San Vittore, De eruditione hominis interioris, I, xxiii (PL 196, col. 1270 B).
[8] Ibid., coll. 1270 C – 1271 A.
[9] Cfr. Lc 9, 62.
[10] Riccardo di San Vittore, De eruditione hominis interioris, I, xxiv, col. 1271 A-C.
[11] Ibid., col. 1273 B.
[12] Ibid., I, xxv, col. 1274 A-B.

140

<IV – Quarto condicionalis comminatio, ibi: Sin autem, venio tibi>

¹ Deinde, si non se correxerit, comminatur ei casum totalem dicens: Sin autem, venio tibi, id est contra te. ² Dicit autem venio, non ‘veniam’, ut ex imminenti propinquitate sui adventus ipsum fortius terreat.
³ Et movebo candelabrum tuum de loco suo, nisi penitentiam egeris, id est evellam [f. 38^vb] a me et a fide mea in quo es fundata ^(a), secundum illud Apostoli I^a ad Corinthios III°: Fundamentum aliud nemo potest ponere, preter id quod positum est, quod est Christus Ihesus.
⁴ Item per amotionem candelabri intelligit iactationem eorum in mortem eternam. ⁵ Sicut enim finis virtualiter continetur in hiis que sunt ad finem, sic ultimum iudicium et ultimus Christi adventus ad ipsum in iudiciis precurrentibus subintelligitur.
⁶ Nota quod hanc comminationem subinfert triplici ratione.
⁷ Prima est quia talis ^(b) casus, scilicet a maiori bono in minus bonum et cum ^(c) multis bonis adhuc restantibus, solet parvipendi. ⁸ Per hanc autem comminationem ostendit quod non est parvipendendus, immo valde formidandus.
⁹ Secunda est ut doceat quod talis casus est <in> ^(d) lubrico summi precipitii. ¹⁰ Unde Ricardus, ubi supra hanc comminationem pertractans, dicit: « Nisi ad priora bona citius redeas, time ne in deteriora cadas. ¹¹ Non enim potest homo in eodem fixus diutius stare. ¹² Quoniam qui ad primam caritatem non revertitur, cito eius candelabrum de loco suo transfertur, quia bona intentio boni operis, quod per candelabrum designatur sicut intentio ^(e) per lucem ipsius, cito in malam commutatur. ¹³ Sicque opus argenteum transit in ereum, quia quod prius agebat ex veritate, ad laudem hominum resolutus, agit postmodum pro humano favore. [f. 39^ra] ¹⁴ Sed talis non potest diu latere; cum enim ceperint venter et femora apparere, id est eius turpitudo et malitia denudari, tunc incipit mox suis laudatoribus sordescere et de die in diem magis magisque vilescere, propter quod incipit illis irasci et indignari et eos crudeliter persequi, quibus multum placere studuerat. ¹⁵ Sicque es sonorum mutatur in ferrum asperum et durum. ¹⁶ Tales autem, sicut sunt prompti et audaces ad mala inferenda, sic sunt pusillanimes et supra modum impatientes ad toleranda illata, ut recte mirari possis quomodo convenire possit ferrum cum testa, id est crudelitas cum tanta impatientia. ¹⁷ Hic est casus factus per gradus ab auro in fictilem testam, quod ^(f) Ieremias deplorat dicens: Filii Sion incliti et amicti auro primo, quomodo reputati sunt in vasa testea, opus manuum figuli » ^[1].
¹⁸ Tertia est in misterium casus primitive ecclesie ad iudaismum relapse, pro eo quod tepuit a caritate prima per primam superfervidam effusionem Sancti Spiritus sibi data. ¹⁹ Vel in misterium quod primatus Ierosolimitane ecclesie, quem habuit quando primus in ea Petrus sedit, translatus est Romam per eundem Petrum, sicut [f. 39^rb] et a Ruben translatus est principatus primogeniture partim in Iudam partim in Iosep, pro eo quod Ruben lectum patris fedavit ^[2]. ²⁰ Et sic ecclesia de circumcisione conversa ^(g) fedavit lectum, id est cultum Christi, commiscendo ei legalia quasi necessaria et quasi de pari ^[3].
²¹ Si vero queratur plenior ratio sui casus vel translationis predicte, potest colligi ex tribus.
²² Primum est inanis gloria et superba presumptio de suo primatu et primitate, quam scilicet habuit non solum ex hoc quod prima in Christum credidit, nec solum ex hoc quod fideles ex gentibus ipsam honorabant et sequebantur ut magistram et primam, tamquam per eam illuminati in Christo et tracti ad Christum, sed etiam ex gloria suorum patriarcharum et prophetarum et ^(h) divine legis ac cultus legalis longo tempore in ipsa sola fundati.
²³ Secundum est fex iudaismi, maiorem speciem religionis et minoris detestabilitatis ⁽ⁱ⁾ habens quam idolatria et ritus gentilium, et ideo difficilius est evulsa a suo priori ritu et facilius secuta mores et ritum sue gentis iudaice, cui erat commixta.
²⁴ Tertium est tota multitudo rationum propter quas Iudei in primo adventu Christi fuerunt excecandi et relinquendi et in imperio gentium fides et sedes Christi ponenda, ac per consequens et summa sedes Christi in [f. 39^va] principali sede imperii gentium fuit collocanda.
²⁵ Consimiles fere rationes invenies de ultimo casu novissimi cursus quinti temporis ecclesiastici et translationis primatus Babilonis in novam Iherusalem ^[4], et iterum casus et translationis ultime et reprobe partis septimi status in celestem Iherusalem.
²⁶ Ad humiliationem autem sue superbie et manifestationem primatus Christi super legalia et super omnia secula valet quod premittitur Christus tenere in sua dextera septem stellas, id est omnes preclaros principes et ^(j) prelatos omnium ecclesiarum presentialiter precurrere ^(k) ac visitare omnes ecclesias presentes et futuras. ²⁷ Ex quo patet quod Christus est summus rex et pontifex, et quod multe alie sollempnes ecclesie preter Ierosolimitanam ecclesiam sunt et esse debebant sub Christo, ita quod non oportebat eam superbire de suo primatu.

(a) fundata] fundatus B   T   (b) talis] om. B   T   (c) cum] om. T   (d) in] om. P   (e) intentio] operatio B   T   (f) quod] quem B   T   (g) conversa] om. B   T   (h) et] om. T   (i) minoris detestabilitatis] maioris indetestabilitatis B   (j) et] om. T   (k) precurrere] percurrere T

1. 2. 3. Ap 2, 5   3. 1 Cor 3, 11   17. Lm 4, 2   26. Ap 2, 1

[1] Riccardo di San Vittore, De eruditione hominis interioris, I, xxiv (PL 196, coll. 1271 D – 1272 D).
[2] Cfr. Gn 49, 3-4.
[3] Cfr. Gioachino da Fiore, Expositio, pars I, ff. 60vb, 61va-b (Ap 2, 5).
[4] Consimiles fere rationes – in novam Hierusalem] Baluzii-Mansi Miscellanea, 260 A, XII.

141

<V – Quinto alia ipsius commendatio, ibi: Sed hoc habes bonum>

¹ Deinde redit ad ipsum episcopum laudandum, ne ex priori increpatione nimium terreretur et ut facilius trahat eum ad spem venie et emende ac per consequens et ^(a) ad actum penitentie, et etiam ut in sancto zelo et odio contra malos et precipue contra apostatas et hereticos fortius inardescat et ne in tali odio credat esse peccatum, unde et hic dicit ei Christus quod ipse odit facta talium. ² Dicit ergo: Sed hoc habes bonum, quod odisti [f. 39^vb] facta Nicholaitarum, que et ego odi. ³ Augustinus, libro de heresibus, capitulo quinto ^[1], dicit quod Nicholaite nominati sunt a Nicholao, uno, ut perhibetur, ex septem diachonis quos apostoli ordinaverant, qui cum de zelo pulcherrime coniugis culparetur, velut purgandi se causa, permisisse fertur ut qui vellet ea uteretur. ⁴ Quod factum eius versum est in sectam turpissimam, ut esset indifferens feminarum usus. ⁵ Hii etiam utuntur cibis immolatis idolis, nec adversantur alios ritus gentilium superstitionum. ⁶ Hec Augustinus. ⁷ Facta ergo Nicholaitarum vocat heresim et abhominabiles luxurias et comessationes eorum.
⁸ Nota quod non dicit quod ‘odisti eos’, sed quod odisti facta ^(b) eorum, quia natura eorum non est odienda sed solum malitia factorum suorum.
⁹ Nota etiam quod tria genera impiorum hic tetigit.
¹⁰ Primo scilicet quosdam suos subditos, sic aperte et intolerabiliter malos quod non debebant a suo episcopo sustineri seu tolerari.
¹¹ Secundo ypocritas, qui sub nomine Christi fingebant esse se apostolos, id est cum auctoritate predicandi et regendi missos.
¹² Tertio spurcissimos hereticos, scilicet Nicholaitas. ¹³ Quod autem in primo loquatur de christianis et subditis eius patet per Crisostomum, super epistulam ad Hebreos ^[2], et habetur in [f. 40^ra] decretis, <causa> ^(c) XI^a, questione III^a, ‘Ad mensam’ ^[3], ubi dicitur: « Si ad mensam paganorum volueris ire, sine ulla prohibitione permittimus ». ¹⁴ Dicit enim Apostolus, scilicet I^a ad Corinthios X°: Si quis infidelium, id est paganorum, vos vocat ad cenam et vultis ire, omne quod apponitur manducate et cetera; ¹⁵ capitulo vero V° dicit quod si ^(d) frater, id est fidelis, nominatur, scilicet per evidentiam fame et facti inter vos, fornicator aut ^(e) avarus aut ebriosus, cum huiusmodi nec cibum sumere. ¹⁶ Ibi tamen notatur quod predicta nominatio est eius per excommunicationem denotatio.

(a) et] om. T   (b) facta] factum B   (c) causa] capitulo P   (d) si] quis add. B   T   (e) aut] om. B   T

2. 8. Ap 2, 6   14. 1 Cor 10, 27   15. 1 Cor 5, 11

[1] Sancti Aurelii Augustini De haeresibus, cap. V, Corpus Christianorum. Series Latina, XLVI, Turnholti 1969, pp. 291-292.[2] Cfr. Johannis Chrysostomi In Epistulam ad Hebraeos, PG 63 (versione latina di Mutianus), in particolare hom. iv (coll. 45-46), xx (coll. 145-148, contro gli avari), xxix-xxx (coll. 203-214, sul valore della disciplina), xxxiv (coll. 231-233, sulla soggezione ai prepositi).
[3] Cfr. Decretum magistri Gratiani, pars II, causa XI, quaest. III, C. XXIV (in Corpus Iuris Canonici … instruxit Aem. Friedberg, pars prior, Graz 1955, coll. 650-651).

142

<VI – Sexto eius ad profundius attendendum dicta sibi et dicenda excitatio, ibi: Qui habet aurem>

¹ Deinde excitat eum ^(a) ad profunde attendendum predicta et etiam promissionem sequentem, dicens: Qui habet aurem, id est naturalem facultatem super additam gratiam intelligendi et obedienter implendi predicta, audiat, id est attente et affectuose et operose intelligat, quid Spiritus dicat ecclesiis.
² Secundum Ricardum, Spiritus stat hic pro tota Trinitate, sicut et Iohannis IIII° cum dicitur: Spiritus est Deus et cetera ^[1], sed nichilominus potest dici quod appropriate stat pro persona Spiritus Sancti.
³ Quadruplici enim ^(b) ex causa hec informatio primo proponitur ut a Christo dicta et ultimo ut dicta a Sancto Spiritu.
⁴ Prima est ut intelligatur dicta a tota Trinitate. ⁵ Nam Pater loquitur nobis per Filium et Spiritum Sanctum, tamquam per productos et miss-[f. 40^rb]-os ab eo.
⁶ Secunda est ut intelligatur duplex modus docendi. ⁷ Quorum primus est per vocem exteriorem, secundus vero per inspirationem et suggestionem interiorem. ⁸ Prima autem competit Christo in quantum homo; secunda vero eius deitati, appropriatur tamen Spiritui Sancto. ⁹ Prima autem disponit ad secundam sicut ad suum finem et est inutilis sine illa. ¹⁰ Unde Christus, Iohannis XIIII° utriusque proprietatem ostendens, dicit: Hec locutus sum vobis apud vos manens. ¹¹ Paraclitus autem Spiritus Sanctus, quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia et suggeret vobis omnia quecumque dixero vobis ^[2].
¹² Item Christo ^(c), in quantum est Verbum et verbalis sapientia Patris, appropriatur interna locutio que fit per lucem simplicis intelligentie. ¹³ Illa vero que fit per amoris gustum et sensum appropriatur Spiritui Sancto. ¹⁴ Prima autem se habet ad istam sicut materialis dispositio ad ultimam formam.
¹⁵ Tertia est in misterium quod informatio primi temporis a Christo usque ad sextum statum appropriatur Christo, sequens vero ^(d) Spiritui Sancto.
¹⁶ Quarta est ut ex duplici auctoritate duorum tam sollempnium testium et magistrorum fortius moveremur, et prima quidem moveret iterum per evidens exemplum operum Christi nobis in sua humanitate visibiliter ostensorum; secunda vero ulterius moveret per spiritualem flammam et efficaciam Spiritus Sancti.
¹⁷ Nota etiam quod [f. 40^va] in prima dirigitur sermo Christi ad episcopum, in secunda vero sermo Spiritus Sancti dicitur dirigi ad ecclesias. ¹⁸ Cuius ratio prima est quia episcopus gerit vicem et imaginem Christi tamquam pastor et sponsus ecclesie vice eius, ecclesia vero gerit formam sponse per Christi Spiritum fecundate et sanctificate.
¹⁹ Secunda est quia sicut episcopus habet auctoritatem in ecclesia<m> ^(e) et ipsa sequitur ipsum ut primum et primatem, sic Christus habet originalem auctoritatem in Spiritum Sanctum et Spiritus Sanctus se habet ad eum sicut ad suum originale principium, quamvis hic nulla sit superioritas aut subiectio sicut est ^(f) illic.

(a) eum] om. T   (b) enim] om. T   (c) Christo] Christus T   (d) vero] appropriatur add. B   T   (e) ecclesiam] ecclesia B   P   (f) est] om. B

1. Ap 2, 7   2. Jo 4, 24   11. Jo 14, 25-26

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, v (PL 196, col. 717 D).
[2] Cfr. Olivi, Quaestiones de incarnatione et redemptione, p. 54 (q. I, De possibilitate incarnationis): « Rursus, Deus erat mittendus nobis ad duo, scilicet ad redimendum et ad habitandum seu sanctificandum. Quid ergo congruentius quam quod in persona Patris singulariter servaretur auctoritas mittentis, et in Spiritu Sancto spiritualis missio ad sanctificandum; et sic restabat Filio visibilis missio ad redimendum? Et sicut redemptio recto ordine praecedit nostram sanctificationem, et visibilis missio et eruditio recto ordine praecedit invisibilem missionem et eruditionem, sic convenienter prima missio spectat ad Filium et secunda spectat appropriate ad Spiritum Sanctum ».
Cfr. Olivi, Lectura super Iohannem, cap. XIV (Jo 14, 25-27), f. 150ra-b: « Quia vero per suam corporalem doctrinam non poterant ad hoc sic sufficienter instrui sicut per internam inspirationem sui Spiritus eis post mortem suam dandi, ideo subdit: Hec locutus sum vobis, sermone scilicet sensibili, apud vos manens, presentia corporali et mortali; autem, id est sed, Paraclitus, id est consolator, Spiritus Sanctus, quem mittet Pater in nomine meo, id est in virtute et fide nominis mei – que dicit ut ostendat quod ab utroque mittitur sic tamen quod in Patre est prima auctoritas missionis et originis ipsius Spiritus Sancti – ille vos docebit omnia, scilicet perfectius quam fecerit sensibilis vox mea, et suggeret, id est intime ingeret et instar secreti et intimi consiliarii occulte et intime suadebit vobis omnia quecumque dixero vobis, voce scilicet corporali, quasi dicat: omnia que ego secundum quod homo vobis sermone corporali quasi ab exteriori et inferiori demo<n>stro, ille tamquam a supremo et intimo clarius et intimius vos docebit, et ideo non poteritis plane intelligere dicta mea usquequo illum redundantius acceperitis »; cap. XVI (Jo 16, 25), f. 159ra-b: « Quare autem in illo die non interrogabunt eum quicquam, quasi de sibi dictis vel presentatis dubitantes, sicut nunc faciunt, ostendit subdens: Hec in proverbiis, id est per modos vobis enigmaticos et obscuros et ex parabolicis similitudinibus rerum inferiorum sumptos, locutus sum vobis; sed venit, id est iam imminet, hora cum iam non in proverbiis vobis loquar, sed palam de Patre annuntiabo vobis. Nota quod omnis exterior et sensibilis locutio de divinis, quantumcumque fiat per nomina propria, est obscura et parabolica respectu interioris et superintellectualis locutionis qua Spiritus Christi mentem interius clare de divinis illustrat et docet. Et consimiliter omnis interior locutio Spiritus Sancti spectans ad statum huius vite, quantumcumque sit alta et clara, est enigmatica et parabolica respectu illius que fit per Dei visionem beatificam et beatam. Christus ergo, secundum primum modum, vult dicere quod tota doctrina sua exterior, secundum quam eos ut homo de divinis usque nunc docuit, est quasi parabolica et enigmatica seu similitudinaria et obscura respectu illius quam paulo post faciet per Spiritum suum. Et ideo multa de quibus nunc, dubitantes vel non intelligentes, eum interrogant tunc erunt eis ita aperta et clara quod non oportebit eum super hiis interrogare ».

143

<VII – Septimo premii promissio victori facta, ibi: Vincenti dabo [cfr. Ap 2, 7]>

¹ Ultimo autem subditur promissio premii vincentibus: Vincenti dabo edere et cetera. ² Hec autem ^(a) et cetere sex ^(b) victorie exposite sunt supra et non oportet ea repeti. ³ Notandum tamen quod in fine ponuntur, tum quia sunt de finali premio, tum quia victoria plena non est nisi bello finito, tum quia solis perseverantibus usque ad finem dabitur premium eternum.
⁴ Item non promittit hoc premium simpliciter, nisi ^(c) solum vincentibus, tum quia ad solos tales spectat, tum ut omnes excitet ad vincendum.

(a) autem] om. B   (b) sex] septem B   T   (c) nisi] sed B   T

1. Ap 2, 7

144

<II^a ecclesia>

¹ Et angelo Smirne ^(a). ² In hac informatione continentur septem.
<I> ³ Primo scilicet huius episcopi seu ecclesie commendatio, ibi: Scio tribulationem tuam.
<II> ⁴ Secundo eius ad futuras passiones impavide expectandas et tolerandas confortatio, ibi: Nichil [f. 40^vb] horum timeas ^(b).
<III> ⁵ Tertio futurarum passionum eius predictio, ibi: Ecce missurus ^(c) est.
<IV> ⁶ Quarto eius ad constantem et invincibilem concertationem et perseverantiam exhortatio, ibi: Esto fidelis.
<V> ⁷ Quinto ipsius per promissionem singularis glorie ^(d) confirmatio, ibi: et dabo tibi.
<VI> ⁸ Sexto omnium ad profundam et perfectam attentionem ex<c>itatio ^(e), ibi: Qui habet aurem.
<VII> ⁹ Septimo omnibus victoribus premii promissio, ibi: Qui vicerit.

(a) Smirne] et cetera add. B   T   (b) timeas] terreas T   (c) missurus] missus B   T   (d) glorie] et add. P   (e) excitatio] exitatio P

1. Ap 2, 8   3. Ap 2, 9   4. 5. 6. 7. Ap 2, 10   8. 9. Ap 2, 11

145

<Hiis autem premittitur primo iussio de scribendo hec episcopo huius ecclesie.
Et secundo Christi loquentis introductio>

¹ Hiis autem premittitur primo iussio de scribendo hec episcopo huius ecclesie. ² Et secundo Christi loquentis introductio, et hoc sub forma sequentibus congruente, ibi: Hec dicit primus et novissimus, id est cuius eternitas antecedit et principiat omnia, et est ultra omnia etiam futura, et finit ac consumat omnia, quasi dicat: non diffidas te a tuis passionibus per me salvandum, quia ego sum omnium principium et consumator.
³ Item est primus dignitate et novissimus humilitate usque ad mortem crucis, unde subdit: qui fuit mortuus et vivit, quasi dicat: exemplo mee mortis et spe mee vite, quam per mortem ^(a) promerui et per meam potentiam obtinui, debes animari ad martiria et non diffidere in eis, sed potius sperare ex eis vitam eternam.

(a) per mortem] pro morte B   T

2. 3. Ap 2, 8

146

<I – Primo huius episcopi seu ecclesie commendatio, ibi: Scio tribulationem tuam>

¹ Scio, scilicet scientia pastorali seu compassiva et ^(a) ad regendum et ^(b) remunerandum intenta, tribulationem ^(c) tuam, [f. 41^ra] qua scilicet a tuis persecutoribus tribularis; et paupertatem tuam, scilicet ^(d) maximam penuriam rerum temporalium tuo victui necessariarum. ² Quam forte non solum ex propria voluntate assumpserat, sed etiam per suos ^(e) persecutores eius temporalia rapientes sibi inflicta erat, iuxta quod ad Hebreos X° dicitur: Nam et vinctis compassi estis et rapinam bonorum vestrorum cum gaudio suscepistis cognoscentes vos habere meliorem et manentem ^(f) substantiam. ³ Unde et hic subditur: sed dives es, scilicet gratiis et meritis et virtuosis operibus.
⁴ Specificat autem unum genus sue persecutionis et persecutorum, subdens: Et blasphemaris, id est blasphemus in Deum et impius et erroneus diceris, ab hiis qui dicunt se Iudeos esse et non sunt. ⁵ Erant quidam Iudei secundum carnem sed non secundum spiritum, nec habebant veritatem huius nominis significati ^(g). ⁶ Iudeus enim confitens interpretatur, id est glorificator Dei.
⁷ Sed sunt sinagoga, id est congregatio, Sathane, id est adversarii, scilicet diaboli, quia eius instinctu et suggestione et ducatu erant adunati ad persequendum Christum et suos, et etiam quia cultus sinagoge eorum non erat fidelis et sanctus sed infidelis et diabolicus. ⁸ Habuit [f. 41^rb] ergo hic episcopus adversarios falsos Iudeos, sicut episcopus Ephesi falsos apostolos. ⁹ In quo figuratur quod primus status ecclesie habuit hostes intrinsecos, secundus vero hostes ^(h) extrinsecos. ¹⁰ Nam sicut Iudei hanc ecclesiam persequentes erant extra ipsam, pseudo vero apostoli persequentes eam erant intrinseci, sic ⁽ⁱ⁾ pagani erant ab ecclesia magis extrinseci quam tempore apostolorum erant ^(j) Iudei, quamdiu fidelibus et ^(k) Iudeis licuit servare legalia.

(a) et] om. T   (b) et] ad add. T   (c) tribulationem] persecutionem B   T   (d) scilicet] id est B   T   (e) suos] om. B   T   (f) manentem] maiorem B   T   (g) huius nominis significati] significati huius nominis B   T   (h) hostes] om. B   T   (i) sic] sicut T   (j) erant] essent B   T   (k) et] ex B

1. 3. 4. 7. Ap 2, 9   2. Heb 10, 34

147

<II – Secundo eius ad futuras passiones impavide expectandas et tolerandas confortatio,
ibi: Nichil horum timeas.
III – Tertio futurarum passionum eius predictio, ibi: Ecce missurus est>

¹ Nichil horum timeas que passurus es, quasi dicat: passurus quidem es multa, sed non oportet te timere illa, tum quia ego tecum semper ero et protegam, tum quia non sunt ad tuum dampnum, sed potius ad probationem et ad amplius meritum et ad maioris corone triumphum et premium.
² Quia vero iacula que previdentur minus feriunt, et previa preparatio et animatio sui ad illa constanter toleranda multum confert, ideo specificat sibi aliqua de hiis que est passurus in se vel saltem in suis, unde subdit: Ecce missurus est diabolus ^(a) ex vobis in carcerem. ³ Quidam habent aliquos ex vobis, sed le aliquos non est de textu, sed satis ibi intelligitur ^(b). ⁴ Per carcerem autem potest intelligi non solus carcer sed etiam omnis tribulatio coarctativa tribulati.
 ⁵ Ut temptemini. Quantum ad intentionem diaboli, erat [f. 41^va] hec temptatio ordinata ad ruinam ipsorum, sed quantum ad intentionem et ordinationem Dei, erat ordinata ad eorum purgationem et ad suarum virtutum exercitationem et perfectionem et ad earum tam sibi quam aliis clariorem manifestationem.

(a) diabolus] om. B   T   (b) intelligitur] subintelligitur B   T

1. 2. 3. 4. 5. Ap 2, 10

148

¹ Et habebitis tribulationem diebus decem. ² Hoc tempus secundum litteram predicit, ut ex precognita modicitate temporis consolentur et facilius ferant.
³ Secundum vero Ricardum, per decem dies significatur claritas decalogi pro cuius custodia tribulantur electi, quasi dicat: quamdiu in luce mee legis ambulatis, tamdiu pro eius observantia tribulationem habebitis, secundum illud Apostoli: Omnes qui pie volunt vivere in Christo Ihesu persecutionem patiuntur, II^a ad Timotheum III° ^[1].
⁴ Potest etiam dici quod per decem dies figuravit decem generales persecutiones ecclesie tempore martirum, per hanc secundam ecclesiam designatorum, factas, quas Augustinus, XVIII° de civitate Dei, capitulo antepenultimo ^(a), dicit a quibusdam computari sic scilicet quod prima fuit a Nerone, secunda a Domitiano, tertia a Traiano, quarta ab Antonino, quinta a Severo, sexta a Maximiano ^[2], septima a Decio, octava a Valeriano, nona ab Aureliano, decima a Diocletiano et Maximiano, dicitque ^(b) [f. 41^vb] eisdem videri quod decem plage Egipti istis decem sint similes, novissima vero Antichristi persecutio similis sit undecime plage, qu<a> ^(c) Egiptii submersi sunt in mari rubro ^[3]. ⁵ Sciendum tamen quod secundo tempore, scilicet martirum et paganorum, fuerunt speciales persecutiones plures quam decem predicte, non tamen generales, in totum orbem ex generali edicto imperatorum facte.
⁶ Potest igitur dici quod isti decem imperatores, has decem generales persecutiones suo generali edicto facientes, fuerunt decem cornua quarte bestie dissimilis ceteris tribus, de qua habetur Danielis VII° ^[4]. ⁷ Nam per illam significatum est regnum Romanorum, quod fuit quarto tempore post regnum Grecorum et post regnum Persarum et post regnum Caldeorum. ⁸ Per undecimum vero cornu eiusdem bestie significatur Iulianus imperator et apostata, qui orbem iam sub Constantino eius patruo conversum ad Christum nisus est ad priorem idolatriam gentilium revocare, propter quod et movit generalem persecutionem in ^(d) christianos.
⁹ Respectu enim futuri regni Antichristi reiteratur aliter misterium predictarum quattuor bestiarum ^[5]. ¹⁰ Nam per leenam significatur Iudea et regnum eius, per ursum vero regnum paganorum et per pardum regnum Arrianorum hereticorum, per quartam vero bestiam regnum Sarracenorum [f. 42^ra] circa finem habiturum decem cornua, id est decem reges Babilonem meretricem crematuros, prout infra XVII° ^[6] in sexta visione scribitur et in quarta visione, capitulo XIII° ^[7], prescribitur. ¹¹ Et ideo ibi hoc secundum misterium exponetur, et etiam <quomodo> ^(e) regnum Romanorum potest sumi pro prima, et imperatorum constantinopolitanorum pro secunda (horum enim quidam fuerunt fideles, quidam heretici, sicut quidam reges Persarum fuerunt pii iudices ^(f), quidam vero crudeles) ^[8], regnum autem Sarracenorum pro tertia et regnum Antichristi pro quarta. ¹² Ipse est enim cornu undecimum cui erunt finaliter subiecta decem cornua, id est decem reges. ¹³ Nam infra XVII° dicitur quod hii unum consilium habent et potestatem suam bestie tradent, id est sexto capiti eius qui secundum quosdam est idem quod undecimum cornu.
¹⁴ Secundum quosdam vero regnum quartum habens hec decem cornua est regnum Tartarorum circa Antichristi tempora toti orbi dominaturum, quod secundum quosdam erit tunc secte sarracenice commixtum, ita quod pro tanto erit tunc quasi ipsum regnum Sarracenorum et ex eo surget undecimum cornu ^[9].
¹⁵ Vel per decem dies, secundum Ioachim, designantur decem generationes tricenarie, id est triginta annorum, que faciunt annos trecentos. ¹⁶ Per tot enim generationes duraverunt martiria a paganis infli-[f. 42^rb]-cta usque ad Constantinum ^[10]. ¹⁷ Quare autem tempus ecclesie a Christo usque ad Antichristum computet per quadraginta duas generationes tricenarias infra in quarta visione tangetur et patet in libro secundo et tertio et quarto Concordie sue ^[11].

(a) antepenultimo] ultimo T   (b) dicitque] et subdit praem. B   T   (c) qua] quam P   (d) in] inter B   T   (e) quando (?) P   (f) iudices] Iudeis B   T

1. Ap 2, 10   3. 2 Tm 3, 12 (Vulg. patientur)   13. Ap 17, 13

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, vi (PL 196, col. 720 C-D).
[2] Cfr. Orosii Historiarum adversus paganos, VII, 19, 1 (« Maximinus vicensimus secundus ab Augusto »).
[3] Sancti Aurelii Augustini De civitate Dei, XVIII, lii, 1-15, Corpus Christianorum. Series Latina, XLVIII, cur. B. Dombart – A. Kalb, Turnholti 1965, pp. 650-651 (PL 41, coll. 614-615).
[4] Cfr. Dn 7, 7-8.
[5] Cfr. Dn 7, 4-8.
[6] Cfr. Ap 17, 16.
[7] Cfr. Ap 13, 1.
[8] Cfr. Gioacchino da Fiore, Concordia, III 2, c. 3 (Patschovsky 2, p. 317, 12-14): « […] aliquando gens Persarum visa est velle conuerti ad fidem Christi, et multi eorum baptizati sunt, credentes, sicut traditur, in nomine eius ».
[9] Cfr. Ruggero Bacone, Opus Majus, Pars VII. Moralis philosophia, pars I, ed. J. H. Bridges, Oxford 1897, II, pp. 234-235: « Et ideo discursus Tartarorum non sufficit verificare tempus de adventu Antichristi, sed alia exiguntur ut sequentia explicabunt ».
[10] Cfr. Gioacchino da Fiore, Expositio, pars I, f. 69ra: « Bene autem diebus decem potestas Diabolo data esse perhibetur, quia duodecim generationes annorum peracte sunt a Christo usque ad Iulianum apostatam, quarum due iam preterierunt quando scriptus est liber iste; decem vero, aut quasi decem, subsequute sunt ».
[11] Cfr. Ap 12, 6.

149

<IV – Quarto eius ad constantem et invincibilem concertationem et perseverantiam exhortatio,
ibi: Esto fidelis. V – Quinto ipsius per promissionem singularis glorie confirmatio, ibi: et dabo tibi>

¹ Esto fidelis usque ad mortem, id est fideliter pro mea fide concerta usque ad mortem, id est usque ad ultimum diem vite tue vel usque ad sufferentiam martirii interfectivi tui corporis, et dabo tibi coronam vite, scilicet eterne post mortem.
² Nota quomodo ubique ^(a) assignat premia proprie correspondentia merito. ³ Nam ei, qui pro Christo perdit hanc vitam, recte competit Christi (b) vita eterna pro premio. ⁴ Per hoc autem quod dicit coronam, designat regalem et singularem gloriam martiribus dandam.

(a) ubique] ubicumque T   (b) Christi] sibi T

1. 4. Ap 2, 10

150

<VI – Sexto omnium ad profundam et perfectam attentionem excitatio, ibi: Qui habet aurem.
VII – Septimo omnibus victoribus premii promissio, ibi: Qui vicerit [cfr. Ap 2, 11]>

¹ Due ultime partes sunt superius satis exposite, et ideo nec hic nec in sequentibus exponuntur, sed solum in generali divisione tangentur.
² Quod tamen dicit quod vincens non ledetur a morte secunda, potest martiribus adhuc appropriari secundum aliam interpretationem nominis huius ecclesie. ³ Smirna enim alio modo, secundum Ricardum, interpretatur canticum ^[1]. ⁴ Sancti enim exultant et gloriantur in passionibus, secundum illud Apostoli ad Romanos V°: Gloriamur in tribulationibus. ⁵ Et secundum hoc, [f. 42^va] quasi prima mors est percussio corporum, secunda vero tristitia cordis et terror ex persecutione ^(a) corporis vel ex eius imminentia causat<us> ^(b). ⁶ Hanc autem secundam non sentiunt triumphatores martires, saltem sic quod ledantur ab ea.

(a) persecutione] percussione B   T   (b) causatus] causata (?) P

2. Ap 2, 11   4. Rm 5, 3

[1] Riccardo di San Vittore, In Ap I, xi (PL 196, col. 742 B): « Smyrna interpretatur canticum; quae interpretatio ejus bene convenit episcopo, quem divina revelatio de negligentia irreprehensibilium judicans etiam laudibus attollit ».

151

<III^a ecclesia>

¹ Et angelo Pergami. ² Informatio huius tertie ecclesie continet septem partes.
<I> ³ Prima est eius commendatio, ibi: Scio ubi habitas.
<II> ⁴ Secunda est cuiusdam sui martiris in exemplum imitandum commemoratio, ibi: Et in diebus illis.
<III> ⁵ Tertia est eius pro impietate quorundam suorum increpatio, ibi: Sed habeo adversum te.
<IV> ⁶ Quarta est eius ad penitentiam exhortatio, ibi: Similiter penitentiam age.
<V> ⁷ Quinta est contra ipsam et illos comminatio, ibi: Si <quo minus>.
<VI> ⁸ Sexta est ^(a) omnium ad perfectam attentionem dictorum et dicendorum exhortatio ^(b), ibi: Qui habet aurem.
<VII> ⁹ Septima est victoribus premii promissio, ibi: Vincenti dabo.

(a) est] om. B   T    (b) exhortatio] om. B   excitatio T

1. Ap 2, 12   3. 4. Ap 2, 13  5. Ap 2, 14   6. 7. Ap 2, 16   8. 9. Ap 2, 17

152

<Hiis autem premittuntur duo, scilicet preceptum
de scribendo hec sibi et introductio Christi loquentis>

¹ Hiis autem premittuntur duo, scilicet preceptum de scribendo hec sibi et introductio Christi loquentis, cum subdit: Hec dicit ^(a) qui habet rumpheam, id est spatam, ex utraque parte acutam. ² Hec congruit ei, quod infra dicit: pugnabo cum illis in gladio oris mei.
³ Unde contra doctores pestiferos erronee doctrine et secte ingerit se ut terribilem confutatorem et condempnatorem ipsorum per incisivam ^(b) doctrinam et [f. 42^vb] condempnativam sententiam oris sui. ⁴ Dicit autem ex utraque parte, non solum quia absque acceptione personarum omnia vitia scindit et resecat vel condempnat, sed etiam quia contrarios errores destruit. ⁵ Arrius enim, quasi ex uno latere, errat dicendo Dei Filium esse substantialiter diversum a Patre tamquam eius creaturam. ⁶ Sabellius vero, quasi ab opposito latere, dicit quod eadem persona est Pater et Filius. ⁷ Fides autem Christi utrumque scindit et resecat.

(a) hec dicit] om. T   (b) incisivam] inscissivam B   T

1. 4. Ap 2, 12   2. Ap 2, 16

153

<I – Prima pars est eius commendatio, ibi: Scio ubi habitas>

¹ Scio, scilicet per compassivam et laudativam notitiam, ubi habitas, scilicet ubi sedes est Sathane, id est inter eos in quibus diabolus immobiliter regnat et sedet tamquam in sua firma et principali et magistrali sede. ² Quia vero maxime virtutis et laudis est inter tales servare et confiteri fidem Christi, ideo in huius ^(a) laude subdit: et tenes nomen meum, id est fidem et confessionem nominis mei, scilicet inter tales, et non negasti fidem meam, scilicet pro aliqua persecutione tibi ab illis illata.

(a) huius] huiusmodi B

1. 2. Ap 2, 13

154

<II – Secunda est cuiusdam sui martiris in exemplum
imitandum commemoratio, ibi: Et in diebus illis>

¹ Et in diebus illis, scilicet in quibus tu inter tales habitasti, fuit supple, Antipas testis meus fidelis, qui occisus est apud vos, id est in Pergamo, scilicet pro testificatione mei ^(a) et fidei mee. ² Apud vos, inquam, ubi sedes est Sathane, id est non a [f. 43^ra] bonis sed a malis, in quibus Sathanas regnat. ³ Constantiam autem fidei et martirium huius sancti refert, tum ut per eius exemplum episcopum istum et suos ad simile incitet et animet, tum quia huius ^(b) laus spectat ad laudem huius episcopi et ecclesie sue, quasi dicat: constantia et constans confessio vestre fidei patuit in uno ex vestris pro me apud vos martirizato, scilicet in Antipa.

(a) mei] nominis praem. B   T   (b) huius] eius B   T

1. 2. Ap 2, 13

155

<III – Tertia est eius pro impietate quorundam suorum increpatio, ibi: Sed habeo adversum te>

¹ Ne tamen ex hoc credat se palpaturum vitia ipsorum quasi non habeat gladium ex parte utraque scindentem, ideo subdit: Sed habeo adversum te pauca, quoniam habes illic, scilicet in Pergamo, tenentes doctrinam Balaam, qui docebat filios Israel edere, de sacrificio idolorum, et fornicari; ita habes et tu tenentes doctrinam Nicholaitarum.
² Balaam per se non docuit predicta filios Israel, sed dando consilium regi Moab et Moabitis ut traherent filios Israel ad fornicandum cum filiabus seu feminis Moabitarum, ut sic per eas traherentur ad colendum idola eorum et ad edendum sacrificia eis oblata ^[1].
³ Ex hoc patet quod doctrina Nicholai et Nicholaitarum docebat christianos et alios vacare comessationibus quorumcumque [f. 43^rb] ciborum etiam idolis oblatorum, et passim fornicari cum omnibus mulieribus.
⁴ Sed numquid absque peccato poterant comedi carnes idolis oblate? ⁵ Videtur enim quod sic secundum Apostolum, I^a ad Corinthios VIII° et X° ^[2] et ad Romanos XIIII° et I^a ad Timotheum IIII° ^[3].
⁶ Dicendum quod comedere idolis oblata est peccatum quando fit in veneratione idolorum, aut contra conscientiam, quamvis infirmam vel erroneam, quod ex hoc quod sunt oblata idolis consequatur ^(a) aliqua immunditia ^(b) mentis comedentium coinquinativa ^(c), et hoc sic quod nullo modo possint comedi absque culpa; aut quando ex hoc prebetur occasio scandali infirmis, aut quando ex esu talium reddit se horribilem et intolerabilem collegio abhominantium talem esum, sicut tunc conversi ^(d) ex Iudeis abhominabantur non solum propter ^(e) legis prohibitionem sed etiam propter ^(f) contrariam consuetudinem.
⁷ Est etiam peccatum quando per statutum ecclesie seu prelatorum est esus illorum prohibitus quia vident imminere pericula cadendi in priores modos peccandi, et hoc modo fuit prohibitum in ecclesia primitiva, prout habetur Actuum XV°, ubi dicitur conversis ex gentibus: Visum est Spiritui Sancto et nobis nichil ultra imponere vobis preterquam hec necessaria, scilicet ut abstineatis vos ab immolatis simulacrorum et cetera. ⁸ Hoc autem preceptum credo quod perdurabat tempore quo Iohannes scripsit hec istis ecclesiis. ⁹ Predictis autem circumstantiis [f. 43^va] exclusis non est peccatum.
¹⁰ Sed quare arguit hunc episcopum de peccato illorum? ¹¹ Ad hoc dicit Ricardus quod ideo quia ipsos viriliter non redarguebat, cum sciret eos male agere ^[4] et pestifera docere.
¹² Videtur etiam ideo argui quia ipsos a totali communione sue ecclesie non penitus repulerat, unde signanter dicit: quoniam habes. ¹³ Huic tamen non dicit simpliciter: ‘habeo adversum te’, sed cum restrictione, scilicet habeo pauca adversum ^(g) te, in quo innuitur de parva culpa potius quam de magna redargui.

(a) consequatur] consequantur B  T  (b) aliqua immunditia] aliquam immunditiam B   T   (c) coinquinativa] coinquinativam B   T   P   (d) conversi] etiam praem. B   et praem. T   (e)   (f)  propter] per B   T   (g) adversum] adversus P

1. Ap 2, 14.15 (Vulg. qui docebat Balac mittere scandalum contra filiis Israhel edere et fornicari)   7. Ac 15, 28-29 (Vulg. est enim)   12. 13. Ap 2, 14

[1] Cfr. Nm 25, 1-2; 31, 16.
[2] Cfr. 1 Cor 8, 4ss.; 10, 23-31.
[3] Cfr. 1 Tm 4, 3-5.
[4] Riccardo di San Vittore, In Ap I, vii (PL 196, col. 723 C).

156

<IV – Quarta est eius ad penitentiam exhortatio, ibi: Similiter penitentiam age>

¹ Similiter penitentiam age, sicut, supple, monui episcopum Ephesi quod penitentiam ageret. ² Non enim le similiter potest referri ad episcopum Smirne, quia ille de nullo est reprehensus ac per consequens nec monitus ut penitentiam ageret.

1. 2. Ap 2, 16

157

<V – Quinta est contra ipsam et illos comminatio, ibi: Si quo minus>

¹ Si <quo minus> ^(a), id est si in aliquo minus quam monui penitueris, id est si aliter quam dixi egeris, veniam tibi, id est contra te, cito. ² Cito dicit, ut ex propinquitate sui adventus magis timeat et citius ac fortius peniteat.
³ Et pugnabo cum illis in gladio oris mei, id est per meas scripturas et per ^(b) meos doctores gladium, id est verbum vivum spiritus mei, habentes illorum errores confundam et convincam cum auctoritatibus suis ^(c) et tandem per meam iudiciariam sententiam condempnabo. ⁴ Quasi dicat: per meum adventum te corrigam [f. 43^vb] vel puniam illosque confundam, supple, nisi penitentiam egerint.

(a) quo minus] cominus P   (b) per] om. B   T   (c) suis] meis T

1. 2. 3. Ap 2, 16

158

<VI – Sexta est omnium ad perfectam attentionem dictorum et dicendorum exhortatio,
ibi: Qui habet aurem. VII – Septima est victoribus premii promissio, ibi: Vincenti dabo [cfr. Ap 2, 17]>